Azərbaycanda beynəlxalq standartlara uyğun yeni sosial müdafiə institutlarının yaradılması əsas prioritetlərdən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir

Müsahibimiz Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sədri, iqtisad elmləri doktoru Səlim Müslümovdur

- Səlim müəllim, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yaranmasının 20 ili tamam olur. Bu 20 ildə Azərbaycanın sığorta-pensiya sistemində baş verən dəyişiklikləri ölkəmizin ümumi inkişafı kontekstində necə xarakterizə edərdiniz?

- Azərbaycanın ötən 20 il ərzində inkişafı modelinin təməl prinsiplərini ümummilli lider Heydər Əliyevin milli inkişaf strategiyası və onun icrası sahəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin həyata keçirdiyi islahatlar təşkil edir.

Azərbaycan qısa müddət ərzində yeni iqtisadi sistemin qurulmasına xidmət edən ciddi islahatlar nəticəsində çoxşaxəli iqtisadiyyatın ahəngdar inkişafına malik dövlətə çevrilmişdir. Ölkədə bütün istiqamətlər üzrə konkret proqramlar icra edilmiş, əhalinin pul gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Bütün bunlar yoxsulluq probleminin həlli istiqamətində təsirli tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan yaratmış və yoxsulluğun səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Nəticədə bu göstərici 2003-cü ildə 44,7 faiz təşkil etdiyi halda, hazırda 7 faizə düşmüşdür. Qeyd olunan nəticələrin əldə edilməsində əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində sığorta-pensiya sistemində köklü islahat aparılmasında mühüm rol oynamışdır.

Ümumilikdə götürdükdə, Azərbaycanın sığorta-pensiya sisteminin 20 illik inkişafını şərti olaraq 4 dövrə bölmək mümkündür. Bunlar 1992-1995-ci, 1996-2002-ci, 2003-2005-ci illər və 2006-cı ildən sonrakı dövrdür.

1992-1994-cü illər ərzində ölkə iqtisadiyyatındakı böhranın təsiri nəticəsində adambaşına pul gəlirlərinin hər il orta hesabla 1,4 dəfə azalması və inflyasiyanın günbəgün sürətlə artması sosial-iqtisadi vəziyyəti ciddi şəkildə pisləşdirmişdi. Digər tərəfdən, pensiya təminatının qanunvericilik bazası sovet həmrəylik sisteminin prinsiplərinə əsaslanır və bunun bazar iqtisadiyyatı ilə ciddi uyğunsuzluğu çoxsaylı problemlər yaradırdı. İqtisadi tənəzzül pensiya təminatının yaxşılaşdırılması üçün imkanları daha da azaldırdı. Həmin dövrdə pensiya təminatının daha da pisləşməsinin qarşısının alınması başlıca vəzifə idi. Yalnız 1995-ci ildən etibarən ölkə iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi sahəsində görülmüş ardıcıl işlər nəticəsində əhalinin gəlirlərinin, o cümlədən pensiyaların tədricən bazar təsirlərindən qorunmasına başlandı.

1996-2002-ci illər ərzində pensiya sisteminin yeni şəraitə uyğun qurulmasına, yəni bu sahədə zəruri dəyişikliklərə ölkədə etibarlı iqtisadi baza yaradıldıqdan və demoqrafik baxımdan əlverişli vaxt seçildikdən sonra başlamaq, buna qədər isə əvvəlki həmrəylik və dövlət təminatı sistemlərinə əsaslanmaq çox çətinliklə başa gəlsə belə, əsas taktiki addımlar kimi seçilmişdi. Başqa sözlə desək, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi prinsiplər ilk növbədə iqtisadi bazanın yaradılmasına, sonra isə bu baza əsasında sosial təminat sahəsində islahatların həyata keçirilməsinə yönəlmişdi. Azərbaycanda islahatların, digər keçid dövrü ölkələrində olduğu kimi, "şok" effekti ilə deyil, əvvəlki sistemlə əhatə olunmuş insanların davamlı sosial müdafiə tədbirləri vasitəsilə yeni şəraitə mərhələlərlə tam inteqrasiyası yolu ilə reallaşdırılması hədəflənmişdi. Ümummilli liderin böyük müdrikliklə müəyyənləşdirdiyi həmin istiqamətlər çərçivəsində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, habelə vətəndaşların pensiya təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddi addımlar atılmış, həm əhaliyə pensiya və müavinətlərin ödənilməsi, həm də digər sosial ödənişlər üzrə xərclərin artımı müşahidə olunmuş, bu sahədə köklü dəyişikliklər baş vermişdi. Həmin illər ərzində aztəminatlı əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 8 fərman və sərəncamı, Nazirlər Kabinetinin 2 qərarı olmuşdur ki, bunların tətbiqi nəticəsində, həmçinin ölkədə əməkhaqlarının artımı hesabına pensiya və müavinətlərin orta aylıq məbləği 8 dəfə artmışdı.

