Həyatı odlar içində keçib

1887-ci ildə Şuşada dünyaya göz açan və 1943-cü ildə Rusiyanın şəhərlərindən birində həyatdan köçən Yusif Vəzir Çəmənzəminlini hələ sovet dönəmindən çoxu istedadlı yazıçı kimi tanıyırdı. Çünki geniş ictimaiyyətə çatan onun yalnız kitabları idi və təbii ki, cavanların bu insanın həyat və fəaliyyəti haqqında bildikləri tam deyildi. Sovet dövrünün sərt ideoloji rejimi bu şəxsiyyətin ömür salnaməsinin müəyyən səhifələri barədə açıqlamalar verməyi qadağan etmişdi. Əslində isə Y.V.Çəmənzəminli həm də görkəmli ədəbiyyatşünas, tarixçi-etnoqraf, təcrübəli hüquqşünas, bacarıqlı müəllim, peşəkar tərcüməçi, ictimai-siyasi xadim, bir sözlə, dövlət adamı olub. Yaşadığı dövrün keşməkeşləri onun da həyatından yan keçməyib. Çəmənzəminli bir çox görkəmli həmvətənləri və müasirləri kimi Stalin repressiyalarının qurbanı olub.

Yusif Mirbaba oğlu Vəzirov Şuşa bəylərindən olan bir ailədə doğulmuşdu. Atasının bəyliyi 1873-cü ildə Şuşa qəza idarəsi tərəfindən təsdiq edilmişdi. Vəzirov soyadı isə XVIII əsr Qarabağ hökmdarı İbrahimxəlil xanın yüksək savada, biliyə malik nüfuzlu, adlı-sanlı vəzirlərindən olan Mirzə Əliməmmədağanın tutduğu vəzifə titulu ilə bağlı olaraq nəsildən-nəslə keçmişdi. Bir çox elmlərdən xəbərdar olan Mirzə Əliməmmədağa Məşədi Mirbabanın ulu babası idi. 1797-ci ildə İran hökmdarı Ağaməhəmməd şah Qacar Şuşanı işğal etdiyi zaman İbrahimxəlil xan tərəfindən Türkiyəyə yenicə səfir təyin olunmuş Mirzə Əliməmmədağanı tutdurub qətlə yetirmişdi.

Belə bir nəslə mənsub olan Yusifə hərtərəfli istedadı da irsən keçmişdi. Atası Məşədi Mirbaba bir çox ölkələri gəzmiş, İranda, Orta Asiyada, Türkiyədə olmuş, fars və türk dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Ədəbiyyata böyük maraq göstərmiş, Füzulini, Firdovsini çox sevərmiş, xanəndələrə muğamatdan dərs dəyərmiş. Cavan vaxtlarında yaxşı dolanışığı, var-dövləti olan Məşədi Mirbaba xeyli keçəndən sonra kasıbçılıqla üzləşmişdi. Ağdamda əttar (dərman və ədviyyat satan) dükanı açmış və bu dükan sayəsində ailəsini dolandırırmış.

Yusif Vəzirin həyatının asan və rəvan olmayacağı çox erkən, onun təhsil illərindən özünü büruzə verir. O, əvvəlcə Şuşada "Kor Xəlifə" ləqəbi ilə tanınan Molla Mehdinin məktəbində oxuyur. Lakin burada təhsilin səviyyəsinin aşağı olduğunu görən atası Yusifi Ağdama gətirir. Həmin vaxtdan Məşədi Mirbaba oğlunun təhsili ilə özü məşğul olur. Ona türk və fars dillərini öyrədir. Lakin ata oğlunun həm də rus dilini bilməsini arzulayırdı. Buna görə Yusif Muradbəylidə oxumaq məcburiyyətində qalır. Bir il rus məktəbində təhsil aldıqdan sonra realnı məktəbə hazırlaşmaq üçün 1896-cı ildə yenidən Şuşaya qayıdır.

