İnsan hüquqlarının aliliyinə xidmət edən məhkəmə-hüquq islahatları

Son dərəcə çətin, keşməkeşli inkişaf mərhələlərindən keçmiş demokratik inkişaf təmayülünün əsas hədəfi dövlətin insanların şəxsi həyatına müdaxiləsini minimuma endirmək, vətəndaşların anadangəlmə təbii və sonradan qazanılmış hüquqlarını dönmədən qorumaq, qanunların aliliyini təmin etmək, cəmiyyətin hüquq mədəniyyətini yüksəltməkdir. Bu məqsədlərin uğurla gerçəkləşdirilməsi yalnız müstəqil məhkəmə sisteminin mövcud olduğu, ədalət mühakiməsinin obyektivlik, şəffaflıq və qanunçuluq prinsipləri həyata keçirildiyi sivil cəmiyyətlərdə mümkündür.

Ədalətin, qanunçuluğun üstün olduğu dövlətdə yaşamaq arzusu Azərbaycan xalqının da şanlı mücadilə salnaməsinin əsas qayəsini təşkil edir. Xalqımız tarixən formalaşmış demokratik ənənələri əsasında milli dövlətçilik modeli yarada biləcək böyük sərkərdəyə, liderə daim ehtiyac duymuş, fəqət bu istəyi yalnız ulu öndər Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycana rəhbərliyi dövründə gerçəkləşmişdir. XX əsrdə xalqımızın yetirdiyi ən böyük şəxsiyyət, dünya şöhrətli siyasi xadim Heydər Əliyev özünün mükəmməl dövlətçilik konsepsiyasında ədalət, müdriklik və həqiqət kimi üç ali dəyəri bir araya gətirərək çağdaş tariximizdə əbədiyaşarlığını təmin etmiş, gücün siyasətinə qarşı çıxaraq siyasətin gücünü ortaya qoymuşdur. 1995-ci ilin 12 noyabrında qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası hakimiyyət bölgüsü prinsipini, demokratik hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunun hüquqi əsaslarını, insan hüquq və azadlıqlarının qeyd-şərtsiz təmin olunmasının möhkəm təməlini qoymuşdur.

1996-cı il fevralın 21-də yaradılmış Hüquq İslahat Komissiyası tərəfindən hazırlanan "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında", "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanunlar ölkədə məhkəmə-hüquq islahatları sahəsində ilk mühüm addımlar olmaqla, müstəqil məhkəmə sisteminin yaradılmasına və fəaliyyət göstərməsinə imkan yaratmışdır. İnsan haqlarına dair Deklarasiyanın 8-11-ci maddələrində, habelə BMT-nin 1985-ci il 29 noyabr tarixli qətnaməsi ilə təsdiqlənmiş "Məhkəmə orqanlarının müstəqilliyinin əsas prinsipləri"ndə və başqa beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunmuş normaları hüquqi baxımdan özündə əks etdirən "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanunda hakim vəzifəsinə seçkilərin test üsulu ilə, tamamilə açıq, şəffaf, obyektiv və ədalətli prosedur əsasında keçirilməsi məsələləri əksini tapmışdır.

2000-ci il 17 yanvar tarixli "Azərbaycan Respublikasında hakim vəzifəsinə namizədlərin seçilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanla hakimlərin seçilməsi prosesinin təşkili, məhkəmə fəaliyyətilə bağlı digər funksiyaların həyata keçirilməsi məqsədi ilə yüksək məhkəmə sədrlərindən, ədliyyə nazirindən ibarət tərkibdə Məhkəmə-Hüquq Şurası təsis edilmişdir. Şura ötən illərdə Azərbaycan Respublikasında müstəqil məhkəmə sisteminin təmini, vakant hakim vəzifələrinə hakim olmayan namizədlərin seçilməsinin təşkili, hakimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi, onların iş yerinin dəyişdirilməsi, vəzifədə irəli çəkilməsi, intizam məsuliyyətinə cəlb edilməsi, habelə məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə funksiyalarını həyata keçirən müstəqil orqan kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Dövlətin iqtisadi imkanlarının daha da genişləndiyi son illərdə məhkəmə orqanlarında zamanın tələbi ilə səsləşən islahatlar geniş vüsət almışdır. Ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, obyektiv və şəffaf şəraitdə hakim korpusunun formalaşdırılması, məhkəmə orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın təmini, bəzi neqativ halların aradan qaldırılması istiqamətində qətiyyətli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan sosial-iqtisadi sahədə qazandığı böyük uğurlarla yanaşı, həm də mütərəqqi ruhlu hüquqi-siyasi islahatlarla, insan hüquq və azadlıqlarının təminatına yönəlmiş kompleks tədbirlər sistemi ilə beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzindədir.