Qeyd olunan davamlı sosial müdafiə tədbirləri nəticəsində ölkə əhalisinin həssas təbəqəsi olan pensiyaçılar, keçmiş sovet sisteminin iqtisadi məzmununa daha çox bağlı olan, qısa vaxt ərzində isə dəyişdirilməsi çətinliklər törədən pensiya sisteminin bazar iqtisadiyyatı ilə ciddi uyğunsuzluğunun təsirini kəskin hiss etməmişdir. Buna paralel olaraq Avropaya inteqrasiya yolunu seçmiş Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq standartlara uyğun yeni sosial müdafiə institutlarının yaradılması əsas prioritetlərdən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 iyul 2001-ci il tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyası" təsdiq olunmuş və əhalinin sosial müdafiəsi sistemində köklü dəyişikliklərin başlanğıcı qoyulmuşdur. Konsepsiya islahatın mahiyyətini təşkil edən sığorta-pensiya və sosial yardım sistemlərinin bir-birindən ayrılmasını, sığorta münasibətlərinə əsaslanan pensiya sisteminin qurulmasını ifadə edirdi. Həmin dəyişikliklərin başlıca elementi sosial sığorta haqlarının fərdi uçotuna əsaslanan sığorta-pensiya sisteminin yaradılması, bununla da ödənilən məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ilə pensiya məbləği arasında birbaşa qarşılıqlı əlaqənin təmini idi. Bu məqsədlə ilk növbədə "Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilməklə 26 dekabr 2001-ci il tarixdən Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna fərdi uçotu həyata keçirmək səlahiyyəti verildi.

Sonrakı mərhələdə, yəni 2003-2005-ci illərdə mövcud sosial müdafiə sisteminin bazar iqtisadiyyatı mühitinə uyğunlaşdırılaraq keyfiyyətcə yenidən qurulması, o cümlədən pensiya sisteminin beynəlxalq normalara əsaslanan islahatının aparılması tam gerçəkləşdirilmişdir. "Azərbaycan Respublikasında dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 avqust 2003-cü il tarixli 908 nömrəli Fərmanı ilə pensiyaların təyini və maliyyələşdirilməsi funksiyalarının məcburi dövlət sosial sığortası və fərdi uçot sahəsində idarəetməni həyata keçirən Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən icra olunması qərara alındı. Bununla da ölkədə vahid sığorta-pensiya qurumunun yaradılması əsasən müəyyənləşdirildi.

2004-cü ildən etibarən "Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun potensialının gücləndirilməsi" layihəsinə dair BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə imzalanmış sazişə uyğun olaraq fərdi uçot sisteminin yaradılması üçün əvvəlcə pilot, sonra isə respublikanın bütün ərazilərində layihələrin icrasına başlanıldı. Fərdi uçotun və informasiya texnologiyalarının bütün ölkə ərazisində tam tətbiqi üçün hazırlıq işləri 2005-ci ilin sonunadək başa çatdırıldı, bununla da ölkədə yeni pensiya sisteminin işləməsi üçün zəruri infrastruktur hazırlanmış oldu.

2006-cı ildə hər bir sığortaolunan üçün ödənilən sosial sığorta haqları ilə onun pensiya təminatı arasında birbaşa əlaqəni təmin edəcək pensiya sisteminin yaradılması üçün "Əmək pensiyaları haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul edilərək tətbiqinə başlanıldı, bununla da əhalinin sosial müdafiəsi və pensiya təminatı sahəsində yeni sistemə keçid təmin olundu. Ölkədə pensiyaçıların sosial müdafiəsinin dövlət tənzimləməsi və bazar münasibətləri əsasında təminatının müasir forması təşəkkül tapdı.

