Xarrat Qulu
Xalq şairi Səməd Vurğun 1940-cı ildə "Pravda" qəzetində dərc edilmiş məqaləsində yazırdı:
"Şuşanı əbəs yerə musiqi
və poeziyanın beşiyi
adlandırmırlar, demək olar ki, Azərbaycanın bütün
məşhur oxuyan və
çalanları... Şuşada doğulmuşdur..." Şuşanın musiqi mərkəzi kimi
məşhurlaşması onun havası,
bulaqları, səfalı meşələri, bir
sözlə, füsunkar təbiəti ilə
bağlıdır. Hətta belə bir
ifadə də formalaşıb ki,
Şuşanın uşaqları "Segah"da ağlayar, "Şahnaz" üstündə gülərlər.
Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev qeydlərinin birində
göstərib ki, XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində
Qafqazın harasına getsəydin, orada musiqiçini - çalanı, oxuyanı
Qarabağlıdan görərdin. Firidun Şuşinski
isə belə yazırdı: "Şuşa
Qafqazın konservatoriyası, həm də vokal
məktəbi kimi də bütün
Yaxın və Orta Şərqdə məşhur
idi... İtaliya vokal məktəbi Avropada musiqi tarixində hansı mövqeyi
tutursa, Şuşa vokal məktəbi də Şərq mədəniyyəti
tarixində eyni zirvədə
dayanır". "Kaspi" qəzeti də
1900-cü il 12 avqust
sayında yazırdı: "Vaxtilə Şuşanı
"Qafqazın İtaliyası"
adlandırmışlar".
Aparılan
arxiv materiallarından və tədqiqatlardan
bəlli olur ki, Azərbaycanda
ilk musiqi məktəbi
XIX əsrin axırlarında Şuşada,
sonralar isə Şamaxı və
Bakıda açılıb. Şuşada
musiqi məktəbinin yaradıcısı
məşhur musiqişünas Xarrat Qulu Məhəmməd
oğlu idi. O, 1823-cü ildə Şuşada doğulub. Mir Möhsün Nəvvab
təzkirəsində yazırdı: "Qulunun
atası Məhəmməd İbrahim xan Cavanşir dövlətinin
nağara çalanı olub.
Mən onu görmüşəm. Eyş məclislərində nağara
çalardı, oyunbaz idi,
bazarda car çəkərdi.
Ancaq oğlu Kərbəlayı
Qulu Yusifi (şeir yazdığına görə - Yusifi onun təxəllüsü
idi - F.X.) xoş görünüşlü bir
kişi idi. Farsca savadı var idi... Məşğuliyyəti dülgərlik
idi. Axır vaxtlar
şəbihgərdanlıq edirdi (dini dramlarda rejissorluq)".
Firidun bəy Köçərli isə
"Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında
yazırdı: "Kərbəlayı Qulunun sənəti xarratlıq idi.
Çox dəqiq və əhli-zövq,
şirinkəlam bir şəxs idi ki, cümlə Şuşa əhli onu əziz,
mehriban tutardı. Öz
sənətində artıq məharəti olduğu
kimi, elmi musiqidən də
xəbərdar idi". Beləliklə,
Qulu həm bacarıqlı xarrat,
həm gözəl səsli muğam
ustası, həm də istedadlı şair
idi. Bu sənətkar hər üç
sahədə uğurlar
qazanmışdı. Yusifi təxəllüsü
ilə əsasən həm dini mövzuda, həm də lirik
aşiqanə şeirlər, həcvlər, mərsiyələr,
qəzəllər yazardı. Onun
müasirləri ilə şeirləşməsi də məlumdur.
Xarrat Qulunun təşkil
etdiyi məktəbdə 70-ə qədər
sazəndə fəaliyyət göstərirdi. O, bir müəllim kimi öz məktəbinə gözəl səsi olan gəncləri cəlb edərək onlara muğamatı oxumaq
qaydalarını öyrədərdi. O zaman bu məktəb əslində
dinə xidmət məqsədilə yaradılsa da, Azərbaycanda vokal və
çalğı musiqisinin
inkişafında mühüm rol oynadı. Danılmaz faktdır ki, Xarrat Qulunun
musiqi məktəbi bir
sıra ustad sənətkarların
yetişməsinə səbəb olub.
Azərbaycanın görkəmli xanəndələri Hacı Hüsü, Məşədi İsi,
Şahnaz Abbas, Dəli
İsmayıl, Bülbülcan, Keçəçi
oğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu və məşhur
tarzən Sadıqcan Xarrat Qulunun
yetirmələridir. Xanəndəlik sənətinin
inkişafı ilə əlaqədar olaraq
Şuşada musiqinin
nəzəri məsələlərinə dair
əsərlər də yaranırdı. Bu
sırada məşhur alim və şair Mir Möhsün
Nəvvabın xidməti mütləq qeyd
edilməlidir.
