Ağrılı taleyi olan korifey sənətkar

Azərbaycan milli kino sənətinin görkəmli nümayəndələrindən biri də yüksək peşəkarlığı, işinə böyük məhəbbəti, son dərəcə təvazökar ziyalı nümunəsi ilə seçilən əməkdar incəsənət xadimi, kinorejissor Hüseyn Seyidzadədir. Korifey sənətkarın yaradıcı irsi əsl mənada böyük məktəbdir. Onun fəaliyyətinin dərindən araşdırılıb öyrənilməsi bir tərəfdən kino tariximizin tədqiqi, digər tərəfdən xalqın mənəvi yaddaşının yeni nəslə çatdırılması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. H.Seyidzadə daim düşünən, axtarışda olan rejissor idi. O, çəkdiyi filmlərin üzərində yaradıcılıqla işləyir, hər kadra məna verməyə çalışırdı. Belə olmasaydı təbii ki, onun filmləri ümumxalq məhəbbəti qazanmazdı, kino tarixində özünə layiqli yer tutmazdı.

Hüseyn Seyidzadə Azərbaycan kino tarixinə "Sovqat", "O olmasın, bu olsun", "Koroğlu", "Yenilməz batalyon", "Dəli Kür", "Qaynana", "Var olun, qızlar" və digər filmlər bəxş etmişdir.

Bu günlərdə respublika "Kitab" Cəmiyyətinin xəttilə korifey sənətkarın zəngin və ağrılı-acılı həyat yoluna həsr edilmiş yeni miniatür kitab işıq üzü görmüşdür. Kitabın müəllifi əməkdar incəsənət xadimi, kinoşünas, yazıçı-publisist Aydın Kazımzadədir. "İNDİQO" nəşriyyatında buraxılmış 47x45 mm formatlı "Hüseyn Seyidzadə-100. Ağrılı taleyi olan korifey sənətkar" adlı nəşr nəfis poliqrafik tərtibatı ilə də oxucuların diqqətini cəlb edir. Görkəmli kinorejissorun 100 illik yubileyinə həsr olunmuş 306 səhifəlik miniatür kitabda böyük sənətkarın həyatının ən əlamətdar, yaddaqalan anları, hadisələri aydın, səlis publisistik dildə, maraqlı üslubda oxuculara təqdim olunur. Hüseyn Seyidzadənin yaşadığı ömrün hər dövrü, fəaliyyətinin əhatə dairəsi, axtarışları, qazandığı uğurlar, qayğıları, problemləri, insanlara xeyirxah münasibəti, hər kəsə xüsusi diqqəti, bir sözlə, fədakarlıqla dolu hər günü, hər anı öz əksini tapıb.

Müəllif əsərə başlamazdan əvvəl sənətkarın yaradıcılıq irsini yüksək dəyərləndirərək yazır: "Kinorejissorun həyatını yanan, öz hərarəti, işığı ilə möcüzələr yaradan gur ocağa bənzədirlər. Hətta sənətkar dünyasını dəyişəndən sonra belə bu ocağın hərarəti kinorejissorun ilhamla yaratdığı filmlərdə qorunub saxlanılır, tamaşaçılara sevinc bəxş edir". Əgər sənətkar bu gün sağ olsaydı yenə də hüdudsuz, tükənməz sənət yollarında inamla addımlayar, bütün səyini, enerjisini, bilik və bacarığını yaradıcılığa həsr edər, filmlərini qorxunc və zəhmli qüvvələrin hücumlarından qoruyardı.

Hüseyn Seyidzadə ağrılı bir tale yaşamışdı. 1910-cu ilin oktyabrında İrəvan şəhərində doğulmuşdu. Qanlı-qadalı, daşnak qırğını kimi tarixə daxil olmuş 1918-ci ildə ailəsi əvvəlcə Tiflisə, sonra isə Bakıya köçmüşdü. Bir müddət fəhləlik etmiş, 1928-ci ildə Bakı İşçi Teatrının səhnəsində aktyor kimi fəaliyyətə başlamışdır. 1929-cu ildə Leninqrada (Sankt-Peterburq) göndərilmiş, Dövlət Fəhlə Gənclər Teatrında təcrübə keçmiş, 1930-cu ildə "Azərfilm" kinostudiyasına gəlmiş və ömrünün sonunadək burada çalışmışdır. 1931-ci ildə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda oxuyarkən Mixail Romm, Lev Kuleşov, Sergey Eyzenşteyn kimi görkəmli kino ustalarından dərs almışdı. Qriqori Aleksandrov, Vsevolod Pudovkin kimi tanınmış kinorejissorların filmlərində rejissor assistenti, ikinci rejissor işləmişdir. 1936-cı ildə təhsilini başa vurub Bakıya qayıdan gənc mütəxəssis "Bakılılar", "Bir ailə" filmlərində dublyaj rejissoru, rejissor assistenti kimi çalışmışdır.