- Artıq demək olarmı ki, bu islahatlar nəticəsində Azərbaycanın özünəməxsus sığorta-pensiya modeli formalaşıb?

- Bəli. Bu gün Azərbaycanın beynəlxalq standartlara tam cavab verən sığorta-pensiya modeli formalaşıb. Bu model müasir dünyada sığorta-pensiya sistemləri üzrə ən mühüm elementləri özündə birləşdirir.

Bu sırada aparılan islahatlarda sosial sığortaya mahiyyətinə uyğun daha düzgün yanaşılması xüsusi qeyd olunmalıdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində vətəndaşlar sosial risklərlə üzləşdikdə onların sosial müdafiəsinin birinci elementi kimi sosial sığorta sistemi çıxış edir. Həmin sistem iqtisadi aktivliyi daha çox təşviq etməklə şəxslər işlədikləri zaman özləri və işəgötürənlər tərəfindən edilən sığorta ödənişlərinə əsaslanır. Qeyd edilən sistemə qoşulmaq iqtidarında olmayan insanların isə dövlət büdcəsi hesabına sosial müavinət və sosial yardımlarla əhatə olunması düzgün addım sayılır. Ölkəmizdə təyin edilmiş islahat istiqamətlərinə uyğun olaraq, sığorta-pensiya sistemi və dövlət sosial yardımı sistemlərinin ayrı-ayrılıqda beynəlxalq standartlar əsasında fəaliyyət göstərmələri təmin olunmuşdur.

Azərbaycanın sığorta-pensiya sistemində baza və sığorta hissələrindən ibarət birinci pillə, yığım komponentindən ibarət ikinci pillə və könüllü sığortalanmaya (qeyri-dövlət pensiya fondları və s. vasitəsilə) əsaslanan üçüncü pillə olmaqla üçpilləli pensiya təminatı müəyyənləşdirilmişdir ki, bu da onun çevikliyini şərtləndirən əsas amil və əhalinin sosial müdafiəsinin dövlət siyasətində daim ön plana çəkilməsi prinsipinin əyani təzahürüdür. Dünya maliyyə böhranının nəticələri Azərbaycanda məhz üçpilləli sistemin tətbiqinin, dövlətin sosial müdafiədə aktiv rolunun saxlanılmasının və real yığım elementinin tətbiqi məsələsində ehtiyatlı davranmanın nə dərəcədə doğru olduğunu da sübut etdi. Bu modelin uğurlu tətbiqi, eləcə də Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən sığorta-pensiya sistemində maliyyə dayanıqlığının qorunması və islahatların davam etdirilməsinin diqqət mərkəzində saxlanılması dünyadakı iqtisadi böhran şəraitində belə ölkəmizdə pensiya proqramlarının vaxtında və tam icra edilməsinin başlıca təminatçısı olmuşdur.

Sığorta-pensiya sisteminin Azərbaycan modelinin digər mühüm bir cəhəti onun əhatəliliyidir. Bu, ilk növbədə özünü onda göstərir ki, əvvəlki sistemlə pensiyaya çıxmış insanların da bu sistemlə əhatə olunması, onların pensiya hüquqlarının qorunmasında sosial ədalətin gözlənilməsi və heç bir məhdudiyyət qoyulmadan yeni şəraitə inteqrasiyası tamamlanmışdır. Bununla yanaşı, işləyənlərə pensiya və sosial sığorta müavinətlərinin verilməsi də yeni qaydalarla əhatə olunmuşdur. 2007-ci il yanvarın 1-dən hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslərin məcburi dövlət sosial sığortasına cəlb edilməsi və fərdi uçotla əhatə olunmasına, həmin şəxslərin və dövlət qulluqçularının əmək pensiyaları ilə təminatına keçilmişdir.