O dövrdə Şuşa realnı məktəbi tədris və təchizat baxımından bütün Qafqazın orta məktəbləri sırasında birinci yeri tuturdu. Yusif bu məktəbə daxil olsa da, çox yüksək nəticələr qazana bilmir. Çünki riyaziyyata o qədər də maraq göstərmirdi. Uşaqlıqdan rəssamlığa meyili vardı. Sonralar ictimai-siyasi motivli karikaturalar da çəkməyə başlamışdı. 1904-cü ildə o, rus dilində "Şikayət" adlı ilk şeirini yazır. Müəllimi Klemiyə şeiri nəzərdən keçirib ona Çexovu oxumağı məsləhət görür. Yazıçının hekayələri Yusifin çox xoşuna gəlir və onun formalaşmasında, sonrakı yaradıcılıq fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Bundan sonra o, rus və əcnəbi klassiklərin əsərləri ilə yaxından tanış olmağa başlayır. Bu zaman Yusifin həmin məktəbdə oxuyan 21 yaşlı qardaşı Əbdülhəsən dünyasını dəyişir. Ata-ananın sonsuz sarsıntıları, ailədə hökm sürən hüzn və kədər ona da mənfi təsir göstərir. Ailəyə bir-birinin ardınca bədbəxtliklər üz verir. Yusif 19 yaşında olanda atası vəfat edir. Ailə onun himayəsində qalır. İmkansızlıq, maddi cəhətdən çətinlik üzündən atasının Ağdamdakı əttar dükanını satır. Çox keçmədən Yusifin özü ağır yatalaq xəstəliyinə tutulur. Anası Seyid Əziz xanım ağrı-acı, fikir içində qovrulur, oğlunun yanından çəkilmir, əlindən gələni edir ki, onu həyata qaytarsın. Üzüntülər ananı da haldan salır. Belə çətin bir məqamda həyətlərində yaşayan üç qardaş bu ailənin dayağı olur. Qardaşlar Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin kəndindən aclıq əlindən baş götürüb Şuşaya gəlmişdilər. Məşədi Mirbaba onlara əl tutmuş, öz həyətində sığınacaq verib himayəsinə almışdı. İndi isə onlar Yusifə imdad edir, onun sağalması üçün özlərini oda-közə vururdular. Yaxınlarının, qohumlarının, doğmalarının etmədikləri köməyi, qayğını bu qardaşlardan görən Yusif bir gün anasına deyir ki, "gələcəkdə adlı-sanlı şəxs olsam, bu qardaşların kəndinin adını özümə təxəllüs götürəcəyəm". Ümidsiz xəstə sağalır. Yusif əhdinə sadiq qalır, "Çəmənzəminli"ni özünə təxəllüs seçir.

1905-1907-ci illərdə Şuşada baş verən milli ədavət, erməni daşnaklarının təbliğatı ilə törədilən qırğınlar Vəzirovlar ailəsini də ata-baba yurdundan didərgin düşməyə vadar edir. Onlar Aşqabada köçürlər. Bu dövrdə Yusif Vəzir qardaşı Əbülhəsəndən ona qalan zəngin kitabxanadakı klassiklərin əsərlərini mütaliə etməyə başlayır.

Mübahisələr, keşməkeşli hadisələr, çətinliklər, bəzən hətta böhtan və qalmaqallar gənc yaşlarından Yusifin yaradıcılığını da addım-addım, qarabaqara izləmişdir. 1907-ci ildə o, "Şahqulunun xeyir işi" adlı hekayəsini yazır. Bundan sonra 20 yaşlı müəllif "Molla Nəsrəddin" jurnalında Qarabağın pir və ocaqlarını kəskin tənqid edən "Müridi-möhtəşəm" sərlövhəli məqalə ilə çıxış edir. Yazı Aşqabadda və Bakının Hacıağa karvansarasında yaşayan qarabağlılar arasında təlatüm yaradır. Ünvanına təhqir və hədə dolu məktublar gəlir. Məktub müəllifləri tələb edirlər ki, Yusif Vəzir belə yazını çap etdirdiyi üçün "Molla Nəsrəddin" jurnalında üzr istəsin. Belə olmasa, onu məhv edəcəklər.