1940-cı ildə H.Seyidzadə Niyazi Bədəlovla birlikdə "Ayna" bədii filmini çəkməyə başlayır. Lakin məlum olmayan səbəblərə görə filmin çəkilişi qəflətən dayandırılır... Kitabı oxuyarkən, böyük sənətkarın yaradıcılıq fəaliyyətinə bələd olarkən görürük ki, onun çəkdiyi bütün filmlərə hər addımda güclü maneələr, təzyiqlər edilir, müəyyən sədlər qoyulur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq H.Seyidzadənin filmləri xalq tərəfindən sevilir, rejissora böyük şöhrət gətirir.

Sənətkarın yaşadığı illəri mərhələlərlə, ayrı-ayrı başlıqlar altında qələmə alan A.Kazımzadə əsəri maraqlı bir süjet üzərində quraraq görkəmli kino ustasının çəkdiyi filmlərin taleyi barədə oxucuya geniş məlumat verir, hər birini təhlil edir, münasibətini bildirir. O, Hüseyn Seyidzadənin şəxsində milli kinomuzun narahat, ziddiyyətli dövrü, məqamları barədə söhbət açır, rejimin meydana çıxardığı olayları epizodlarla təsvir edir və arxiv materiallarından istifadə edərək öz qiymətini verir. Müəllif xüsusi qeyd edir ki, H.Seyidzadənin bir rejissor kimi yetişməyində dahi Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının böyük rolu olmuşdur. Kitabın "Dahi ömrü, milli sərvət əbədidir" bölməsində məşhur "O olmasın, bu olsun" operettasının ekranlaşdırıldığı tarixi dövrdən zəngin faktlar əsasında bəhs edilir. 1956-cı ildə Bakının kinoteatrlarında "O olmasın, bu olsun" filmi nümayiş etdiriləndən sonra ona qarşı tənqidi münasibətlər meydana çıxır. Bazarda qoçuların davası, Rüstəm bəyin evindəki qalmaqal, hamam səhnəsi və s. nöqsan kimi göstərilir.

Lakin bütün bunlar nə filmin müvəffəqiyyətinə kölgə salır, nə də onun ekran ömrünü qısalda bilir. Hər dəfə bu sənət əsərinə tamaşa edəndə onun bütün gözəlliyini, təravətini yenidən duyursan, göz oxşayan rəngarəng palitrasını bir daha qiymətləndirirsən, komediyanın kinematoqrafik ömrünü uzatmış dahi Üzeyir musiqisindən həzz alıb mənən zənginləşirsən.

Hüseyn Seyidzadə daim gur və narahat bir təlatümün içində idi. Onun kino sənəti sahəsindəki problemlər barədə yaşadığı illərin çərçivəsində deyil, daha geniş miqyasda, hətta bu gün də özünü doğruldan mülahizələri vardı. Müəllif kitabın "Cavabsız qalan məktub" bölməsində 1959-cu ildə çəkilişinə başlanan "Koroğlu" filminin yaranma tarixi barədə söhbət açır. Bu qəhrəmanlıq kino-dastanı sənətkarın ikinci filmi idi. A.Kazımzadə yazır ki, belə bir qəhrəmanlıq dastanını ekrana çıxarmaq, eyni zamanda bədii kinomuzda ilk genişekranlı film yaratmaq H.Seyidzadənin cəsarətinin təzahürü olsa da, ssenari Moskvada əsaslı dəyişikliklərə məruz qaldığından çox şey itirmişdir. Bundan başqa, aktyor seçimi ilə bağlı mədəniyyət nazirliyinə, kinostudiyanın direktoruna rəsmi şəkildə göndərilən məktublar da cavabsız qalmışdı. Əgər kinonun rəhbərləri məktubda yazılanlara ədalətlə yanaşsaydılar yəqin ki, film bundan yalnız qazanmış olardı.