2003-cü ilin oktyabrından ölkəyə inamla rəhbərlik edən dövlət başçısı İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ötən 9 ildə respublikada uğurla həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatlarının qayəsində insanpərvərlik, humanizm, şəxsiyyətə hörmət, vətəndaşa həssas münasibət kimi ali dəyərlər dayanmışdır. Ümumiyyətlə, 2004-cü ildən Avropa Şurası ekspertlərinin yaxından iştirakı ilə məhkəmə orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra normativ-hüquqi sənədlərin hazırlanması - "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanuna dəyişikliklər və əlavələr edilməsi, "Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında" qanunun qəbulu, "Hakimlərin Seçki Komitəsi haqqında Əsasnamə"nin, "Vakant hakim vəzifələrinə hakim olmayan namizədlərin seçilməsi qaydaları"nın təsdiqi, nəhayət, Hakimlərin Seçki Komitəsinin yaradılması bütövlükdə ölkədə məhkəmə-hüquq sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi baxımından siyasi iradə nümayişi kimi dəyərləndirilə bilər.

Prezidentin 19 yanvar 2006-cı il tarixdə imzaladığı "Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında" qanunun tətbiq edilməsi barədə fərman son illərdə həyata keçirilmiş məhkəmə-hüquq islahatları sırasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu fərman əsasında qanunvericiliyə edilən bir sıra mühüm dəyişikliklər regionlarda yeni apelyasiya və iqtisad məhkəmələrinin yaradılmasına, ümumilikdə məhkəmələrdə hakimlərin sayının artırılmasına xidmət etməklə yanaşı, məhkəmə islahatlarının keyfiyyətcə yeni mərhələsidir və reallıqdan doğan zərurətdir. 2000-ci ildən Azərbaycan Respublikasında cəmi bir apelyasiya məhkəməsi fəaliyyət göstərirdisə, sözügedən fərmana əsasən, Bakı, Gəncə, Şirvan, Sumqayıt, Şəki apelyasiya məhkəmələri yaradılmışdır. Fərman əsasında həmçinin Bakı, Sumqayıt və Şəki şəhərlərində yerli iqtisad məhkəmələri formalaşdırılmışdır. Bu da yerlərdə əhaliyə göstərilən hüquqi yardımın səviyyəsinin keyfiyyətcə daha da yaxşılaşmasını təmin etmişdir. Sözügedən fərmanda, həmçinin məhkəmələrin maddi-texniki təchizatının yaxşılaşdırılması, onların yeni bina və zəruri inventar, habelə informasiya texnologiyaları ilə təminatı, eləcə də Ali Ədliyyə Məktəbinin yaradılması, Avropa Məhkəməsinin presedent hüququnun öyrənilərək tətbiqi və s. məsələlər geniş əksini tapmışdır. Bütün bu məsələlər ötən 9 ildə praktik olaraq uğurla reallaşdırılmış, nəticədə ədalət mühakiməsinin keyfiyyəti və səmərəliliyi yüksəlmişdir.

Son illər regionlarda və paytaxtda yeni məhkəmələrin yaradılması, həmçinin məhkəmələrdə hakimlərin sayının artırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. 2010-2011-ci illərdə əhalinin məhkəmələrə müraciət imkanlarının asanlaşdırılması məqsədi ilə yeni məhkəmələr - yeni regional ağır cinayətlər məhkəmələri, habelə inzibati-iqtisadi məhkəmələr formalaşdırılmışdır. Bu islahatlar, şübhəsiz, regional inkişaf proqramları ilə paralel surətdə reallaşdırılır. Məqsəd regionlarda yaşayan əhaliyə göstərilən hüquqi yardımın keyfiyyətini və səmərəsini yüksəltməkdir. Yəni bu islahatlar nəticəsində hansısa imkansız vətəndaşın məhkəməyə müraciət etmək üçün Bakı şəhərinə gəlməsinə ehtiyac qalmamışdır.

Məhkəmələrdə iş yükünün çoxluğu nəzərə alınaraq Məhkəmə-Hüquq Şurasının təklifi ilə hakimlərin sayı son illərdə 50 faiz artırılmışdır. Həmçinin məhkəmə aparatı işçilərinin sayı 75 faizədək artırılmış, hər bir hakim üçün əlavə köməkçi ştatı təsis olunmuşdur. Hakimlərin seçiminə xüsusi diqqət yetirilmiş, 2008-2011-ci illərdə çoxmərhələli, şəffaf və obyektiv imtahanlar nəticəsində 2200 namizəd sırasından 235 nəfər seçilmişdir. Həmin şəxslər uzunmüddətli nəzəri kurslarda iştirak edərək, məhkəmələrdə təcrübə keçib xarici ölkələrə tədris səfərlərinə göndərilmişlər. Beləliklə, çətin hakim vəzifəsi üçün tam hazırlanaraq müxtəlif məhkəmələrə təyinat almışlar.

Xatırlatmaq yerinə düşər ki, məhkəmələrdə hakimlərin sayca azlığının ədalət mühakiməsinin keyfiyyətlə və nəzərdə tutulmuş vaxtda həyata keçirilməsində başlıca çətinliklərdən biri olduğunu nəzərə alan Prezident İlham Əliyevin 2006-cı il 17 avqust tarixli "Azərbaycan Respublikası məhkəmələri hakimlərinin sayının artırılması və məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyasının müəyyən edilməsi haqqında" fərmanı ilə respublika məhkəmələri hakimlərinin sayı 153 ştat vahidi artırılmışdır.