1907-ci il noyabrın 5-də "Təzə həyat" qəzetində çıxış edən Yusif Vəzir bildirir ki, "Molla Nəsrəddin"dəki məqaləni yazmaqda məqsədi heç də müqəddəs pir və ocaqlara hədyan atmaq deyil, yalnız fanatizmi yayanları, riyakarları ifşa etməkdir: "Mən göstərirəm ki, adını müsəlman qoyanların içində çoxusu qurd libasına girib millətə xəyanət edirlər, millətin gözünü bağlayıb ümumi insaniyyət nöqtəsindən uzaq salırlar. Camaatın dərdinə qalıb məktəblər açmaqdan, yetim uşaqları oxutdurmaqdan ki, gələcəkdə küçələrdə qalıb camaata zərər yetirməsinlər... Bütün bunları eləməyin əvəzində fəqir-füqəranın axır qəpiklərini alıb ac-acına qoyurlar. Görünür ki, bəzi oxucular məqalədəki alovlu vətənpərvərlik hissini fərqləndirə bilməyib ağızdan-ağıza yalan və şişirdilmiş şayiələr uydurub yayıblar".

Yeniyetməlik dövründən taleyi Yusif Vəziri şəhərdən şəhərə atırdı. Bakıda realnı məktəbdə oxumağa ona Hacı Zeynalabdin Tağıyev kömək edir. Milyonçu Qafqaz canişininə müraciət edərək 13 müdavim üçün əlavə yer alır. Həmin yerlərdən biri qəbula gecikən Yusif Vəzirə verilir. O, 1909-cu ildə buranı bitirib təhsilini davam etdirmək üçün yollar axtarmağa başlayır. Bu məqsədlə iyul ayında Sankt-Peterburqa gedib sənədlərini Mülki Mühəndislər İnstitutuna verir. Orada qaldığı vaxt "Cənnətin qəbzi" hekayəsini və Dağıstanın milli qəhrəmanı Şeyx Şamilə həsr etdiyi şeirini yazır. Bir aydan sonra fikrini dəyişib Daşkəndə üz tutur. Nəhayət, 1910-cu ildə Kiyevə gəlib Müqəddəs Vladimir adına İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə qəbul olunur.

Yusif Vəzir heç vaxt siyasətçi olmaq istəməyib. Lakin yollar onu bu axara qovuşdurub. Belə ki, 1915-ci ildə universiteti bitirən Y.V.Çəmənzəminli Saratov məhkəmə palatasında hakimlik vəzifəsinə namizəd qəbul olunur. Lakin bu, maaşsız vəzifə olduğu üçün iş axtarmağa yenidən Kiyevə dönür. Orada "Zemstvo" təşkilatına daxil olub cəbhəyə gedir. Fevral inqilabı baş verən zaman Yusif Vəzir Qalitsiyada idi. Təcili oradan Kiyevə gəlir və Ukraynanın milli azadlıq hərəkatında, çarizmə qarşı mübarizədə fəal iştirak edir. "Müsavat"ın üzvü olan Çəmənzəminli burada azərbaycanlı tələbələri ətrafına toplayaraq Türk Ədəmi Mərkəziyyə firqəsinin - "Müsavat"ın Kiyev şöbəsini yaradır və ora sədr seçilir. Bolşevikləri daim tənqid edən Çəmənzəminli bu dövrdə "Azərbaycanın muxtariyyatı", "Biz kimik və istədiyimiz nədir?" kitablarını yazır, Krımdakı "Millət" qəzetində "Azərbaycan və azərbaycanlılar" məqaləsini çap etdirir.

1918-ci ildə Azərbaycanda Demokratik Cümhuriyyətin yaradılması ərəfəsində Vətənə dönmək istəyən Y.V.Çəmənzəminli çox əziyyət çəkir. Nəhayət, çətinliklə Bakıya gəlir. "Azərbaycan" qəzetində "Xarici siyasətimiz", "Milli və mədəni işlərimiz" başlığı ilə silsilə məqalələr çap etdirməyə başlayır. Artıq həm siyasətçi, həm də ölkədə gedən proseslərə aydın qiymət verən yazar kimi formalaşan ədib hökumətin ilk yığıncaqlarından birində Türkiyədə Azərbaycanın səfirliyinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edir. 1919-cu ildə Türkiyədə Azərbaycan səfirliyi yaradılır və Çəmənzəminli oraya səfir göndərilir. İstanbulda diplomatik fəaliyyəti ilə yanaşı, Yusif Vəzir ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olur, kitablarını nəşr etdirir. Azərbaycanı və onun ədəbiyyatını türk aləminə tanıtmaq üçün elmi faktlarla zəngin olan "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər", "Tarixi-coğrafi və iqtisadi Azərbaycan" adlı kitablarını yazıb onları İstanbulda nəşr etdirir.

