Qədim sənət nümunəsi: həsirçilik

Hər bir xalqın tarixi keçmişi onun milli-mənəvi dəyər statusu qazanmış ulu sənət əsərləri nümunələrində daha dolğun əks olunur. Azərbaycan xalqının tarixini özündə əks etdirən belə nümunələr isə istənilən qədərdir. Onlardan biri də hələ erkən orta əsr dövrlərindən yadigar qalan həsirlərdir. Yeri gəlmişkən, sənətin bu növü çox yerdə qorunub saxlanmayıb. Ölkəmizdə isə qorunub saxlanan bu sənətin əsasən cənub bölgəsində yaşadılması iqlim şəraiti ilə bağlıdır. Respublikamızın cənub regionu subtropik olduğundan il boyu nəmişliyi ilə seçilir. Burada meydana gələn həsirçilik də məhz bununla bağlıdır. Evlərdə torpağın nəmliyini götürmək üçün digər yerlərdə saman və küləş üzərinə xalça-palaz döşənirdisə, cənub bölgəsində həsirdən istifadə olunurdu.

Bir sıra məişət əşyalarının hazırlanmasında da həsirçilik sənəti köməyə gəlir. Məsələn, həsir zənbillər, şlyapalar, çantalar, saxsı qablar üçün tutacaqlar, asılqanlar... və s. məmulatlardan bu gün də geniş istifadə olunur.

Astaradan olan məşhur həsirtoxuyan Rüfət Rzayev deyir ki, bataqlıqda bitən qamışdan toxunan həsirlərə bu gün də ehtiyac var, baxmayaraq ki, onu əvəz edən çoxsaylı məişət əşyaları fabrik şəraitində istehsal edilir. Həsirin toxunmasında istifadə edilən əsas xammal bataqlıqda bitən qarğı-qamışdır. Hələ 10 yaşında ikən həsirçiliyi valideynlərindən öyrənən və 60 il onun qorunub saxlanmasına xidmət göstərən ustanın məqsədi bu qədim sənəti gələcək nəsillərə çatdırmaqdır: "Atalarımız, babalarımız bu sənəti yaşadıb. Ona görə də fikirləşirəm ki, gələcək nəsillərin xəbəri olsun deyə biz də bu sənəti yaşatmalıyıq".

O deyir ki, respublikamızın cənub bölgəsində əvvəllər bu sənəti öyrədənlər də çox idi, öyrənənlər də. İndi isə belələrini ancaq barmaqla saymaq olar. Halbuki bataqlıqda bitən qamışdan müxtəlif məişət əşyaları, o cümlədən yerə döşənən həsiri ərsəyə gətirmək mümkündür. Hazırda yerə döşənən həsirdən ancaq cənub bölgəsində istifadə olunur. Bu da, qeyd etdiyimiz kimi, həmin ərazilərdə nəmişliyin çoxluğu ilə əlaqədardır.

Bataqlıqdan yığılan xammal müəyyən texnoloji proses dövründən sonra yararlı hesab edilir. Həsir toxunan püzə içərisi boş olan qamışlardır. Onlar nəmişliyi özündə saxlayır. Cənub bölgəsindəki uzunömürlüyün sirlərini öyrənən mütəxəssislər də bu qənaətə gəliblər ki, evlərdə həsirdən istifadə edən insanlarda yel xəstəliyinə təsadüf olunmur.

Həsirlər də iki növə bölünür: sadə və naxışlı. Sadə həsirlərdən fərqli olaraq, naxışlarla toxuma bir qədər mürəkkəbdir. "Şona", "əymə", "ləmləki", "güllülər" naxışlı həsirlərə aiddir. Həsirlər hanada (dəzgahda) toxunur. Xatırladaq ki, cecim, fərməş, xurcun, heybə və s. kimi digər məişət malları da hanada toxunur. Əziyyətlə başa gələn həsirlərin satış qiymətləri baha deyil. Məsələn, kiçik səbətlər 2 manata satılır. Böyük səbətləri isə 5 manata almaq mümkündür.

Həsir səbətlər soyuducu rolunu da oynayır. Həsir şlyapalar insanların gündən qorunmasında xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Həsir səbətlərdə meyvə uzun müddət xarab olmaz. Soyuducu həddən artıq soyuq olduqda meyvəni don vurur. Lakin həsir toxunan qamış-çubuqların içərisi boş olduğundan orada havanın temperaturu sabit qalır, buna görə də ərzaq və meyvə təravətini saxlaya bilir.

Dünyanın bir çox ərazilərində həsir əşyalara rast gəlinir. Lakin respublikamızın cənub bölgəsində hazırlanan həsir məmulatlar diqqəti daha çox cəlb edir. Bakıda "Avrovision-2012" beynəlxalq mahnı müsabiqəsinin keçirildiyi müddətdə paytaxt sakinləri ilə yanaşı əcnəbi turistlərin daha çox həsirdən düzəldilmiş məişət əşyalarına maraq göstərmələri buna ən yaxşı sübutdur.

Kim bilir, bəlkə də bir zamanlar hətta şah, xan saraylarını bəzəyən həsirə həsr olunmuş məşhur

Dolayı gəl, dolayı,

Həsiri basma, dolan gəl.

Süpürmüşəm sarayı,

Dolayı gəl, dolayı, -

mahnısı da elə o vaxtlar yaranıb...

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.-2012.- 7 oktyabr.- S.8.