Müəllif "Azərbaycanın tarixi keçmişinə müraciət" bölməsində rejissorun iki filmindən bəhs edir: "Yenilməz batalyon" və "Dəli Kür". Rejissor H.Seyidzadə "Yenilməz batalyon"un çəkilişinə başlayarkən onun sənət yanğısı arxasında kövrək bir istək gizlənirdi. O, bu filmi müəllimi S.Eyzenşteynin "Potyomkin" zirehli gəmisi" kino əsərinin davamı kimi görmək arzusunda idı. Bu belə də oldu. Film istər peşəkarlıq, istərsə də nəzərdə tutulan dövrün pafosunu özündə əks etdirmək baxımından H.Seyidzadənin ən mükəmməl işlərindən birinə çevrildi. Lakin bu cür sənət əsərini yaradana qədər rejissor böyük çətinliklərlə qarşılaşdı. 1960-cı ildə bəyənilən ssenari 1961-ci ildə istehsal planından çıxarıldı. Böyük mübarizələrdən, yazışmalardan, müraciətlərdən sonra əsər yalnız 1965-ci ildə "Yenilməz batalyon" adı altında çəkilib ekranlara buraxıldı.

"Dəli Kür"ə gəldikdə 1969-cu ildə çəkilən bu film Moskvada təhvil verilərkən onun finalı məcburən dəyişdirilmişdir. Bununla da sosial ziddiyyətləri ailə-məişət çəkişmələri zəminində vermək, çarizmin müstəmləkə siyasətini ört-basdır etmək, milli oyanış təzahürlərini göstərməmək məqsədilə paytaxtın təzyiqi ilə çıxarılmış epizodlar H.Seyidzadənin təzadlı kino həyatında aldığı növbəti zərbələrdən biri olmuşdur.

Rejissorun sonuncu filmi "Dəli Kür"dən doqquz il sonra 1978-ci ildə yaratdığı "Qaynana" kinokomediyası idi.

H.Seyidzadə universal intellektli, işgüzar, zəhmətkeş bir istedad idi. Onun yaratdığı filmlər çox sınaqlardan çıxsa da ənənəvi qiymətdən, axından seçilən, sıçrayışlı, sərbəstliyə nümunə olan sənət inciləri idi. Sənətkarın ürəyindən vətəndaş müharibəsinin milli qəhrəmanı "Qatır Məmməd", "Dərviş Parisi partladır", Xan qızı Natəvan haqqında filmləri çəkib kino tariximizə bəxş etmək keçirdi. Hətta bu filmlərin çəkilişlərinə başlansa da, naməlum səbəblərdən yarıda saxlanılırdı və alınıb başqasına verilirdi. Özü deyirdi ki, insan dünyaya ona görə gəlir ki, yaşasın, çalışsın, nəyinsə naminə mübarizə aparsın. Xoşbəxt olsun. Amma mən anadan olandan taleyimlə əlbəyaxadayam... Öz gücünə arxayın olan H.Seyidzadə tədricən onu haldan salan ürək ağrılarına baxmayaraq yaşayıb-yaratmaq eşqilə hər gün doğma kinostudiyaya gəlib-gedərdi, işləməkdən yorulmazdı. Bununla belə, xoşagəlməz hadisələr, onun ünvanına deyilən haqsız iradlar H.Seyidzadəni hər addımda izləyir, işinə mane olurdu. Bir gün də elə iclasda yenə də kəskin münaqişə zamanı ona deyilən haqsız iradlara ürəyi dözmədi. Səhhəti pisləşdi və 69 yaşında həyata vida etdi.

Xalq tərəfindən sevilən, əbədiyaşar filmləri ilə şöhrət qazanan H.Seyidzadənin həyat məramı yaxşı düşünmək, xeyirli işlər görmək, böyük filmlər yaratmaq, yurduna xidmət göstərmək olub. O, öz xalqını həddindən artıq sevirdi. Bunu bütün filmlərində aydın müşahidə edirik. Kinoşünas Aydın Kazımzadə böyük sənətkarın yaradıcılıq xronikasını əks etdirən əsərdə bir daha nəzərə çatdırmağa çalışmışdı ki, sənətkar mübariz olanda, öz sənətinə hörmət və ehtiram bəsləyəndə qarşılaşdığı çətinlikləri dəf edir, istədiyini, qəlbində yaşatdıqlarını xalqına verə bilir.

"Hüseyn Seyidzadə - 100. Ağrılı taleyi olan korifey sənətkar" kitabı oxunaqlı və maraqlıdır. Burada təkcə insan haqqında faktlar, xronologiya sadalanmır. Müəllif onları mənalandırır, təhlil edir, gözəl üslubu, təhkiyəsi, publisist qələmi ilə oxucuya çatdırır.

100 nüsxə tirajla çap olunmuş miniatür kitabda 22 fotoşəkil yerləşdirilmişdir. Nəfis tərtibatlı bu nəşr Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sponsorluğu ilə çap olunmuşdur.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2012.- 20 oktyabr.- S. 11.