Lakin tezliklə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulur və o öz missiyasını bitmiş hesab edərək könüllü surətdə vəzifədən çıxır. Bir faktı da qeyd edək ki, cümhuriyyətin süqutu Çəmənzəminlinin bütün həyatını alt-üst edir. O, Parisdə Siyasi Elmlər İnstitutunun diplomatiya fakültəsində təhsil alan kiçik qardaşı Mirabdullanın yanına gedir. Burada da həyat onu sınağa çəkir. Əcnəbi olduğu üçün Fransada onu öz ixtisası üzrə hüquqşünas işləməyə qoymurlar. Yusif Vəzir məcburiyyət qarşısında qalıb Parisin yaxınlığında yerləşən Klişidə 3 il ağır fəhləlik həyatı keçirir. Eyni zamanda, "Paris xəbərləri" qəzeti ilə əməkdaşlıq edir, bu nəşrdə "Şərq məktubları" rubrikası ilə maraqlı publisistik yazıları çap olunur.

Sonrakı illərdə Vətəninə qayıtmaq istəyir, buna da nail olur. Amma bu qayıdışın da kədərli bir tarixçəsi var.

...1924-cü ildə Miri ağır xəstələnir. Bir ildən çox çəkən xəstəlik nəticəsində o, dünyasını dəyişir. Yeganə qardaşının vaxtsız vəfatı Yusifi həddindən artıq sarsıdır. Üstəlik də Parisdə işləri yaxşı getmir. Azərbaycana qayıtmaq üçün Parisdəki sovetlərin səlahiyyətli nümayəndəliyinə ərizə ilə müraciət edir. Eyni zamanda, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Qəzənfər Musabəyova (vaxtilə tələbə yoldaşı olublar) xüsusi məktub yazır. Q.Musabəyov həmin məktubu o zaman Azərbaycana rəhbərlik edən S.M.Kirova göstərir. Kirov Y.V.Çəmənzəminlinin Vətənə qayıtmasına razılıq verir.

Beləliklə, Ümumittifaq İcraiyyə Komitəsinin 18 yanvar 1926-cı il tarixli qərarına əsasən, Yusif Vəzir artıq sovet vətəndaşı sayılır. Həmin ilin aprelində isə mühacirətdən Vətəninə dönür.

Azərbaycanda Yusif Vəzir yazıçı, hüquqşünas və müəllim kimi fəaliyyət göstərir. Əvvəlcə "Bakı işçisi" nəşriyyatında bədii şöbənin redaktoru olur. Sonralar Dövlət Plan Komitəsinin ictimai-mədəni bölməsində öz ixtisası üzrə hüquqşünas işləyir. Y.V.Çəmənzəminli eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq və pedaqoji fakültələrində, daha sonra isə pedaqoji, tibb və neft institutlarında Azərbaycan və rus dillərini tədris edir. Qeyd edək ki, Yusif Vəzir 10-a yaxın Şərq və Avropa dillərini mükəmməl bilirdi.

O zaman Ruhulla Axundovun redaktəsi ilə çıxmış "Rusca-azərbaycanca lüğəti"n müəlliflərindən biri də Çəmənzəminli idi. Bu gün isə o, həmçinin Azərbaycan dilində terminologiyanın yaradılmasında böyük rolu olmuş bir insan kimi də hörmətlə xatırlanır.

