Yarımçıq ömrün hekayəti

Məhkəməsi 20 dəqiqə çəkdiE Bu sözlərə çox rast gəlmişik. XX əsrdə yaşayan, həyatının, yaradıcılığının çiçəklənən dövründə ötən əsrin 30-cu illərinin Stalin repressiyalarının qurbanı olan onlarla şair, yazıçı, alim, həkim və ziyalının tərcümeyi-halında həmin cümlə eynilə təkrar olunur. Bu insanların məhkəməsi ona görə belə qısa olurdu ki, əslində, dəlil-sübut üçün o qədər də çox söz yox idi. Uzun-uzadı istintaqlarda deyilənlər isə uydurma və böhtandan başqa bir şey deyildi.

Qeyri-adi fitri istedada, dərin elmi biliklərə malik olan görkəmli alim Bəkir Çobanzadənin də məhkəməsi 20 dəqiqə çəkib. Ömrü də qısa olub - cəmi 44 illik bir həyat yaşayıb. Amma ömür hekayəti xeyli uzundur...

Böyük şəxsiyyətlər, məşhur insanlar haqqında həmişə çoxlu rəvayətlər, hekayətlər yayılır. Qəribədir ki, eyni insan haqqında ayrı-ayrı şəxslərin danışdıqları çox vaxt bir-birinə bənzəyir. Bəzən də tamamilə təzad təşkil edən fikirlər söyləyir, hadisələr nəql edirlər. Həyatı haqqında ən çox hekayətlər danışılan, bəzi hallarda bir-birinin əksinə olan, hətta həqiqətə uyğun gəlməyən epizodlar söylənilən belə şəxsiyyətlərdən biri də Bəkir Çobanzadədir.

Lakin bu hekayətlər nə qədər çox olsa da, onların mərkəzində dayanan, böyük istedad sahibi olan alim Çobanzadənin yazıb-yaratdıqları, zəngin irsi aydın, şəffaf bir həqiqətdir. Şəxsiyyəti, amalı, əqidəsi də həmçinin bura daxildir. Və həmin həqiqətlərə tarix boyu heç bir qüvvə qaranlıq gətirə bilməz. Necə ki şər və böhtanla, dəhşət və vəhşətlə dolu 1937-ci illərin olayları bunu edə bilmədi, sadəcə, gücü çatmadı...

Ədəbiyyatşünas, şair, dilçi, mətnşünas olan bu alim genişmiqyaslı elmi və bədii yaradıcılıq fəaliyyəti göstərib. 1920-ci ildə 27 yaşında ikən filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini qazanan, iki il sonra professor adına layiq görülən, 1934-cü ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü seçilən Bəkir Çobanzadə 1893-cü il mayın 15-də Krımda, Tavrida vilayətinin Simferopol qəzasının Qarasubazar şəhərində dünyaya göz açmışdı. O, ailəsi haqqında vaxtilə "Bakinski raboçi" qəzetində yazdığı məqalədə əsil-nəsilcə çoban oğlu olduğunu və özünün də 14 yaşınadək çobanlıq etdiyini göstərmişdi. Milliyyətcə Krım tatarı olan atası Vahab cəsur, qorxmaz və qoçaq olduğuna görə el arasında ona "Qurd Vahab" deyirlərmiş. Bu insanı bəzən "Əbdülvahab" da çağırırlarmış. Vahabın həyat yoldaşının adının mənbələrdə gah Zahidə, gah da Zibeydə olduğu göstərilir. Bu ailədə iki övlad böyüyüb - Bəkir və ondan 11 yaş kiçik olan bacısı Zəlixa (Züleyxa).

Çoban Vahab zirək, zəhmətkeş, çalışqan olsa da, maddi imkanı çox məhdud idi. Uşaqlarına Tanrı tərəfindən bolluca istedad payı verilsə də, ailə onları oxutdurmaq gücündə deyildi. Belə ki, Bəkir uşaq yaşlarında bir mollanın evində çalışırdı. Elə ilk savadını da burada qazanır: molladan ərəb dilini öyrənir. Sonra Quranı qiraət etməyə, Şərq klassiklərinin əsərlərini oxumağa başlayır. Kənddəki rüşdiyyə məktəbinə daxil olanda artıq onun xeyli biliyi vardı.