Prezidentin 2010-cu il 9 avqust tarixli "Azərbaycan Respublikası apelyasiya instansiyası məhkəmələrinin, ağır cinayətlər məhkəmələrinin, inzibati-iqtisadi məhkəmələrin və hərbi məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyası haqqında" fərmanı da məhkəmə-hüquq islahatlarının uğurlu davamı sayıla bilər. Fərmanla Azərbaycan Respublikası apelyasiya instansiyası məhkəmələrinin, ağır cinayətlər məhkəmələrinin, inzibati-iqtisadi məhkəmələrin və hərbi məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyası təsdiq edilmişdir. Bundan əlavə, ölkə başçısının 2010-cu il 9 avqust tarixli "Məhkəmə quruluşunda bəzi dəyişikliklər, hakimlərin ümumi sayı və məhkəmələrin ərazi yurisdiksiyası haqqında" fərmanı da Azərbaycan Respublikasında məhkəmə quruluşunu təkmilləşdirmək məqsədi daşıyır. Fərmanla respublikanın məhkəmə sisteminə daxil olan məhkəmələrin hakimlərinin ümumi sayı 600 nəfər müəyyən olunmuşdur. Şübhəsiz, hakim korpusunun sayının artırılması respublikamızda ədalət mühakiməsinin demokratikliyinin, şəffaflığının, obyektivliyinin təmini istiqamətində mühüm addımdır.

Son illər Prezident İlham Əlıyevin xüsusi diqqət və qayğısı ilə məhkəmələrin yeni bina və inventarla təmin olunması, onların iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, hakimlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istıqamətində mühüm addımlar atılır. Bu qəbildən olan məsələlər dövlət başçısının hələ 2009-cu il 6 fevral tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan ədliyyəsinin inkışafına dair 2009-2013-cü illər üçün Dövlət Proqramı"nda da geniş əksini tapmışdır.

Prezidentin 2011-ci il 27 dekabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında İnsan Hüquqları sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı" da sosial-iqtisadi inkişaf prosesinin keyfiyyətcə yeni mərhələsində hüquqi-siyasi islahatların uğurla davam etdirilməsi məqsədini ön pana çəkir. Milli Fəaliyyət Proqramının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar məhkəmə hakimiyyəti qarşısında da müəyyən vəzifələr dayanır. İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyinin artırılması, cəmiyyətdə hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi bilavasitə, normativ-hüquqi bazanın və hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi isə müəyyən cəhətləri ilə məhkəmə hakimiyyətiylə əlaqədardır. Milli Fəaliyyət Proqramının öyrənilməsi, onun ayrı-ayrı müddəalarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi, gündəlik fəaliyyətdə insan hüquq və azadlıqlarının səmərəli müdafiəsinə nail olunması, pozulmuş hüquqların bərpası, qanuna əsaslanan, obyektiv, qərəzsiz, ədalətli qərarlar qəbul edilməsi və hüquqi təbliğatda fəal iştirakla cəmiyyətdə hüquq mədəniyyətinin inkişafına yardım göstərmək məhkəmə orqanları qarşısında duran vəzifələr kimi qiymətləndirilməlidir.

Milli Fəaliyyət Proqramında əksini tapmış vacib məsələlərdən biri də "Həbs yerlərində saxlanılan şəxslərin hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi haqqında" qanunun qəbulu ilə bağlıdır. Qanun layihəsi şübhəli və təqsirləndirilən şəxslərin həbs yerlərində saxlanılmasının qanunçuluq, təqsirsizlik prezumpsiyası, qanun qarşısında bərabərlik, humanizm, şərəf və ləyaqətə hörmət edilməsini, beynəlxalq müqavilələrə əməl olunması prinsipinin müvafiq qaydada həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Dövlət başçısı İlham Əliyev hələ 2009-cu ilin may ayında Ali Məhkəmənin binasının açılış mərasimində çıxış edərkən ölkədə hüquqi, siyasi və iqtisadi islahatların bundan sonra da paralel şəkildə aparılacağını, o cümlədən ədliyyə və məhkəmə orqanlarına dövlət səviyyəsində lazımi diqqət və qayğının göstəriləcəyini xüsusi vurğulamışdır. Şübhə etmədən demək olar ki, dövlət başçısının uğurla həyata keçirdiyi bu islahatlar nəticəsində Azərbaycanda ədliyyə və məhkəmə orqanlarının fəaliyyəti daha da müasirləşəcək, əhaliyə göstərilən hüquqi yardımın səviyyəsi yüksələcək, ədalət mühakiməsinin daha çevik, işlək və obyektiv qanunverici mexanizmlər əsasında həyata keçirilməsi mümkün olacaqdır.

İlyas MAHMUDOV,

Sumqayıt Şəhər Məhkəməsinin hakimi

Azərbaycan.-2012.- 14 oktyabr.- S.3.