Gəncənin dünya şöhrətli övladı - ulu NİZAMİ

Qədim şəhər dahi şairin yubileyinə hazırdır

Gəncəlilər ulu öndər Heydər Əliyevin 2000-ci il may ayının 24-də Nizami Gəncəvinin məqbərəsi önündə söylədiyi tarixi nitqi indi də minnətdarlıqla xatırlayırlar. Məqbərənin ziyarəti zamanı ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir: "Bütün Azərbaycan xalqı Nizami Gəncəvi ilə fəxr edir. Ancaq gəncəlilər xüsusi iftixar hissi keçirirlər. Birincisi, ona görə ki, Nizami gəncəlidir. Gəncənin adını dünyada məşhur edibdir, bu torpaqda yaşayıbdır, bu torpaqda yazıbdır. Onun yazdığı əsərlər bütün dünyada məşhurdur. Təsəvvür edin, 850 il bundan öncə bu qədər böyük əsərlər yaratmaq!.. Bu əsərlər təkcə şeirdən ibarət deyildir, onların hər birində böyük elm var, böyük fəlsəfə var, dahi fikirlər var. Buna görə onun əsərləri də yaşayır, özü də yaşayır".

Dəqiq və aydın! "Nizami gəncəlidir!". Ulu öndərin bu müdrik sözləri hər bir gəncəlinin qəlbində yuva salıb. Əsl qürur, iftixar mənbəyidir! Əbəs deyildir ki, Nizami deyəndə Gəncə yada düşür. Gəncənin adı çəkiləndə Nizami göz önünə gəlir. Bu şöhrətin, bu qüdrətin qol-qanad açmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin xidmətləri əvəzsizdir. Ulu öndər Nizami Gəncəvinin ölməz sənətinə, dünyanı bürüyən əbədi şöhrətinə çox yüksək qiymət verir, dahi söz ustasının irsinin geniş təbliğini, onun yubileylərinin müntəzəm surətdə keçirilməsini tövsiyə edirdi.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 22 sentyabr 1975-ci və 4 yanvar 1978-ci illərdə "Nizami məqbərəsinin qorunması", 1 yanvar 1979-cu ildə Nizami Gəncəvinin ədəbi irsinin öyrənilməsini, nəşrini və təbliğini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında, 28 iyul 1981-ci ildə isə dahi mütəfəkkirin 840 illik yubileyi münasibətilə verilən qərar və göstərişlər böyük şair haqqında möhtəşəm tədbirlər görülməsinə, genişmiqyaslı tədqiqatlar aparılmasına səbəb olmuşdur.

"Nizami" filminin çəkilməsi, "Xəmsə" kompleks abidələrinin ucaldılması, Nizami məqbərəsinin təmiri və qorunması, "Xəmsə"nin yeni tərcümə və nəfis tərtibdə nəşr edilməsi, dünyanın bir çox şəhərlərində Nizami heykəllərinin ucaldılması, Bakı Metropoliteninin stansiyalarından birinə "Nizami" adının verilməsi və digər tədbirlər Heydər Əliyevin dahi Azərbaycan şairinə olan diqqət və qayğısının bariz nümunəsidir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin yolunu uğurla davam etdirən Prezident İlham Əliyev də qədim Gəncəyə, ölməz Nizami irsinə xüsusi ehtiramla, məhəbbətlə yanaşır. Milli Elmlər Akademiyasının illik ümumi yığıncağında Nizami mərkəzinin yaradılmasının vacibliyi barədə məsələ qaldırılanda dövlət başçısı dedi ki, "Nizami mərkəzinin yaradılması ilə əlaqədar səslənən təkliflər, hesab edirəm ki, təqdirəlayiqdir. Heç kəsdə şübhə yoxdur ki, Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir. Bunu bütün dünya bilir".