Məktəb illəri ilə bağlı xatirələrin birində yazılıb ki, imtahan vaxtı növbə Bəkirə çatanda müəllimi, şair Həsən Səbri onu irəli çıxmağa çağırır. Amma uşaq əynindəki yamaqlı geyimdən utandığı üçün yerindən tərpənmir. Bunu başa düşən müəllim Bəkirə yaxınlaşır. O isə elə bil bunu gözləyirmiş kimi, uca səslə dil-dil ötməyə başlayır:

- Nə istəyirsiniz, müəllim, soruşun. Sədidən, Hafizdən, Füzulidən sual verin, hamısını əzbər deyəcəyəm. Qurani-Kərimdən soruşun...

Həsən Səbri gülümsünüb köksünü ötürür və ona yaşına görə çətin sayılan suallar verir. Bir-birinin ardınca mürəkkəb sualları cavablandıran uşaq Həsən Səbrini təəccüb qoyur və o, həmkarını yanına çağıraraq deyir:

- İsmayıl bəy (İsmayıl Qaspiralı nəzərdə tutulur), sən Allah, bir baxın, burada bir dərya var!

Uşaqdan adını və soyadını soruşurlar. Adını deyir, amma soyadı olmadığı üçün duruxub qalır...

Yoldaşları onun kəndin qurdürəkli çobanının oğlu olduğunu söyləyirlər. Müəllimləri də belə qərara gəlirlər ki, onun soyadını "Çobanzadə" yazsınlar. Beləcə, o dövrün sayılıb seçilən maarifçiləri öz tərifləri ilə çoban Vahabın balaca oğlunun böyük bir dünyaya - elm, idrak, zəka dünyasına addımlamasına "vəsiqə" verirlər.

Kənddə ibtidai təhsilini başa çatdırdıqdan sonra dini Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti onu Türkiyəyə Qalatasaray liseyinə - "Sultaniyyə"yə oxumağa göndərir. O zaman Çobanzadə ilə bir yerdə İstanbulda təhsil alan İbrahim Hacıvəliyev xatirələrində yazır ki, Bəkir İstanbula məhsul yığımından sonra gəlmişdi. Bu zaman Sultaniyyəyə qəbul artıq başa çatmışdı. "Belə bir vəziyyətdə Bəkirin bir çıxış yolu qalırdı: maarif nazirinin yanına düşmək... Xeyli cəhd göstərəndən sonra o, nazirin qəbuluna yazılır və onunla görüşür. Görünür, bu gənc ona yaxşı təsir bağışladığı üçün nazir şəxsən özü göstəriş verir ki, onu Sultaniyyə Təhsil Mərkəzinə qəbul etsinlər" (N.Bədəlov, "El" jurnalı).

1908-1918-ci illərdə o, burada oxuyur. Tələbəlik illərində ilk şeirlərini, "Anan harda?" poemasını yazır. İstanbul Universiteti nəzdində olan üçillik ali kursda ərəb və fars dillərini öyrənir. Türkiyədə "Müstəqil tatar Krımı" ideyaları ilə yaşayan Tələbə Cəmiyyətinin yaradıcılarından və rəhbərlərindən olur. Həmin dövrdə gənc türklər hərəkatının təsiri və "İttihad və Tərəqqi" Partiyasının ideoloqlarının - Z.Göyalp, Ə.Hüseynzadə, İ.Qaspiralı, F.Köprülzadə və başqa ziyalıların türkləri siyasi mübarizəyə qatılmaqdan daha çox maariflənmədə fəal olmağa səsləyən çağırışları o zaman İstanbulda Krım gənclərinin yığıncaqlarında da geniş müzakirə olunurdu. Maariflənmə isə bir növ turançılıq ideyası ilə təlimlənmə demək idi.

Burada təhsilini başa vurduqdan sonra Çobanzadəni həyat yolları Budapeştə aparır. Budapeşt Universitetinin tarix-filologiya fakültəsində türk, ərəb və macar filologiyası ilə yaxından tanış olur, "Komanikus Məcəlləsində zahiri sinharmonik uyğunsuzluq və türk dillərində tələffüz qaydaları problemi" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Bu illərdə Türkiyə, Krım, Orta Asiya və Rusiyanın dövri mətbuatlarında müxtəlif imzalarla ictimai-siyasi, elmi məqalələrini dərc etdirir. Sonralar "Türk ensiklopediyası"nda Çoban oğlu, Bəkir Baybək, Bəkir Cavbək, Bəkir Yaybək, Çoban oğlu Bəkir Sidqi imzaları ilə məqalələri çap olunur. Macarıstanda təhsil aldığı illərdə Çobanzadə sonralar özünün də etiraf etdiyi kimi, həmin dövrdə kommunistlərin tərəfində olur. 1919-1920-ci illərdə o, maddi durumunu düzəltmək məqsədilə Budapeştdəki Şərq Akademiyasında türk dili müəllimi işləyir. Filologiya doktoru adını alandan sonra dostu Cəfər Səidamətin (İstanbulda Krım Tələbə Cəmiyyətinin sədri) dəvəti ilə İsveçrəyə gedir. Bu səfər Bəkirin taleyində mühüm rol oynayır. Bir müddət orada qalır və İtaliyaya gedir. Oradan isə yenə də İstanbula qayıdır.