Göstərilənlərlə yanaşı, Azərbaycan Respublikası mənbələrindən əmək ödənişi və məcburi dövlət sosial sığortasına cəlb olunan digər gəlirləri əldə edən əcnəbilərin məcburi dövlət sosial sığortası ilə əhatə olunması və Azərbaycan Respublikası vətəndaşları ilə bərabər əsaslarla əmək pensiyası təminatı hüququ müəyyənləşdirilmişdir.

Vahid sığorta-pensiya sisteminin kifayət qədər əhatəliliyinin təmin edilməsi hesabına hazırda fondun mərkəzi məlumat bazasında ölkə əhalisinin üçdə biri, yəni 1 273 000 nəfər pensiyaçı və 2 105 000 nəfər sığortaolunan barədə müvafiq məlumatlar toplanmışdır.

- Təbii ki, əhalinin pensiya təminatı kimi ağır bir sahədə islahatlarla əldə edilmiş hər bir nəticə qiymətlidir. Maraqlıdır, Siz Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sədri kimi hansı nəticəni nisbətən daha əhəmiyyətli hesab edirsiniz?

- Qeyd etdiyiniz kimi, burada nəyi isə ayırmaq doğru olmazdı. Çünki sığorta-pensiya sistemi canlı orqanizm kimidir və islahatlar nəticəsində əldə olunan hər bir nəticənin bu orqanizmdə öz əvəzolunmaz yeri, rolu var. Amma bir reallıq da mövcuddur ki, əhalini ən çox maraqlandıran məsələ son nəticə, yəni pensiyanın hansı miqdarda təyin olunması ilə bağlıdır. Məsələyə belə yanaşsaq, həmin istiqamətdə əldə olunan nəticələri daha çox fərqləndirmək olar.

Azərbaycanın keçmiş sovet dönəmindən qalmış pensiya sisteminin mürəkkəbliyi, pensiya məbləğinin üzərinə çoxlu sayda müavinət və əlavələrin hesablanması, müxtəlif dövrlər üçün fərqli hesablama qaydasının tətbiqi və s. subyektiv amillərə şərait yaradırdı. Bu halda bütün fəaliyyəti dövrü aşağı məbləğli əməkhaqqı almış və az məbləğdə sosial sığorta haqqı ödəmiş şəxs son 24 ay üzrə yüksək əməkhaqqı barədə arayış təqdim etməklə başqalarından yuxarı pensiya ala bilərdi. Pensiya sistemi çoxsaylı güzəştlər prinsipinə əsaslanır, yəni bu sistemdə vətəndaşlar fəaliyyətinə və sığorta ödəmələrinə görə deyil, hansı güzəştli kateqoriyaya aid olmasına görə fərqləndirilirdi.

Yeni sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyəti dövründə isə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Burada ödənilmiş məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının fərdi uçotu qurulmaqla vətəndaşların pensiya hüquqlarının həmin uçotun məlumatları əsasında müəyyənləşdirilməsi və beləliklə də pensiya təminatında sığorta prinsiplərinə keçid təmin edilmişdir. Bu sistemdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafına uyğun əməkhaqqı fondu, bundan formalaşan sosial sığorta haqları və həmin haqlara görə təyin olunan pensiyalar halqası qurulmuşdur ki, bu şəraitdə sosial sığortaya cəlb olunan əməkhaqlarının artımı pensiya artımlarını da şərtləndirir. Əgər siz 35-40 il iş stajı ilə hazırkı orta aylıq əməkhaqqı və sosial sığorta normativlərini şərti olaraq sabit saxlamaqla aparılan hesablamaya diqqət etsəniz, sistemin 65 faizdən yuxarı əvəzetmə əmsalına malik olduğunu görərsiniz. Bu o deməkdir ki, hər bir şəxs işlədiyi dövrdə sosial sığorta haqlarının tam ödənilməsinə nail olarsa, sistem ona aldığı əməkhaqqının 65 faizini qaytaracaqdır. Özü də fərdi hesaba toplanan məbləğlər hər il inflyasiyaya uyğun indeksləşdirilir ki, bu da sistemin sosial sığorta haqqı ödəyiciləri qarşısında etibarlılığının nümunəsidir. Təbii ki, bütün bunlar sistemdə hazırda sığortaolunan kimi qeydiyyatda olan iştirakçıların gələcəkdə əldə edəcəyi üstünlüklərdir və olduqca böyük göstəricidir. Bəzi ölkələrdə olan əvəzetmə əmsallarına diqqət etdikdə bunun heç də təsadüfi fikir olmadığını görərik. Bir sıra Qərbi Avropa ölkələrində əvəzetmə əmsalı 55%, İsveç və Almaniyada 65%, Fransa, Yaponiya və ABŞ-da 50% təşkil edir.