Beləliklə, dövlət başçısı İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə şairin vətənində Nizami Gəncəvi Mərkəzi təşkil olundu. Son vaxtlarda Gəncədə misli görünməmiş quruculuq işləri gedir. Bu genişmiqyaslı abadlıq, quruculuq işlərinin məhz Nizami məqbərəsinin ətrafından başlanması heç də təsadüfi deyildir.

Türk elinin iftixarı, şeirin-sənətin bayraqdarı ulu Nizami məhz Gəncədən bütün dünyaya şəfəq saçıb. Dahi Nizami qədim Gəncənin əvəzsiz simvolu, Azərbaycan xalqının baş tacıdır. O, burada bir-birindən dəyərli əsərlər - "Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun", "Yeddi gözəl" və "İsgəndərnamə" kimi beş əvəzsiz inci yaradıb və öz müdrik sözü, büllur sənəti ilə qədim Gəncəni bütün dünyaya tanıdıb. Elə o vaxtdan gəncəli Nizaminin "Xəmsə"si müqəddəs poeziya aləminin əbədi günəşinə çevrilib.

Bu ilin sentyabr ayında ulu şairin 870 "yaşı" tamam olur. Dövlət başçısı İlham Əliyev 2011-ci il dekabr ayının 23-də "Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin 870 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" sərəncam imzalayıb. Qədim Gəncə elliklə öz müdrik oğlunun ad gününə hazırlaşır. Nizami Gəncəvinin adı ilə şöhrət tapan şəhərdə əlamətdar yubileyə geniş hazırlıq görülür. Şəhər başdan-başa Nizami nuruna, Nizami şəfəqinə bürünüb. Nüfuzlu ziyalılardan, elm və sənət adamlarından ibarət yubiley komissiyası və işçi qrupları yubileylə bağlı genişmiqyaslı fəaliyyətlə məşğuldur. Ali və orta təhsil müəssisələrində, elm və mədəniyyət ocaqlarında silsilə tədbirlər keçirilir. Ölməz söz ustadının ədəbi irsinin tədqiqi və təbliği üçün geniş tədbirlər görülür. Nizami şeirlərinin ifası üzrə müsabiqələr, ədəbi-bədii gecələr təşkil olunur. Şəhərin mərkəzi meydanında vaxtaşırı keçirilən "Nizami Gəncəvinin söz buketi" adlı sərgilər, ədəbi kompozisiyalar, görüşlər geniş maraq doğurur. Burada Nizaminin əsərləri ilə, onun motivləri üzrə reproduksiyalarla, miniatürlərlə, rəsmlərlə yanaşı ən müxtəlif illərdə çap olunmuş kitablar, Nizami dövrünü əks etdirən məişət əşyaları, habelə Gəncədə çalışan nizamişünas alimlərin əsərləri nümayiş etdirilir. Şəhərdə hamı Nizaminin adına layiq işlər görməyə çalışır, ayrı-ayrı sənət sahibləri, nizamisevərlər yubileyə layiqli töhfələr hazırlayırlar.

Bəlli olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev Nizami Gəncəvinin böyük türk aləmində, bütövlükdə dünya miqyasında olan şöhrətinə, onun ölməz ədəbi irsinin təbliğinə xüsusi önəm verirdi. Müxtəlif vaxtlarda yubileylərin keçirilməsi, ədəbi irsin öyrənilməsi, əsərlərin kütləvi nəşri barədə sərəncamlar imzalanmış, ədəbi ictimaiyyətin diqqətini xalqımızın bu müdrik oğlunun şəxsiyyətinə, sənət aləminə daha yaxından cəlb etmişdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin varisi Prezident İlham Əliyev bu müdrik siyasi kursu uğurla davam etdirərək Nizami Gəncəvi irsinin təbliğinə həmişə böyük həssaslıqla yanaşır. Dövlət başçısının təşəbbüsü ilə hələ 2004-cü ildə "Xəmsə" latın qrafikası ilə nəfis şəkildə yenidən nəşr edilmiş, Nizami poeziya günləri, Sankt-Peterburq şəhərində və digər yerlərdə Nizami Gəncəvinin heykəllərinin təntənəli açılış mərasimləri keçirilmişdir.