Çobanzadə vətəninə, yəni Krıma döndükdən sonra siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayır. Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, 1917-ci ildə yaradılan və qarşısına Krım-tatar milli demokratik respublikası yaratmaq ideyasını qoyan milli firqənin (Xalq partiyası) ideoloqu kimi çıxış edir (bəzi yazılarda həmin partiyanın sədri olduğu göstərilir). Ümumiyyətlə, Krımda yaşadığı müddətdə B.Çobanzadə var gücü ilə xalqının müstəqilliyi, gənclərin savadlı gələcəyi uğrunda çalışır. Lakin bir müddətdən sonra onun firqəçilərlə fikir ayrılığı meydana çıxır və partiya həmkarlarından ayrılmalı olur. Artıq bu dövrdə bir neçə məsul ictimai vəzifələrdə çalışır. Krım inqilabi komitəsinin rəisi, Krım Maarif Komissarlığında tatar lisaniyyatı və ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri (1920-1922) vəzifələrində işləyir. Eyni zamanda, ali məktəblərdə, elmi-tədqiqat institutlarında çalışır. Krım Universitetinin yaradılmasında böyük rol oynayır. Həmin ali məktəbin Şərq fakültəsinin professoru kimi Krım-tatar dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyur. Krım Universitetinin rektoru olur. Bu dövrdə Krım Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü kimi ictimai fəaliyyət də göstərir. Varlı ailədən olan Dilarə adlı qızla evlənir. Lakin bu izdivac uzun sürmür.

Çobanzadənin sonrakı taleyi bilavasitə Azərbaycanla bağlı olur. Bəs onun buraya gəlməsi necə baş verir?

1922-ci il avqustun 11-də V.İ.Lenin Azərbaycan MİK-in sədri S.İ.Ağamalıoğlunu və onu müşayiət edən A.S.Enukidzeni qəbul edir. Görüşün səbəbi Azərbaycanda yeni əlifbaya keçməklə bağlı idi. Nəriman Nərimanov o zaman ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçilməsinin tərəfdarı idi. Beləliklə, 1923-cü il oktyabrın 20-də latın qrafikasına keçmək barədə dekret imzalanır. Azərbaycanda əlifba islahatını həyata keçirmək üçün milli ruhlu güclü bir mütəxəssis və təşkilatçı gərək idi. Elə bu zaman S.Ağamalıoğlu xarici səfərlərindən birində gördüyü B.Çobanzadəni xatırlayır. Çünki o, alman, türk, macar, fransız, ərəb, fars, rus, Azərbaycan, özbək, qazax, türkmən dillərini mükəmməl bilirdi, sərbəst yazır və danışırdı.

Ağamalıoğlu cavan, lakin artıq özünü təsdiq etmiş istedadlı alimi Bakıya dəvət edir. Çobanzadə təklifi qəbul edir, çünki o bu zaman vətənində məruz qaldığı təzyiqlərdən bezibmiş. Lakin ağlına belə gətirmirdi ki, bu tale onu izləyir. İllər keçəcək və o, yenidən təqib və təzyiqlərə məruz qalacaq, şərə-böhtana düşüb Stalinin repressiya maşınında məhv ediləcək.