Lakin mən əvvəlki sistemlə pensiyaya çıxmış və yaxud əmək fəaliyyətinin əksər hissəsinin həmin sistemin tətbiqi dövrünə aid insanların təminatı üzərində dayanmaq istərdim. Azərbaycanda yeni sığorta-pensiya sisteminə keçidin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri əvvəlki sistemlə əhatə olunmuş insanların da bu sistemə inteqrasiyası məsələsidir.

Hələ yeni sistemin tətbiqinin ilk günündən etibarən əvvəlki pensiya sistemi ilə əhatə olunmuş şəxslərin pensiya təminatı yeni normalara uyğunlaşdırılmış və onların yeni sistemin iştirakçısına çevrilməsi, o cümlədən pensiyaların artımı və indeksləşdirilməsinin yeni qaydaları ilə əhatə olunmaları təmin edilmiş, onlara pensiyaya çıxdıqdan sonrakı əmək fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə pensiya kapitalını artırmaq imkanları da verilmişdir. Bununla yanaşı, 100 min nəfərdən çox işləyən pensiyaçıya yaşa görə əmək pensiyasının 50 faizi həcmində ödənilməsi kimi mənfi praktika aradan qaldırılmış və onlar öz pensiyalarını tam məbləğdə almağa başlamışlar.

Bunun davamı olaraq 2007-ci ildən etibarən çox mühüm bir addım atılmış və pensiya hesablanmasında əməkhaqqına qoyulan məhdudiyyət aradan qaldırılmışdır. Bu tədbir ilkin mərhələdə yeni sistemdə pensiya təyinatı üçün müraciət edən şəxslərə şamil olunmuşdur. 2008-ci ildən isə bu qayda əvvəllər pensiyaya çıxmış bütün şəxslərə də aid edilmişdir.

Daha sonra 2010-cu ildən pensiya təyinatı üçün müraciət edən şəxslərin əvvəlki sistemin tətbiqi dövründə qazanılmış pensiya hüquqlarının vahid prinsiplə əmək stajına əsasən müəyyənləşdirilməsi qərara alınmışdır. Bu o deməkdir ki, 2004-2005-ci illərdən əvvəlki dövrün orta aylıq əməkhaqqı məbləğləri xeyli aşağı olsa və sosial sığorta 1992-ci ildən tətbiq edilsə də, vətəndaşa ölkə üzrə ən yüksək orta aylıq əməkhaqqı nisbəti ilə bütün işlədiyi dövrə sığorta kapitalı hesablanır ki, bu da əvvəlki dövrdə qazanılmış hüquqların sığorta-pensiya sisteminə tam inteqrasiyası deməkdir. 2011-ci ildən isə bu qaydalar əsasında 2006-cı ilə qədər qazanılmış bütün pensiya hüquqlarının yenidən hesablanması reallaşdırılmışdır.

Bu gün ölkə üzrə əmək pensiyalarının orta aylıq məbləğinin əməkhaqlarının orta aylıq məbləğinə nisbəti 40 faiz, yaşa görə əmək pensiyalarının orta aylıq məbləğinin əməkhaqlarının orta aylıq məbləğinə nisbəti isə 45 faiz təşkil edir.

Həyata keçirilən davamlı sosial müdafiə tədbirləri nəticəsində pensiyaçılarımızın 97 faizinin pensiya məbləği yoxsulluq həddinin üzərinə çıxmışdır.

- Pensiya təyinatının yeni əsaslarla qurulması ilə yanaşı, onun artırılması məsələsi də pensiyaçıların daim diqqət mərkəzindədir...

