Elmin nurlu yolları

Azərbaycan ədəbiyyatının və milli mətbuatın tədqiqatçısı görkəmli filoloq alim Nazim Axundovun yaradıcılığında quruluş, dövr anlayışı demək olar ki, yoxdur. Onun tədqiqatları bütün zamanlar üçün aktualdır. Unudulmaz alimin ədəbi irsindən həmişə faydalanmaq mümkündür. Yazıçı, tənqidçi, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Nazim Axundov haqqında düşünəndə öncə xatırlanan onun kitabları, bir də barəsində qələmə alınan yazılardan süzülən ehtiram dolu sözlərdir.

Hələ 20 il öncə onu "elmin nurlu yolları ilə mətin addımlayan bir alim kimi" səciyyələndiriblər. Onu görmüşdüm. Saçları bəmbəyaz idi. Bu ağlıqda bir qəribəlik duyulurdu. Adama elə gəlirdi ki, Nazim müəllim zülmət qaranlıqda yola çıxsa, hər tərəf işığa dönər. Həm özü işıqlı adam idi, həm də saçlarının bəyazlığından aləmə nur yağırdı. Mütəxəssislər də, qələm dostları da, tələbələri də Nazim Axundovu daxili aləmi çox zəngin olan əsl ziyalı kimi ömür sürdüyünü danışırlar. Gərgin və müntəzəm çalışırdı. İşinə o qədər böyük sevgi və şövqlə yanaşardı ki, nəticədə bütün araşdırmaları səmərəli olardı. Çox cəfakeş, fədakar tədqiqatçılardan sayılırdı. O, sözün əsl mənasında alim idi. Əsas məziyyətlərindən biri də məhz alimliyi ilə insanlığının vəhdət təşkil etməsi olardı. Bu səbəbdən də hamı onu çox sevər, hörmətini saxlayar, ehtiram göstərərdi.

O, 1924-cü ilin yayında Şuşa şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Doğma şəhərdə ibtidai təhsil aldıqdan sonra Bakıda pedaqoji məktəbə daxil olan Nazim Axundov sonralar APİ-nin filologiya fakültəsində oxudu. 1937-ci ilin repressiyaları ölkəni bürümüşdü. Hər səhər ali məktəb auditoriyasına daxil olanda Nazim Axundov sevimli müəllimlərinin bir-bir "yox"a çıxmasının şahidi olurdu. Ağır dövr idi. Repressiya ac qurd kimi caynaqlarını elə işə salmışdı ki, Azərbaycanın say-seçmə övladları bir-bir güdaza gedirdi.

Əmək fəaliyyətinə Tərtər rayonunun kənd məktəblərində müəllim kimi başlayan Nazim Axundov növbəti bir amansızlığın da şahidi oldu. İkinci Dünya müharibəsi başladı. Bir vaxt ona dərs deyən müəllimlər qəfləti gedər-gəlməzə yollanırdı. İndi də iş yoldaşları müharibəyə gedirdi. O zaman Nazim Axundovun 16 yaşı vardı. Ən gənc müəllim idi. Bütün ağırlıq onun çiyinlərinə yüklənirdi. Çalışırdı ki, şagirdlər məktəbdən yayınmasınlar, dərslərinə müntəzəm davam etsinlər. Çox sonralar o illəri xatırlayan pedaqoqlar etiraf etdilər ki, müharibə illərində tərtərli uşaqların təhsilində, təlim-tərbiyəsində Nazim Axundovun böyük əməyi olub. Elmə marağı onu yenə Bakıya gətirib. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasını bitirən Nazim Axundov "Molla Nəsrəddin" jurnalı tarixinin tədqiqi" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək elmlər namizədi adını aldı. Azərbaycan mətbuatının görkəmli tədqiqatçılarından sayılan Nazim Axundov tutarlı fakt və dəlillərlə "Molla Nəsrəddin" jurnalının bir sıra Yaxın Şərq ölkələrində geniş yayılmasında və böyük nüfuz qazanmasında əsas amil kimi rəsmlərdən, karikaturalardan ilk dəfə olaraq dəyərli məlumat verdi. Həmin vaxta qədər Azərbaycan mətbuat və ədəbiyyat tarixinə məlum olmayan onlarca arxiv sənədinin tədqiqata cəlb olunması onun dissertasiyasının elmi məziyyətini artırdı. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Kamran Məmmədov yazırdı: "...Nazim öz elmi əsərində "Molla Nəsrəddin" jurnalını ətraflı tədqiq etmişdir. O, jurnalın rus və dünya klassik ədəbiyyatı ilə, Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundov kimi böyük simalarla yaxın münasibətdə olduğunu dəlil və sübutlarla göstərmişdir. Nazim elmə yiyələnmiş, kamilləşmiş xoşbəxt adamlardan biridir".

Ömrünü elmi axtarışlarda, arxivlərdə keçirən Nazim Axundovun ilk monoqrafiyası 1959-cu ildə işıq üzü gördü. "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşri tarixi adlanan bu qiymətli elmi əsər 40 min tirajla çap edildi. Qürur doğuran və fərəhli haldır ki, o, mətbuat tariximizin öyrənilməsində ilk qaranquşlardan sayılır. Sonrakı illərdə də Nazim Axundovun "Azərbaycanda dövri mətbuat", "Azərbaycan satira jurnalları", "Azərbaycan mətbuatının ilki ("Əkinçi"-100)", "Azərbaycan dövri mətbuatı (biblioqrafiya)", "Hümmət" qəzetinin izahlı biblioqrafiyası", "Sənədlərin dili ilə", "Üzeyir Hacıbəyov" və s. kitabları mətbuat tariximizin öyrənilməsində, ətraflı tədqiqində böyük rol oynadı.