Bununla belə, Bakıda yaşadığı illər Bəkir Çobanzadənin fəaliyyətinin ən qızğın və məhsuldar dövrü olur. 1925-1937-ci illərdə o, burada yaşayarkən özünün qeyri-adi istedadını tam göstərib, tükənməz potensialından lazımınca istifadə edə bilir. Bunun üçün həddindən artıq genişsahəli və son dərəcə zəhmətkeş olan bu yaradıcı insanın həmin 12 il ərzində tutduğu vəzifələri göstərmək kifayətdir. O, 1924-1929-cu illərdə Azərbaycan Baş Elm İdarəsində Terminologiya Komitəsinə rəhbərlik edir. Paralel şəkildə ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsində kafedra müdiri və sonra dekan olur. Ümumiyyətlə, 1920-1926-cı illərdə onun gördüyü genişmiqyaslı, çoxsahəli işləri nəzərdən keçirəndə bir nəfərin bu qədər "yük"ü necə çəkdiyinə təəccüb etməmək olmur. Bakıda onu respublika rəhbərliyi, şəxsən Ruhulla Axundovun özü himayə edirdi.

Belə ki, bu dövrdə görkəmli alim B.Çobanzadə Azərbaycanda Yeni Əlifba Komitəsinin sədri, Yeni Türk Əlifbası Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri təyin edilmişdi. Orta Asiyada, Tatarıstanda, Bolqarıstan və Krımda latın əlifbasına keçidlə əlaqədar ciddi iş aparmışdı. Eyni zamanda, Tavrida, Bakı, Daşkənd və Buxara ali məktəblərində türkologiyaya aid mühazirələr oxumuşdu. Bir faktı da qeyd edək ki, Bəkir Çobanzadə Azərbaycan dilçiliyinin əsasını qoyan alimlərdən biri olmuşdu.

Böyük Britaniya və Ərdəbil nüsxələri əsasında Xətai divanının müqayisəli mətnini də alim bu illərdə hazırlamışdı. 1926-cı ildə Birinci Ümumittifaq Türkologiya qurultayının təşkilində fəal iştirak etmişdi. Qeyd edək ki, bu qurultay Azərbaycanda keçirilmiş və orada dünyanın ən məşhur 24 türkoloq aliminin məruzəsi dinlənilmişdi. Qurultay türk dünyasının həyatında ən əhəmiyyətli bir addım kimi səciyyələndirilmişdir.

Türk xalqlarının yeni əlifbaya keçməsi uğrunda fəal mübarizə aparan alim 1928-ci ildə Moskvada təlimatçı kurslarında mühazirələr də oxumuşdu.

Maraqlıdır ki, Bəkir Çobanzadənin fəaliyyəti təkcə Azərbaycandakı işlərindən ibarət deyildi. Lakin o, bunların hamısını tənzimləyib yerinə yetirə bilirdi. Məsələn, 1930-cu ildə onu Fərqanədə yaradılan Ali Pedaqoji İnstitutda Özbək dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri vəzifəsinə dəvət edirlər. 1935-ci ildə o, Daşkənd və Buxara universitetlərində türk dillərinin problemləri adlı xüsusi kurs keçir. Üçdilli azərbaycanca-almanca-rusca lüğətini isə Çobanzadə A.Tahirzadə və Vəli Xuluflu ilə birlikdə işləyib hazırlayır.

Sovet Şərqində ilk professor və ilk dəfə öz sahəsi üzrə universitet kurslarını işləyib hazırlayan alim B.Çobanzadə Moskvada Şərq Xalqları İnstitutunun həqiqi üzvü seçilmişdir. Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspirantura şöbəsinin müdiri işləmişdir. 1932-ci ildə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin, 1935-ci ildə SSRİ EA Azərbaycan filialının həqiqi üzvü seçilmişdi. Paris Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü olmuşdu. Avropanın bir sıra elm xadimləri onun tədqiqatlarına istinad etmişlər. Nəzəri-filoloji irsi zəngin və çoxcəhətli olan alimin sovet Şərqində yaşayan türk xalqlarının bədii ədəbiyyatının, müasir ədəbi prosesin nəzəri problemlərinin tədqiqi və dil tarixinin yaranmasında təqdirəlayiq xidmətləri olmuşdur. O, bir sıra monoqrafik əsərlərlə yanaşı, 1932-ci ildə "Türk dilinin metodikası", "Elmi qramerin əsasları" kitablarını digər müəlliflərlə birlikdə tərtib etmişdir. Elmi məqalələri və bədii əsərləri dövri mətbuatda müntəzəm çap olunmuşdur. Çobanzadə bu illərdə ikinci dəfə ailə həyatı qurmuşdu. O, Bakı Opera Teatrının aktrisası Ruqiyyə Abdulina ilə evlənmişdi.