- Bu sahədə də çox ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Əvvəlki sistemlə pensiyaların artımı prosesində mövcud imkanların bütün pensiyaçılar arasında bərabər bölgüsü mexanizmi mövcud deyildi. Belə ki, pensiyaların artımı 2 qayda əsasında - pensiya hesablanması üçün nəzərə alınan əməkhaqlarının indeksləşdirilməsi və pensiya-müavinətlərin ümumi məbləğinin minimum həddinin artırılması yolu ilə aparılırdı. Birinci qayda əsasında artımlar müxtəlif dövrlərə uyğun fərqli indeksləşdirmə metodları ilə və müxtəlif vaxtlarda aparılırdı ki, bu da müvafiq tədbirlərdən kənarda qalan bu və ya digər pensiyaçılar kateqoriyasının haqlı narazılığına səbəb olurdu. Xüsusilə pensiya və pensiyalara əlavə olunan müavinətlərin ümumi məbləğinin minimum həddinin artırılması praktikasının, yəni ikinci qaydanın tətbiqi ilə ayrı-ayrı pensiyaçılar üzrə pensiya-müavinətlərin hesablanmasında əmək stajı və ödənilmiş sosial sığorta haqqı məbləği əhəmiyyətini itirirdi ki, bu da həmin pensiyaçılar tərəfindən sosial ədalətsizlik kimi qiymətləndirilirdi. Pensiya-müavinətlərin aşağı məbləğlərlə ifadə olunduğu və daha az kontingenti əhatə etdiyi əvvəlki dövrlərdə bu hal qabarıq şəkildə özünü büruzə verməsə də, sonrakı mərhələdə xüsusilə hiss olunurdu. Başqa sözlə, çoxillik əmək və sığorta stajına malik şəxslərlə minimum əmək və sığorta stajına malik şəxslərin pensiya-müavinətlərinin məbləğinin bərabərləşdirilməsinə əsaslanan artım mexanizminin tətbiqi çox ciddi əks-effektə səbəb olurdu.

Sadalanan mürəkkəbliklər pensiya sisteminin optimal və dinamik idarə olunmasına, maliyyə nəticələrinin əsas makroiqtisadi göstəricilərə təsirinin proqnozlaşdırılmasına imkan vermirdi.

Bu gün pensiyaların artımı mexanizmləri bazar iqtisadiyyatının tələblərinə tam uyğunlaşdırılmışdır və bu da mövcud maliyyə imkanlarının pensiyaçılar arasında daha ədalətli bölgüsünə şərait yaradır. Sığorta-pensiya sistemi əmək pensiyalarının baza hissəsinin istehlak qiymətləri indeksi nəzərə alınmaqla bütün pensiyaçılar üzrə bərabər məbləğdə artırılmasını, sığorta hissəsinin isə indeksləşdirilməsini nəzərdə tutur ki, bu da bazar iqtisadiyyatı mühitində vətəndaşların pensiya təminatı hüququnun etibarlı müdafiəsini ifadə edir. Ölkəmizdə yeni sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyət göstərdiyi 2006-cı ildən hazıradək Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsinin artırılması ilə bağlı 7, sığorta hissəsinin artırılması ilə bağlı 6 sərəncam verilmiş, bununla yanaşı, əvvəlki sistemlə əhatə olunmuş şəxslərin yeni şəraitə inteqrasiyasının tamamlanması üçün ardıcıl qərarlar qəbul edilmişdir. Nəticədə yeni sistem fəaliyyətə başladığı dövrdən hazıradək əmək pensiyalarının minimum məbləği 3,4 dəfə, orta aylıq məbləği isə 5,2 dəfə artmışdır.

- Dövlət Sosial Müdafiə Fondu Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının üzvüdür. Bu baxımdan Azərbaycanın sığorta-pensiya sisteminin təkcə ölkə daxilində deyil, beynəlxalq uğurlarına da toxunmağınızı istərdik.

- Ölkəmiz 2004-cü ildə Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının büro üzvü, 2007-ci ildə isə assosiasiyanın Avropa Şəbəkəsinin Rəhbər Komitəsinin üzvü seçilib. Əlbəttə, Azərbaycanın assosiasiyanın Avropa Şəbəkəsinin Rəhbər Komitəsinə 2007-ci ildə seçilən Almaniya, Fransa, İtaliya, Hollandiya və Polşa ilə bir sırada olması çox qürurvericidir. Bu ölkələr dünyada sığorta-pensiya sahəsində böyük təcrübəyə malikdir. Komitənin ilk iclasının 2008-ci ilin 2 iyul tarixində Bakı şəhərində keçirilməsi də Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyası istiqamətində gerçəkləşdirilən mühüm tədbirlərdəndir.

Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının təşkilatçılığı ilə ölkəmizdə keçirilən ilk beynəlxalq tədbir 2005-ci ilin sentyabr ayında "Qloballaşma şəraitində əmək miqrantlarının sosial müdafiəsi" mövzusundakı konfransdır. Həmin beynəlxalq konfransın yekunu kimi qəbul olunan "Bakı bəyannaməsi" qloballaşmanın doğura biləcəyi neqativ meyillərin yumşaldılması və tədricən aradan qaldırılması istiqamətində çox mühüm sənəd hesab olunur. Bunun davamı olaraq 2008-ci ilin oktyabrında "Sosial sığorta sahəsində informasiya və kommunikasiya texnologiyaları" mövzusunda, 2010-cu ilin aprelində "Bədbəxt hadisələrdən sığortalanma: inkişaf tarixi, islahatlar, mövcud problemlər" mövzusunda, 2011-ci ilin iyununda "Əmək miqrantlarının sosial müdafiəsi və qloballaşma" mövzusunda beynəlxalq tədbirlər keçirilmişdir.

2011-ci ilin iyun ayında isə Bakı şəhərində Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının Avrasiya regionu üzrə Əlaqələndirmə Mərkəzi açılmışdır. Bu, Azərbaycanın sığorta-pensiya sisteminin inkişafına verilən çox böyük qiymətdir. Bundan bir il öncə, 2010-cu ilin martında Polşa Respublikasının Varşava şəhərində keçirilən Avropa Sosial Təminat Forumunda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondu "Avropanın uğurlu təcrübəsi" müsabiqəsinin "İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə effektiv idarəetmə" nominasiyası üzrə Avropa qalibi elan edilmişdir.

2009-cu ildə Dünya Bankı missiyasının rəsmi məlumatında Azərbaycanın sığorta-pensiya sisteminin beynəlxalq model olaraq çıxış etdiyi əks etdirilmişdir. 2010-cu ilin dekabr ayında BMT İnkişaf Proqramının Avropa və MDB üzrə Regional Bürosu Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin islahatları üzrə layihənin, həmin büronun xətti ilə gerçəkləşdirilən layihələr arasında birinci yerə layiq görüldüyünü açıqlamışdır. 2012-ci ilin yanvarında Dövlət Sosial Müdafiə Fondu 2011-ci ilin nəticələri üzrə BMT İnkişaf Proqramının illik dərgisində "Yaxşı və səmərəli idarəetmə" nominasiyasının qalibi elan edilmişdir.

Bütün bunlar beynəlxalq sahədə qazanılmış böyük uğurlardır. Bu uğurları şərtləndirən başlıca amil isə sığorta-pensiya islahatlarını ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin daim diqqət mərkəzində saxlamasıdır.

- Perspektivdə sığorta-pensiya sisteminin hansı inkişaf istiqamətləri təyin olunmuşdur?

- Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkişafı beynəlxalq standartlar üzrə həyata keçirilən aktuar hesablamalara əsaslanaraq aparılır. Bütün baş verən dəyişikliklərin arxasında hesablamalar, proqnozlar durur. Bu tədqiqatlar özündə 3 blok üzrə parametrlərin qarşılıqlı təsirini birləşdirir: birinci blok makroiqtisadi inkişaf göstəriciləridir ki, bura ölkə iqtisadiyyatında məşğul olanların sayı, orta aylıq əməkhaqqının məbləği və onun artım sürəti, inflyasiyanın sürəti və digər bu kimi göstəricilər daxildir. İkinci demoqrafik göstəricilər blokudur və bura pensiya sisteminə daxil olan və sistemdən xaric olanların sayının dəyişməsi, pensiyada olmanın orta müddəti və s. aid edilir. Üçüncü blok isə bilavasitə sığorta-pensiya sistemində baş verən dəyişikliklər üzrə, yəni pensiya yaşı, sosial sığorta dərəcələri, güzəştlər və s. məsələlərə aid göstəricilərdir. Sığorta-pensiya sistemində qəbul olunan istənilən qərar bu 3 göstərici blokunun qarşılıqlı təsiri nəticələrinə görə təyin olunur.