İlham Əliyev ictimaiyyətin nümayəndələri ilə görüşlərdən birində demişdir ki, Gəncə Azərbaycanın qədim şəhəridir. Azərbaycanın tarixində onun xüsusi yeri var. Prezident kimi mən də çalışıram ki, Gəncənin inkişafı üçün bütün lazımi tədbirlər görülsün.

Tədbirlər görülür və qədim Gəncə çox böyük sürətlə inkişaf edir, yeniləşir, tanınmaz olur. Son vaxtlarda həyata keçirilən genişmiqyaslı abadlıq və quruculuq işlərinin ana xətti qədim şəhərin milli görkəmini qoruyub saxlamaqla müasir şəhərsalmanın tələblərinə uyğunlaşdırmaq və ulu Nizaminin adı ilə bağlı olan hər bir guşəni daha da gözəlləşdirmək, bütün şəhər boyu ölməz şairin müqəddəs ruhuna meydan açılmasına şərait yaratmaqdan ibarətdir. Şəhərin icra orqanlarının çoxcəhətli fəaliyyəti məhz bu istiqamətdə qurulub.

Nizami məqbərəsinin bərpası məsələsi həmişə milli qeyrətli insanları düşündürürdü. Bu vacib məsələ nəhayət bizim günlərdə öz konkret həllini tapdı. Bugünkü möhtəşəmliyin daha dəqiq dərk edilməsi üçün bəzi məqamları yada salmaq istəyirik.

1939-cu il noyabr ayının 1-də Bakıda Nizami muzeyi yaradıldı. 1940-cı ildə isə şairin məzarı üzərində məqbərənin ucaldılması məqsədilə Moskvadan arxeoloji ekspedisiya gəldi. Tədqiqatlarda şəxsən iştirak etmiş İ.P.Şeblıkin "Nizami türbəsinin tarixinə dair" məqaləsində yazır ki, XIII əsrdə tikilmiş məqbərə heç də ölməz şairin adına layiq deyildir. Ekspedisiya bu qərara gəlir ki, şairin məzarı üzərində abidənin ucaldılması vacibdir.

Bəs layihəsi necə olsun? Hələ 1926-cı ildə Şeyx Nizaminin məqbərəsinin bərpası ilə bağlı müsabiqə keçiriləndə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun tələbələri tərəfindən işlənmiş layihə birinci yerə layiq görülmüşdü. Lakin türk üslubundan geniş istifadə edildiyi üçün layihə kənara atılır. 1930-cu ildə məqbərənin layihəsi üçün yeni müsabiqə elan olunur. S.Dadaşov və M.Useynov kimi kamil memarlarımızın hazırladıqları layihə də "tünd milli boyalarına" görə Moskvanı razı salmadı. 1939-cu ildə sayca üçüncü müsabiqə keçirilir və İ.Vaxutinlə A.Sarkisovun işlədikləri layihə qəbul olunur. Bu da çətin bir dövrə düşür. Dünya çalxalandı, müharibə neçə il əl saxladı.

Nəhayət, 1947-ci ildə Şeyx Nizaminin məzarı üzərində yerli ağdaşdan məqbərə ucaldıldı. Hündürlüyü 15,2 metr, ümumi sahəsi 49 kvadratmetr! 1947-ci ildə məqbərənin təntənəli açılışı oldu. Neçə-neçə yaxın-uzaq elli qonağın, eləcə də ustad Səməd Vurğunun alovlu çıxışını yaşlı gəncəlilər indi də xatırlayırlar.