Çobanzadəyə təzyiqlər 1930-cu ildə başlandı. Onun əleyhinə "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında məqalələr çap olundu. Bu iş sistematik olaraq kampaniya xarakteri aldı. Əslində isə onun araşdırılmasına bir qədər də əvvəl - 1928-ci ildə başlanmışdı. Lakin heç bir tutarlı dəlil-sübutun tapılmaması bədxahlarını daha da əsəbləşdirmişdi.

1931-ci ildə təzyiqlər lap çoxalır. İş o yerə çatır ki, Krımda Çobanzadə ailəsindən qalmış tək bir nümayəndəyə - alimin bacısı Zəlixaya da təzyiqlər edirlər.

Zəlixa müəllimə idi. Simferopolda pedaqoji məktəbi bitirmiş, sonra da Krımda ali təhsil almışdı. 1933-cü ildə onu hətta Qarasubazarda dərs dediyi məktəbdən qovurlar. Çox çətinliklə bir kənddə özünə iş tapır və həmişəlik orada qalıb müəllimlik edir. Qardaşı kimi bu xanımın da taleyi acınacaqlı və faciəli olmuşdu. 1940-cı ildə həyat yoldaşı dünyasını dəyişmişdi. Müharibə illərində isə üç övladını - iki oğlunu və bir qızını itirmişdi.

Bəkir Çobanzadənin təqibi uzun çəkir. Nə az-nə çox - 7 il onu izləyir, şərləməyə can atırlar. Nəhayət, 1935-ci ilin sonlarında Azərbaycan SSR-in daxili işlər üzrə xalq komissarı olan Sumbatov-Topuridze Moskvaya hesabat verir və Çobanzadəni həbs etmək üçün heç bir sübutun olmadığını bildirir.

Bədxahlarının əlləri hər yerdən üzüldükdən sonra 1937-ci ildə Bəkir Çobanzadənin Ruhulla Axundovla "dost"luğunu bəhanə gətirirlər. Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə Çobanzadənin ehtimal olunan həmin dostunu Mircəfər Bağırov öz taxt-tacına qısqanır, onu rəqibi sanır və ətrafı ilə birlikdə aradan götürməyə can atır. Axundovun yaxınları siyahısında Çobanzadədən başqa, Əziz Qubaydullin, Vəli Xuluflu, Hənəfi Zeynallı, Əli Kərimov, Ağakərim Dadaşov, Qulam Bağırov, Xalid Səid Qocayev, A.Mahmudzadə, Yaqub Zəki və başqaları da vardı. Həmin adamların hamısı o dövrdə ya tutulmuş, ya da izlənilirdi.

Alimin bioqrafiyasını araşdıranla

rın bir çoxunun mülahizələrinə görə, B.Çobanzadəyə qarşı ardıcıl hücumların başlanması, onun elmi mövqeyinə tənqidlərin artması, baxışlarını kökündən inkar edənlərin sayının çoxalması müəyyən mənada Azərbaycanda Ruhulla Axundovun vəziyyətinin pisləşməsi ilə əlaqədar olmuşdu. Bir faktı da qeyd edək ki, Ruhulla Axundov respublika rəhbərliyindən kənarlaşdırılıb SSRİ Akademiyasının Azərbaycan filialının müdiri Meşaninovun müavini işlədiyi dövrlərdə belə professor Çobanzadə ilə dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərini qoruyub saxlamaqda, ona hər cür yardım göstərməkdə davam edirdi. Əslində, istintaq materiallarında (Ziya Bünyadov, "Qırmızı terror") B.Çobanzadə Ruhulla Axundovun yaxını kimi də dindirilmiş və bu, əsas ittihamlardan biri olmuşdur.

1935-ci ildən sonra Çobanzadə başı üzərindəki təhlükənin sovuşduğunu güman edərək bir qədər rahatlaşmışdı. Lakin 1937-ci il yanvar ayının sonunda onu Kislovodskda, dincəldiyi "Qornyak" ("Mədən fəhləsi") sanatoriyasında həbs edirlər. Əvvəlcə Pyatiqorsk həbsxanasında saxlanılır, sonra Bakıya gətirilir.

Çobanzadəni nədə ittiham edirdilər? Guya o, 1924-cü ildən sonra, yəni, Bakıda yaşadığı dövrdə əks-inqilabi millətçi fəaliyyətdə olub. Əvvəla, 1926-cı ildə Krım "Milli firqəsi" Mərkəzi Komitəsi adından Müsavat Partiyası Mərkəzi Komitəsi ilə birgə iş barədə danışıqlar aparıb. İkincisi, Ruhulla Axundov guya Çobanzadə ilə sovet hökumətinə qarşı blokda əks-inqilabi trotskiçi təşkilatla birgə işin planları barədə sövdələşiblər. Üçüncüsü isə, demə, Çobanzadə özünün ədəbi əsərlərində və mülahizələrində əks-inqilabçı millətçi ideologiyanı geniş yayıb.