Nazim Axundovun tədqiqatında böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğunun həyat və yaradıcılığı da mühüm yer tutur. O, bu unudulmaz şair haqqında silsilə məqalələrin, elmi biblioqrafiyanın müəllifidir. Eyni zamanda Səməd Vurğunun altı cildlik akademik nəşrinə izah və biblioqrafiyanı da Nazim Axundov yazmışdır. Bu, təkcə şairin yaradıcılığını yox, həm də ümumiyyətlə o dövrki Azərbaycan ədəbiyyatını öyrənmək baxımından ən yaxşı və etibarlı mənbələrdən biri sayılır.

Nazim Axundov əsasən iki sahənin araşdırılmasında çox böyük zəhmət çəkib. O, həm mətbuat tariximizin, həm də ədəbiyyatımızın ən yaxşı və cəfakeş tədqiqatçılarındandır. Bəzən də çətinlik çəkirsən ki, hansı sahədə Nazim Axundov daha üstün idi. Çünki bu iki sahə onun yaradıcılığından paralel xətt kimi keçir. Yaradıcılığının bu iki qanadı, demək olar ki, eyni ahənglə və mükəmməl şəkildə inkişaf edib. Uzun müddət elmi-ədəbi fəaliyyətinin nəticəsi olan "Nizaminin epoxası", "Mirzə Fətəli Axundov", "Mirzə Ələkbər Sabir", "Məmməd Səid Ordubadi", "Cəfər Cabbarlı" kimi sanballı əsərləri, bir çox biblioqrafik kitabları ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını zənginləşdirən Nazim Axundov yorulmazlığı, işinə bağlılığı, sənət və millətsevərliyi ilə hamının hörmətini qazanmışdır. Onun elmi ictimaiyyət və həmkarları arasında böyük nüfuzu və hörməti vardı. Onu bir pedaqoq kimi tələbələri də sevirdilər.

Onun haqqında mətbuat səhifələrində dərc edilmiş yazıları vərəqlədikcə maraqlı fikirlərə rast gəldik. Mirzə İbrahimov, Mir Cəlal, Ziyəddin Göyüşov, Cəfər Xəndan və onlarca başqaları alimin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək Nazim Axundovu Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının bel sütunlarından biri hesab etmişlər.

Nazim Axundovun 1991-ci ildə çap edilmiş "Qarabağnamələr" adlı kitabı unudulmaz professorun doğma vətəninin tarixinə aid faktlarla zəngindir. Təəssüf ki, məhz bu kitabın nəşrindən bir il sonra onun doğulduğu Şuşa şəhəri ermənilər tərəfindən işğal edildi. Yaşının ahıl çağında vətən itkisi ona çox ağır təsir etdi. Şuşanın əldən getməsi onun ömrünün də son nöqtəsi oldu. Gəlini Bəsti xanım Sevdiyevanın (tanınmış xanəndə) göz yaşları ilə söylədiyi bu sözlər bizi riqqətə gətirdi: "Nazim müəllim gümrah, həyat eşqli, daim yazmaqdan, yaratmaqdan bezməyən, ürəyi arzularla dolu olan ağırbatman, zabitəli bir kişi idi. Şuşanın işğalı onu birdən-birə qocaltdı, rəngini-rufunu dəyişdirdi. Səsi titrəyirdi, gözləri eləcə yol çəkirdi. Mənim illər boyu tanıdığım Nazim müəllim iki ilin içində çox dəyişdi. Elə "Şuşa" deyə-deyə də gözlərini əbədi yumdu. Dünyada ən böyük arzum budur ki, Şuşa alınan günü o yeddi dolamanı qalxıb Cıdır düzündə üzümü dağlara, daşlara tutub "Qarabağ şikəstəsi" oxuyum. Onun övladı, gəlini, nəvələrinin anası kimi bu borcun ağırlığı məni sıxır. Əgər Şuşaya getməsək, o yerləri qarış-qarış dolanmasaq, Nazim müəllimin ruhu rahatlıq tapmaz".

...O günün tezliklə gələcəyinə, şuşalıların doğma şəhərə dönəcəkləri günə inanırıq. Təkcə Nazim Axundovun ruhu narahat deyil ki?! Şuşadan pərvazlanmış yüzlərlə sənət adamının, mədəniyyət xadiminin, elmin müxtəlif sahələrində zirvələr fəth edən şəxsiyyətlərin ruhu o yerlərdə dolaşır. Başı dumanlı dağların bəxtinə gün doğacaq, karvanlar yola düzüləcək. Bir səhər Günəşə üz tutub "Ya Allah, yolumuz Şuşayadır" deyəcəyik! "Heyratı" üstündə muğamlarımızın qanadından tutub birağırzdan səslənəcəyik:

- Gedək üzü Şuşaya! Bu, nə yuxu olacaq, nə də xəyal! Bu, bizim vətən həsrətindən dərd bağlamış ürəyimizə sevinc notları gətirəcək bir müjdə olacaq! Bir-birimizə gözaydınlığı verəcəyik, bir-birimizdən şirinlik istəyəcəyik! Gözün aydın, Şuşa! Övladların yola düzəlib gəlir! Bu xəbərin qanadlanacağı, ellərə yayılacağı günə isə min qurban demişik. Bax, o gün - o müqəddəs qalibiyyət günü Şuşa dağlarının başından duman çəkiləcək, yollarında toz qopacaq. Nazim Axundov kimi alimlərin də ruhu məhz o zaman dincələcək - biz Şuşaya qayıdanda!..

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.-2012.- 20 oktyabr.- S. 11.