Qısqanclıq dalğası yenidən tüğyan edir. Yubiley ərəfəsində Moskva tərəfindən qəsdən qıcıqlandırılan İran rəsmiləri Şeyx Nizaminin yalnız İrana məxsusluğu məsələsini qaldırırlar. Xəbis əl həmişə əlaltından iş görürdü. Nizaminin qəbrindən çıxarılmış yazılı daş və digər əşyalar, onun tabutunun üzərindən götürülmüş tirmə parça, kitabələr, Əjdər Ələsgərzadə tərəfindən oxunub tərcümə edilmiş sinədaşının estampajı müəmmalı şəkildə yoxa çıxır.

Yenə də ulu öndər Heydər Əliyev, qəbri nurla dolsun! Yetmişinci illərdə ölkəyə rəhbərlik edərkən Nizaminin 840 illik yubileyi ilə əlaqədar Moskvanın qarşısında məsələ qaldırır ki, ölməz şairin məzarı üzərində ona layiq bir abidənin ucaldılması vacibdir.

Açıq müqavimət göstərilməsə də, Moskvanın xəbis niyyəti yenə də duyulur. Rusların təşəbbüsü ilə məqbərənin layihəsinin işlənilməsinə erməni memarları cəlb olunur. Lakin ulu öndərin cidd-cəhdi sayəsində yeni layihənin hazırlanması o vaxt Gəncə şəhərində baş memar işləyən Fərman İmamquliyevə və heykəltəraş Qorxmaz Sücəddinova həvalə edilir. Milli memarlarımız tərəfindən əski oğuz üslubu ənənələrinə uyğun tikiləcək məqbərənin hündürlüyü 20,9 metr nəzərdə tutulmuşdu. Bu məqbərə Gəncənin simvoluna çevrilməli idi. Lakin Heydər Əliyevin səksəninci illərin əvvəllərində Moskvaya getməsindən istifadə edən qara qüvvələr layihənin yenidən işlənilməsinin zəruriliyini bəhanə edərək məqbərənin bərpasını təxirə salmağa nail oldular.

Nəhayət, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Cəfər Qiyasinin rəhbərliyi altında hazırlanmış layihə əsasında məqbərə əsaslı surətdə təmir edilir. 1992-ci ildə hər iş başa çatır. Lakin ulu Nizamiyə 850 illik yubiley təntənəsi qədərincə qismət olmadı. Hər şey doxsanıncı illərin burulğanında sönük-solğun, səssiz-səmirsiz ötüşdü.

Gəncəlilər indi onun əvəzini çıxırlar. Nizami Gəncəvinin 870 illik yubileyi münasibətilə məqbərəni əhatə edən 35 hektar ərazi başdan-başa abadlaşdırılıb. 50 mindən çox ağac əkilib, artezian quyuları qazılıb, məqbərə əsaslı surətdə təmir olunub, təqribən 8 min kvadratmetr sahəyə qranit lövhə döşənib, dörd hovuz, iki şəlalə və fəvvarə yenidən inşa edilib. Beş buta qranitlə üzlənmiş, bir süni göl və körpü əsaslı təmir olunub, milli memarlığın incisi sayılan "Şərq Ulduzu" kompleksi yaradılıb. İndi məqbərənin ətrafında "Xəmsə" personajlarının obrazlarını əks etdirən abidələrin üzərində bərpa işləri aparılır.

Məqbərənin yaxınlığındakı əraziyə dahi mütəfəkkirin şəcərəsinin daşıyıcılarına hörmət əlaməti olaraq Şeyxzamanlılar qəsəbəsi adı verilib. Şeyx düzündə Nizami şəhərciyinin salınması istiqamətində ilkin işlər görülür. Tarixi məqbərənin önündə Nizami Gəncəvi muzeyi inşa edilir.

Bununla əlaqədar olaraq şəhərdə çox mühüm bir tarixi iş görülür. Şairin dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş əsərləri, tarixi, elmi səciyyə daşıyan nümunələri toplanır. Nizami Gəncəvinin Avstriya, Almaniya, Böyük Britaniya milli kitabxanalarında, Saltıkov Şedrin adına Rusiya Milli Kitabxanasında və dünyanın başqa yerlərində qorunan nadir əlyazmalarının surətləri şairin doğma yurduna gətirilir.