Ümumiyyətlə, 1930-1935-ci illər yazıçının yaradıcılığının qızğın dövrü sayılırdı. O, həmin vaxt Azərbaycan Neft İnstitutunda işləyirdi və burada çıxan jurnalda "Neft və onun tarixi", eləcə də bir çox digər dəyərli məqalələr yazıb dərc etdirirdi. Yazıçının "Maarif və mədəniyyət" jurnalında da silsilə hekayələri çıxırdı. Sonralar o, "Studentlər", "1917-ci il" və s. romanlarını da nəşr etdirir. 1935-ci ildə "Həzrəti-Şəhriyar" adlı komediyasını yazıb bitirir.

Yusif Vəzir həm də bacarıqlı tərcüməçi idi. O, L.Tolstoyun, Turgenevin, Neverovun, Qoqolun, Lavrenevin, Seyfulinanın, Hüqonun əsərlərini rus dilindən azərbaycancaya tərcümə edir.

Geniş oxucu kütləsinə müəllifin "Soyuq öpüş" ("Əli və Nino" romanının ilk orijinal versiyası),"Bir cavanın dəftəri", "Keçmiş səhifələr", "Qazanc yolunda", "Qaranlıqdan işığa", irili-xırdalı digər çoxsaylı əsərləri yaxşı tanışdır. Bununla belə, Çəmənzəminlinin iki romanı - "Qızlar bulağı" (1934) və "Qan içində" (əsil adı "İki od arasında", 1936-1937) əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatı romanı tarixində öz orijinallığı ilə fərqlənir. Ona görə də ədəbiyyatşünaslar, tədqiqatçılar Yusif Vəzir haqqında söz deyəndə ilk növbədə ədibin roman janrının təşəkkülü və inkişafındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirirlər. "Qızlar bulağı"nda Azərbaycan tarixi, mifologiyası və folklor materialları əsasında ulularımızın həyat təcrübəsi, mənəvi-əxlaqi, fəlsəfi görüşləri, yaşayış tərzi, xalq adət-ənənələri əksini tapmışdır. Azərbaycan tarixi romanının klassik nümunəsi sayılan "İki od arasında" əsərində isə müəllif Qarabağ xanlığını Azərbaycanın rəmzi kimi göstərmişdir (M.Təhmasib). Romanda XVIII əsrin ikinci yarısında ölkənin ictimai-siyasi həyatı, Qarabağ xanlığında İbrahimxəlil xanın dövründə baş verən hadisələr təsvir olunmuş, M.P.Vaqifin surəti yaradılmışdır. Məmmədhüseyn Təhmasib roman haqqında belə yazırdı: "Bu əsər yazıçının ən bitkin romanlarından biri olduğu kimi, həm də tarixi, adət və ənənələri, inam və etiqadları, sınaq və yozumları, ayin və mərasimləri çox yaxşı bilən folklorçu, tarixçi, etnoqraf, şərqşünas alimin bütün müşahidə və tədqiqatlarının kiçik həcmli qamusudur".

Çəmənzəminli zəngin yaradıcılığında "erməni məsələsi"nə xüsusi yer ayırmışdı. O, elə sənətkarlardandır ki, qismətinə üç dövrdə - çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və sovetlər imperiyası illərində yaşamaq düşmüşdü. Bu dövrlərdə ermənilər tərəfindən törədilən qırğınları izlədiyi, digər tərəfdən bir müddət xarici işlər idarəsində çalışdığı, səfir kimi fəaliyyət göstərdiyi vaxtlarda müxtəlif ölkələrin diplomatik nümayəndələri ilə danışıqlar aparan rəsmi şəxs olduğu üçün bu mənfur millətin azərbaycanlılara, ümumiyyətlə, türklərə qarşı yeritdikləri məkrli siyasətdən çox yaxşı xəbərdar idi. O, Ukrayna, Türkiyə və Fransada olduğu illərdə ermənilərin çirkin əməlləri ilə tanış olmuş və bunlar barədə əsərlərində, xüsusən "Ermənistan və biz", "Əfkari-ümumiyyə", "On beş gün Ermənistanda" məqalələrində, "Studentlər" və "Qan içində" romanlarında bəhs etmiş, yeni fikirlər irəli sürmüşdür. Həmin fikirlər bu gün də aktuallığı ilə seçilən tarixi faktlar kimi qiymətləndirilir.

(ardı var)

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2012.- 11 sentyabr.- S. 11.