Qısası, bütün bunlardan çox-çox uzaq olan alim Cinayət Məcəlləsinin 72-73-cü maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərdə təqsirləndirilmişdi. Həbsə qərar yanvarın 26-da verilmiş, iki gün sonra, yəni, ayın 28-də onu tutmuşdular.

Çobanzadənin ilk istintaqı həmin il fevralın 7-9-da keçirilir. Burada alimin hələ 1919-cu ildə Macarıstanın "qızıl ordu"sunda xidmət etdiyi, 1920-ci ildən 1924-cü ilədək Krım "Milli firqə"sinin üzvü və katibi olduğu əsas gətirilir. Halbuki son dövrün tədqiqatçıları, xüsusilə, Krım-tatar alimlərinin yazdıqlarına görə, Çobanzadə artıq 20-ci illərin əvvəllərində Krımda sovet hökuməti bərqərar olan kimi siyasətdən uzaqlaşır, buna görə də nə vaxtsa imperializmə qarşı birgə mübarizə apardığı yoldaşlarından ayrılır. Lakin buradaca Çobanzadə ağır təzyiq və işgəncələr altında əks-inqilabi millətçi fəaliyyət apardığını boynuna alır. "Əks-inqilabi mövqedə duran, əks-inqilabi əlaqədə olduğunuz şəxslərin familiyalarını deyin" söyləniləndə alim yaxından tanıdığı, sovet quruluşuna, ədəbiyyatına, incəsənətinə, elminə sədaqətlə xidmət edən, sonradan isə kimlərinsə xoşuna gəlmədiyi üçün həmin quruluşun "düşmən"lərinə çevrilən görkəmli şəxsiyyətlərdən Həsən İmanovun, Vəli Xuluflunun, Yusif Əliyevin, Əli Nazimin və başqalarının adlarını çəkir.

Fevralın 14-də Çobanzadənin verdiyi bu əks-inqilabçıların və pantürkistlərin siyahısı bir az da "zənginləşir".

Fevralın 16-dakı istintaq mədəniyyət cəbhəsi işçiləri arasında aparılan əks-inqilabi millətçi fəaliyyətin açıqlanmasına həsr olunur. Çobanzadəyə bu məqsədlə "Sizin əks-inqilabi millətçi fəaliyyətiniz nədən ibarət idi?" sualını verirlər. O da bu fəaliyyətin əks-inqilabi milli təbliğat aparmaq, pantürkizmi geniş yaymaqdan ibarət olduğunu söyləyir. Həmçinin bildirir ki, məqsədi əks-inqilabi millətçi azərbaycanlı ziyalıların sovetlərə qarşı mövqelərini möhkəmləndirmək və öz elmi əsərində əks-inqilabi milli ideyaları irəli sürmək olub. Repressiya maşınına daha çox ziyalını, xalq üçün, gələcək üçün lazımlı insanı cəlb etmək və təbii ki, istintaq olunanın cəzasını artırmaq məqsədilə ondan yenə də soruşurlar: "Siz daha kimlərlə əlaqədə idiniz?". Çobanzadə bu dəfə alimlərdən Salman Mümtazın, ATİ-nin dosenti Yaqub Zəkinin, həkim Ələkbər Adıgözəlovun, xalq səhiyyə komissarlığının işçisi Reved Şirinskinin və neçə-neçə başqalarının adlarını çəkir. Sonra Şimali Qafqazda, SSRİ-nin digər yerlərində yaşayan insanlardan tanıdıqlarının adlarını verir. Hansı şərtlər altında, o da məlumdur?! Akademik Ziya Bünyadov "Qırmızı terror" kitabında yazırdı ki, həbs olunanlara müxtəlif metodlarla işgəncələr edilir və onlar ağıllarını itirmək dərəcəsinə gəlirdilər. Müstəntiqlər hansı siyahını, hansı arayışı qarşılarına qoyurdularsa, oraya da imza atırdılar.