Bu günlərdə yubiley komissiyasının geniş tərkibdə növbəti toplantısı keçirildi. Şəhər icra hakimiyyətinin başçısı Elmar Vəliyev görülən işlərdən və qarşıda duran vəzifələrdən danışdı, konkret tövsiyə və tapşırıqlar verdi. Sonra yubiley komissiyasının sədri, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Fuad Əliyevin ətraflı məlumatı dinlənildi.

Qeyd olundu ki, Prezidentin müvafiq sərəncamından sonra şairin vətənində genişmiqyaslı abadlıq-quruculuq işləri həyata keçirilmiş, ulu şairin zəngin ədəbi irsinin təbliği sahəsində çox mühüm tədbirlər görülmüşdür. Uzun illərdən bəri qapısı bağlı olan Nizami poeziya teatrı yeni görkəmdə, yeni proqram ilə fəaliyyətə başlayıb. "Xəmsə"nin personajları ilə bəzənən Nizami prospekti əsl seyrəngaha çevrilib. Yeni yaradılan "Sələflər və xələflər" kompleksi çox mətləbdən xəbər verir. Ən önəmli cəhətlərdən biri də budur ki, Gəncədə elmi-tədqiqat Nizami institutu və altı şöbədən ibarət Nizami mərkəzi yaradılıb. Tədbirlər planına uyğun olaraq professor Xəlil Yusifli tərəfindən "Leyli və Məcnun" poeması əruz vəznində tərcümə edilmiş, tədqiqatçı alim Samir Pişnamazzadənin "Nizami Gəncəvi yaradıcılığına əxilik ideologiyasının təsiri" adlı monoqrafiyası, tanınmış alim Əfrasiyab Vəkilovun "Blokadalı Leninqradda Nizami yubileyi" kitabı, Mübariz Yusifovun "Nizamidə azərbaycançılıq" əsəri, habelə, 31 alimin iştirakı ilə hazırlanmış "Gəncə şəhərinin tarixi" kitabı çap olunmuşdur.

Professor Kərim Kərimovun tərtib etdiyi "Nizami yaradıcılığı miniatürlərdə" monoqrafiyası əsasında sənətşünas-alim Sevda Qurbanəliyeva tərəfindən "Nizami əsərləri miniatürlərdə" toplusu nəfis şəkildə nəşr edilmişdir.

Şəhər təhsil idarəsində, Gəncə Dövlət Universitetində, aqrar universitetdə, texnologiya universitetində, müəllimlər institutunun Gəncə filialında, humanitar kollecdə və çağ öyrətim liseyində Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş elmi-praktik konfranslar keçirilmiş, ölməz şairin zəngin ədəbi-fəlsəfi irsi ətrafında elmi məruzələr dinlənilmişdir.

Yubileyə hazırlıqla əlaqədar dünyanın bir sıra tanınmış alimləri bu mühüm işə cəlb olunmuşlar. Almaniyalı nizamişünas Sevil Fuks Gəncə Regional Elm Mərkəzində üç günlük seminar keçirmiş, öz ölkəsində bu sahədəki elmi nailiyyətlərlə bağlı geniş məruzə ilə çıxış etmişdir.