O dövrdə Şuşada məhərrəmlik təziyəsinin
keçirilməsi xüsusi
hazırlıqla qeyd edilirdi.
Bu mərasimə demək olar
ki, Şuşada çox ciddi
hazırlaşardılar. Dini mərasim on gün davam
edərdi. Bütün sənətkarlar,
tacirlər öz emalatxana
və dükanlarını bağlayaraq bu işə cəlb olunardı. Dini tamaşaların hazırlanmasında Xarrat Qulunun özü və şəyirdləri iştirak edərdi. Xüsusilə
də o dövrdə Molla
Pənah Vaqifin dini
şeirləri oxunardı. Bu təziyə
ilə əlaqədar bir çox
maraqlı hadisə və rəvayətlər də
bugünümüzə qədər gəlib çatıb. Əslində
şəbihgərdanlığın xanəndəliyin
inkişafına müəyyən təsiri olub.
O səhnələri həm də ilk teatr tamaşaları da
adlandırmaq olar. Xarrat
Qulu adətən şəbih
rollarını öz adamları
arasında bölərdi. Bu barədə Firidun Şuşinski yazırdı: "Şümür rolunu oynamağa heç kəs
razı olmazdı. Çünki Şuşada kim Yezid, Haris və Şümür rolunu oynasa, şəhər əhli həmin
adamları bu adla
çağırarmış. Təsadüfi deyildir
ki, Şuşada Qurdlar məhəlləsində yaşayan Cavad kişiyə
Yezid Cavad,
Köçərli məhəlləsində yaşayan Sarı Bəşirə Haris Bəşir deyərdilər".
Bu səbəbdən də Xarrat Qulu əlacsız qalaraq bazarda kartof satan bir
erməni kişisinə on manat
qızıl pul verərək Şümürün rolunu
oynamasına razılıq alıb. Xarrat Qulu onunla məşq edib və tapşırıb ki,
səndən kim su istəsə
verməyəcəksən. Erməni öz
"rejissoru"nun
tapşırığını yerinə yetirəcəyinə
söz verib. Su istəyənlərə isə sonda belə deyib: "Mən
sizə su verə bilmərəm. Xarrat Qulu pulumu
kəsər". Tamaşaçılar da
gülüşüb, şəbih də pozulub.
Kərbəlayı
Xarrat Qulu 1883-cü
ildə 60 yaşında Şuşada vəfat
etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Onun ölümündən sonra
Kor Xəlifə adlı bir
musiqişünas onun yolunu davam etdirərək Şuşada musiqi məktəbi
açıb. Kor Xəlifədən sonra isə məktəb öz
fəaliyyətini dayandırıb. Buna baxmayaraq Azərbaycanın bir
sıra şəhərlərində musiqi
məclisləri, dərnəklər yaranmağa
başlamışdır. Xarrat Qulunun musiqi
məktəbindən Mir Möhsün
Nəvvabın, Xurşudbanu Natəvanın
məclislərindən sonra təkcə Şuşada deyil, Qarabağda, bütün
Azərbaycanda silsilə şəklində məktəblər
çoxaldı, mədəni həyatın inkişafı öz axarı ilə getməyə
başladı. Bütün
bunlara rəğmən Azərbaycan musiqi dünyasının ilk
təməli məhz Şuşada qoyulub. Onun əsas
yaradıcılarından biri də
haqqında danışdığımız Xarrat
Qulu olub.
...Üç sənətin bilicisi
adlandırılan Xarrat Qulu ağacdan gözəl əşyalar,
fiqurlar, qəlyanlar, müxtəlif milli musiqi alətlərinin
əsas hissələrini düzəldərdi. Gözəl səsi
vardı. Ona muğam ustası da deyərdilər. Neçə-neçə
xanəndənin müəllimi olub. O, həm də
istedadlı şair idi. Mir Möhsün Nəvvabın təzkirələrində
rübailəri, qəzəlləri bizə yadigar qalıb. Eləcə
də müasirləri olan şairlərlə
apardığı deyişmənin də poetik mətni
günümüzə gəlib çatıb. O, rübailərinin
birində deyirdi:
Hər nakəsə veribdi xuda pulun
ağını,
Ancaq rəva görübdü bizə qəm
qalağını.
Küfr olmasa, bu qismətə mən bəhs
eylərəm,
Çün bilməyibdi xəlqə
qismət səyağını.
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.-2012.-
12 oktyabr.- S.7.