Ona görə də Bəkir Çobanzadə türklərlə əlaqə saxladığını, onların məlumatçısı və Bakıda Türkiyə konsulu ilə tez-tez görüşdüyünü də "etiraf edir". Bu, fevralın 17-19-da baş verir. Martın 3-5-də isə alim açıqca deyir: "Həbs olunan günədək mən əks-inqilabi millətçi mövqeyində durmuşam və SSRİ-dən ayrılmaq şərti ilə türk-tatar xalqlarının vahid müstəqil dövlət halında birləşməsi (Vahid Turan dövləti) məqsədini qarşıya qoymuşam". Çobanzadə 1930-cu ildə əks-inqilabi qrup yaratdıqlarını və onun iki hissədən - azərbaycanlı ziyalılardan və Krım tatar tələbələrindən ibarət olduğunu da söyləyir.

Mart ayında bir-birinin ardınca altı istintaq Çobanzadənin Krımdakı fəaliyyətinə həsr olunur. Nəhayət, aprelin 17-20-də o, "tam boynuna alır" ki, Azərbaycanda əks-inqilabi işlərlə məşğul olub və burada Ruhulla Axundovun rəhbərliyi ilə millətçi təşkilatın mövcudluğunu "təsdiqləyir".

Aprelin sonrakı günlərində respublikanın rayonlarında, o cümlədən Qazax-Gəncə bölgələrində təşkilata cəlb olunmuş insanların adları araşdırılır. Belə ki aprelin 23-25-də istintaq zamanı Çobanzadədən "Azərbaycanın rayonlarında silahlı üsyana hazırlıqla bağlı təşkilat tərəfindən praktiki olaraq nə kimi işlər görülmüşdür?" - deyə soruşurlar.

İyunun 13-də müstəntiq respublikada baş verəcək dövlət çevrilişinin təfsilatını "öyrənir". Çobanzadə, bu hadisə həqiqətə çevrildiyi halda, M.C.Bağırovun aradan götürüləcəyini və onun yerinə Hüseyn Rəhmanovun sahib olacağını "açıqlayır".

Düşünmək olardı ki, artıq ən böyük sirr "açılıb" və daha Çobanzadənin sorğu-suala tutulması bitəcək. Lakin istintaq bitib-tükənmək bilmirdi. On iki gün sonra Çobanzadə Sovet İttifaqında gizli şəkildə fəaliyyət göstərən əks-inqilabi millətçi pantürkist təşkilat haqqında daha ətraflı danışmağa məcbur edilir. Suallara cavab verərkən müttəhim təşkilatın 10 nəfər üzvünün adını çəkir. Burada Rusiyanın, Özbəkistanın, Dağıstanın bir sıra ziyalı və yüksək vəzifə tutan vətəndaşları ilə yanaşı, Azərbaycan SSR MİK sədri S.Əfəndiyevin, xalq maarif komissarı Mustafa Quliyevin, ZSFSR xalq torpaq komissarı Dadaş Bünyadzadənin də adları hallanır. Vurğulanır ki, Moskvada, Leninqradda (Sankt-Peterburq), Samarada, Həştərxanda, Donbasda və hətta Sibirdə pantürkist təşkilatları var. Bu qədər adların, bu qədər məlumatın bir adam tərəfindən, özü də müfəssəl şəkildə verildiyi təbii ki, hər kəsdə təəccüb doğururdu. Həmişə yüksək vəzifələrdə olmuş, müxtəlif sahələrə rəhbərlik etmiş bu insanlar nə üçün öz firavan yaşayışlarına bais olmalı, kimlərisə ittiham etməli idilər?!

Növbəti istintaqda isə müttəhim sovet hökumətinə qarşı mübarizə aparan həmin pantürkist təşkilatlar arasındakı əlaqələr haqqında suallara "cavab verməli olur". "Əks-inqilabçı ittihadçı təşkilat"ın adı çəkilir və onun tərkibinə daxil olan şəxslər sadalanır. İyulun 5-9-da keçirilən bu istintaqdan sonra müstəntiq Çobanzadəni növbəti dəfə həmin ayın 13-14-də sorğu-suala tutur. Müttəhim leninqradlı alimlərin fəaliyyəti barədə danışmalı olur.

İyul ayında daha dörd dəfə (16-17-də, 20-21-də, 27-də, 28-29-da) istintaq aparılır. Müttəhimdən Dağıstandakı təşkilat, Azərbaycandakı müsavatçılar, ittihadçılar və milli təmayülçülər bloku haqqında "ifadələr alırlar". Ağlagəlməz işgəncələr altında Çobanzadə elm sahəsində aparılan əks-inqilabi iş barədə də "məlumat verir".