Misirin İskəndəriyyə kitabxanasının rəhbəri, doktor İsmayıl Serageldinin Nizami irsinin təbliğindəki fəaliyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. Gəncədə İ.Serageldi ilə birlikdə dahi şairin yubileyi münasibətilə geniş tədbirlər planı hazırlanmışdır. Nizami kitabxanasının və beynəlxalq mərkəzin yaradılması, nüfuzlu elm xadimlərinin təmsil olunduğu himayədarlar şurasının təşkili və hər il Gəncədə onun toplantısının keçirilməsi, Drezden, Vatikan kitabxanalarında, Metropolit muzeyində qorunan "Xəmsə", Dədə Qorqud əlyazmalarının şəhərimizə gətirilməsi və başqa tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Şəhərin hər yerində Nizaminin portretləri, onun müdrik sözləri diqqəti cəlb edir. Nizami küçəsi başdan-başa yenidən qurulur. "Beşbulaq"da Nizami əsərlərinin "sərgisi" açılır. Gülüstan yaşayış sahəsində Nizami bağı yaradılır. Bağın mərkəzində dahi şairin abidəsinin ucaldılması nəzərdə tutulub. Şəhərin müxtəlif guşələrindəki rəngarəng rəsmlərdə, əlvan portretlərdə Nizaminin müdrik sözləri oxunur. Ölməz şairin müqəddəs ruhu hər yanı bəzəyir:

Çalış öz xalqının işinə yara,

Geysin əməlinlə dünya zərxara.

Nizami sıramızdadır, Nizami "danışır", öyüd-nəsihət verir, doğma xalqına yol göstərir.

Nizami dünən də var idi, bu gün də var, sabah da olacaq! İllər, əsrlər boyu beləcə təravətlə, məhəbbətlə yaşayacaq. Özü demişkən:

Yüz il sonra sorsan bəs o hardadır?

Hər beyti səslənər: "Burda, burdadır!"

Bəli, dahi şair türk elində, doğma Gəncə torpağındadır. O, burada anadan olub, burada yazıb-yaradıb, burada da əbədiyyətə qovuşub. Qədirbilən gəncəlilər bu müqəddəs torpağı, bu cənnətməkan diyarı, onun yetirdiyi söz-sənət sahiblərini qəlbən sevirlər. Namərd Sisyanov Gəncəni zəbt edəndə I Aleksandrın arvadı Yelizavetanın şərəfinə qədim Gəncənin adını Yelazavetpol qoydu. Hətta arada bir fərman da verildi ki, kim Gəncə sözünü dilə gətirsə bir ədəd qızıl pul verməlidir.

Gəncəlilərə öz doğma yurdunun adını yasaq etməkmi olardı?! Əlbəttə, olmurdu! Bir də görürdün ki, bir dəliqanlı bir ovuc qızılı yerə səpərək qəlbinin odunu söndürür: Gəncə, Gəncə, Gəncə...

1834-cü ildə Boldıryev adlı bir rus alimi Nizaminin əlyazmalarının birində bu sözlərlə rastlaşıb: "Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da, dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm". Və həmin alim bu nəticəyə gəlir ki, "Nizami Şirvanın balaca Qum şəhərində anadan olmuşdur".

Geniş müzakirə başlandı. Kimi dedi bu İrandakı Qum şəhəridir. Kimi də söylədi yox, bu Qax rayonunun Qum kəndidir. Mübahisə, az qala, iki yüz il davam etdi.

Elimizin ən mötəbər elm adamları - ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli, professor Mikayıl Rəfili, akademik Ziya Bünyadov və başqaları bu taleyüklü söhbətdən kənarda qalmırdılar. Onlar tam qətiyyətlə dahi Nizaminin fars əsilli İran Qumundan yox, Azərbaycanın Qum kəndindən olduğunu söyləyirdilər. O vaxtı biz də mətbuatda Azərbaycan ziyalılarının mövqeyini müdafiə etmişik.

Sonralar bəlli oldu ki, bu mübahisəli misralar əlyazmanı köçürən xəttat tərəfindən əlavə edilib. Qum söhbəti bununla da biryolluq aradan qalxdı. Nizaminin onsuz da bəlli olan ünvanı bir daha dəqiqləşdi. Gəncəlilər isə elə o mübahisələrin ən qızğın çağında da ürəklə, qətiyyətlə deyirdilər:

Nizami gəncəlidir, gəncəlidir, gəncəli!..

Əhməd İSAYEV

Azərbaycan.- 2012.- 1 sentyabr.- S.5.