Bu əsasda perspektiv dövrdə də pensiyaların baza hissəsinin ölkə üzrə yaşayış minimumu səviyyəsinə uyğunlaşdırılması, orta aylıq pensiya məbləğinin orta aylıq əməkhaqqına nisbətinin artırılması istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi, pensiya təminatına yönəldilən vəsaitlərin ÜDM-ə nisbəti üzrə beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş normaların gözlənilməsi əsas vəzifələrdəndir. Bunun üçün isə sığorta-pensiya sisteminin maliyyə dayanıqlığının təmin olunması əsas şərtdir. Mən bir daha vurğulamağı zəruri hesab edirəm ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial ödənişlərə yönəldilən vəsaitlər öz mənbəyini real iqtisadiyyatdan, daha konkret desək, əməkhaqlarının sosial sığortaya cəlb olunmasından götürməlidir. Bu məqsədlə həm iqtisadiyyatdakı əməkhaqqı məbləğlərinin tam uçota alınması, həm də sosial sığortalanmadan yayınmanın aradan qaldırılması vacib şərtdir. Məsələyə makroiqtisadi səviyyədə yanaşdıqda, bu, iqtisadiyyatdan sosial sığorta haqları şəklində toplanan vəsaitlərin yenidən pensiya ödənişləri kimi geri qaytarılması, yəni əlavə mənfi fiskal təsirlər yaratmadan maliyyələşmələrin aparılması kimi özünü göstərir. Fərdi pensiyaçı səviyyəsində yanaşdıqda isə, bu, hər bir şəxsin pensiya şəklində alacağı vəsaitlərin ödənilən sosial sığorta haqları ilə əlaqələndirilməsidir ki, həmin mexanizm sığortaolunanların fərdi uçotu sisteminin təşkilində ifadə olunur. Ona görə də əsas hədəf işləyənlərin iş yerlərində rəsmiləşdirilməsinə və əməkhaqqının tam leqallaşmasına nail olmaq, bu yolla sosial sığorta haqları kimi ödənən və fərdi hesablarda qeydə alınan pensiya kapitallarını artırmaqdır.

Maliyyə dayanıqlığının artırılmasına yönəldilmiş istiqamətlərdən biri də sığorta-pensiya sistemində yığım komponentinin tətbiqidir. Yəni müəyyən stimullaşdırıcı vasitələr daxil edilməklə yığım komponenti vasitəsilə məşğul əhalinin sığorta-pensiya sistemində daha aktiv iştiraka cəlb olunmasıdır. Hazırda yığım komponentinin tətbiqi məqsədi ilə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və müvafiq təhlillərin aparılması işi davam etdirilir. Bu sahədə ABŞ TİA ilə birgə layihəmiz artıq uğurla yekunlaşmışdır. Buna paralel olaraq isə təkmil qanunvericiliyin hazırlanması məqsədi ilə Avropa Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Aləti çərçivəsində tvinninq layihəsi üzrə tədbirlər həyata keçirilir. Qeyd edim ki, yığım komponentinin tətbiqi daha mürəkkəb mərhələ olmaqla, ölkədə investisiya mühitindən, maliyyə və qiymətli kağızlar bazarının inkişafından və sığorta-pensiya sistemindən kənar digər amillərdən daha çox asılıdır.

Daha bir istiqamət qeyri-dövlət pensiya fondlarının yaradılması ilə bağlıdır. "2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkişafına dair Dövlət Proqramı" ilə müəyyən olunmuş tədbirlər planına uyğun olaraq qarşıdakı illər ərzində Azərbaycanda qeyri-dövlət pensiya fondlarının yaradılması üçün qanunvericilik bazasının formalaşdırılması istiqamətində əsas addımların atılacağı nəzərdə tutulur.

Azərbaycan.-2012.- 16 oktyabr.- S. 5.