Avqust ayının 2-də və 25-də aparılan istintaqlarda "SSRİ əleyhinə gedən" daha neçə-neçə günahsız insanın adı aşkarlanır.

1937-ci il sentyabrın 1-də Bəkir Çobanzadə sonuncu dəfə (o, bu müddətdə 32 dəfə dindirilmişdi) istintaq edilir. Burada o etiraf edir ki, verilən ittihamlarla bağlı günahkardır. Növbəti gün isə Çobanzadəyə verilən əlavə ittihamlar üzrə qərar çıxarılır. Beləliklə, guya Çobanzadənin praktik olaraq özünün əks-inqilabi fəaliyyətində SSRİ-yə qarşı silahlı üsyana hazırlıqla bağlı fəal iş apardığı, xarici dövlətlərin kəşfiyyat orqanları ilə əlaqədə olduğu və onlara öz ölkəsi barədə vaxtaşırı məlumatlar verdiyi, Sovetlər İttifaqına qarşı üsyan qaldırılacağı halda terror mövqeyində dayanacağı yəqin edilmişdi. O, Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 21-64, 68, 70-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş cinayətlərdə təqsirləndirilmişdi. Elə sentyabrın 2-də də Cinayət Məcəlləsinin 64, 69-1, 70 və 73-cü maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərdə B.V.Çobanzadənin təqsirləndirilməsi ilə bağlı sonuncu ittihamnamə tərtib olunmuşdu.

Sentyabrın 21-də Çobanzadə respublikanın xalq daxili işlər komissarı Sumbatov-Topuridzenin adına ərizə yazır. Bu ərizədə özünün əks-inqilabi millətçi fəaliyyətini vurğulayır və xahiş edir ki, elmdə qazandığı nailiyyətləri nəzərə alaraq onu bağışlasınlar. Tarixin öz səhifələrində qoruyub saxladığı bu məktubun çox maraqlı məzmunu var. Belə ki Çobanzadə yazıb: "Mən öz ixtisasım üzrə sovet Şərqinin ilk professoruyam, bu ada sovet hökuməti tərəfindən layiq görülmüşəm və bu ölkədə ilk dəfə ana dilində mühazirə oxumuşam.

Bütün elmi fəaliyyətim dövründə təxminən 150 elmi əsər yazmışam. Onların 100-ü Azərbaycan dili və ədəbiyyatı problemlərinin elmi əsaslarına həsr edilmişdir. (Məqalələr Azərbaycan dilində yazılmışdı).

Yüzlərlə dilçi və ədəbiyyatşünas, mütəxəssis hazırlamışam.

Şanlı Kommunist Partiyası və Sovet hökumətindən xahiş edirəm ki, mənə öz ixtisasım üzrə işləməyim və Sovet İttifaqının qüdrətinin daha da artırılmasında, habelə hər cür əks-inqilabi millətçilərin ifşa olunmasında iştirak etmək üçün imkan yaradasınız". Çox güman ki, bu mətn də müstəntiq tərəfindən diktə edilmişdir. Çünki professor onun əfv olunmayacağını çox gözəl bilirdi.

1937-ci il oktyabrın 12-də SSRİ Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyası səyyar sessiyasının bağlı məhkəmə iclası oldu. İclas saat 11.20 dəqiqədə başlandı, saat 11.40-da sona çatdı. Müttəhim son sözündə yenə də güzəşt istədi. Lakin bütün bunlara məhəl qoyulmadan oktyabrın 12-də Çobanzadə güllələnməyə məhkum edildi. Bu ən ağır cəzanın növbəti gün icra olunduğu barədə məhkumun işinə arayış da tikilib.

1954-cü ilin fevral ayında və təkrarən bir il bundan sonra Çobanzadənin həyat yoldaşı Ruqiyyə xanım onun işinə yenidən baxılmasını xahiş edir. Lakin Çobanzadənin vətən xaini olmadığı barədə işin xətm edilməsi ilə bağlı SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyası gec qərar çıxarır - 1957-ci il iyunun 6-da...

Bununla da, qeyri-adi istedad sahibi olan B.Çobanzadənin hekayəti beləcə bitir. Azərbaycan xalqı və bütün türk xalqları görkəmli alim, günahsız ikən cinayətkar sayılmış insan haqqında bu hekayəti unutmur və unutmamalıdır.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2012.- 2 sentyabr.- S.6.