Həyatı odlar içində keçib

Yusif Vəzir "Əfkari-ümumiyyə"də yazırdı: "Hankı millət yaşamaq istərsə, öz dərdini söyləməlidir, səsini çıxarmalıdır. Səsini çıxarmağı bilməyən bir millət həmişə əzilər. Səs vasitəsi də qəzetlər və məcmuələrdir. Qonşularımızdan bağırmaları ilə məşhur olanı ermənidir. Bu millət dərdini və tələblərini bildirməkdə böyük istedad sahibidir. Dünyada elə bir qəzet yoxdur ki, erməni məsələsini yazmasın. Bundan başqa özlərinə məxsus bir çox qəzetə və məcmuələri var. Moskvada rus dilində "Armyanski vestnik" məcmuəsi verilirdi. Bu məcmuə başdan-başa erməniliyi təqdir və tərvic etmək ilə məşğul idi. Məcmuənin fikri ermənini ən mədəni bir millət şəklində Avropaya tanıtmaq idi: Odessada dəxi eyni fikirdə bir qəzetə çıxırdı. Bu gün İstanbulda ermənilərin fransızca qəzetələri var. Tələblərini Avropanın qulağına söyləməkdən çəkinmirlər". Yusif Vəzir 1919-cu ildə yazdığı bu məqalədə ermənilərin milli məsələ ilə bağlı doqquz yüz əsər çap etdirdiklərini bildirir və son abzasda göstərir ki, "bütün müsəlman aləmində əfkari-ümumiyyənin rəğbətini qazanmaq üçün az çalışılır. Onun üçün dərdlərimiz kimsəyə bəlli olmur və biz ilə maraqlanan az olur... Siyasi adamlar məmləkətdən xəbərsiz olduqda, biz ermənilərdən də çox çalışmalıyıq ki, özümüzü tanıdaq".

Çəmənzəminli "Ermənistan və biz" məqaləsində ermənilərin böyük iddiaları barədə söhbət açır. Məqalədə oxuyuruq: "Böyük Ermənistan" xəritəsini gördüm. Üç dəniz arasında təşəkkül edəcək imiş. Ağ, Qara və Xəzər dənizləri arasında xəritədə Gəncə, Lənkəran, Salyan, Təbriz, Marağa və başqa şəhərlər də Ermənistana daxil edilmişdir. Əgər bu xəritə erməni amalının şəklidirsə, onda erməni məsələsi yenə bir çox münaqişə və mücadiləyə səbəb olacaq və həlli yenə kağız üzərində qalacaqdır". Böyük demokrat romanlarında da erməni məsələsinə toxunur, xalqımıza, millətimizə qarşı onların bütün məkrli siyasətlərindən xəbərdar olmağa, dünya ictimaiyyətinə mənfur əməllərinin puçluğu və əsassızlığı barədə düzgün məlumat verməyi zəruri hesab edirdi.

Yusif Vəzir harada yaşamasından asılı olmayaraq milli təəssübkeşlik hisslərindən uzaqlaşmamış, ən çətin, ən ağır məqamlarda belə öz sözünü elmi dəlillərlə söyləyə bilmişdir.

Yüksək səviyyədə oxunan, tarixi romanları ilə tanınan, rəğbətlə qarşılanan Yusif Vəzirə münasibət 30-cu illərin ortalarında qəflətən pisləşir. Onu sıxışdırmağa başlayırlar. O dövrdə Stalin repressiyası, "xalq düşmənləri"nin aşkarlanması prosesi bütün Azərbaycan ərazisində həyata keçirilirdi. Yaradıcılıq təşkilatlarında da eyni ab-hava davam edir, ittifaq üzvləri bir-birinə qarşı qaldırılır, iclas və yığıncaqlarda yaradıcılıq işlərindən çox siyasi mövqe ortaya qoyulurdu. Azərbaycan ədəbi mühitində repressiya hərarəti 1937-ci ilin ortalarında son həddi də adlayırdı. Hamı bir-birinə düşmən, xain, trotskiçi, zinovyevçi, pantürkist, əksinqilabçı kimi baxırdı, əsərlərdə qüsurlar axtarırdılar. Yığıncaqlarda belə insanlara lənətlər yağdırır, onların həbsini, məhkum olmalarını tələb edirdilər.

1937-ci ilin martında Yazıçılar İttifaqının plenumu keçirilir. Burada dörd məsələ müzakirəyə qoyulur: H.Cavidin, M.Müşfiqin, Ə.Cavadın, Y.Vəzirin məsələsi. Üç gün davam edən plenumda Yusif Vəzirin "Studentlər" romanı "kontrrevolyusion" mahiyyətli əsər hesab edilir. Mircəfər Bağırovun sərt çıxışı, ədibin burjua-millətçi mövqe tutmaqda təqsirləndirilməsi ona mənəvi cəhətdən əzab verir, günləri vahimə içində keçir. Bir müddətdən sonra Yusif Vəzir işdən çıxarılır. Eyni zamanda dərs dediyi ali təhsil ocaqlarından uzaqlaşdırılır. Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən azad olunur. Ailənin dolanışığı dözülməz həddə çatır. "Əzizləyə-əzizləyə qoruyub saxladığı "Molla Nəsrəddin" jurnalının illik saylarını cildlətdirib satdırır. Sonra növbə Tolstoyun əsərlərinə çatır... Bununla nə qədər dolanmaq olardı ki?!" ("El" jurnalı). İş üçün hara gedirdisə, qapılar üzünə bağlanırdı, qəbul etmirdilər.

Yusif Vəzir 1937-ci ilin aprelində tamamladığı "İki od arasında" romanını işdən çıxarıldığı üçün çap etdirə bilmir. Yazıçılar İttifaqından kənarlaşdırılmamışdan 2-3 ay əvvəl "Azərfilm"ə təqdim etdiyi "Altunsaç" adlı kinossenarisi geniş mütəxəssis rəyindən keçib bəyənilsə də kinostudiyanın direktoru Merkel Yusif Vəzirə bildirmişdi ki, "Studentlər" romanınız tənqid edildiyi üçün sizinlə müqavilə bağlamaq mümkün olmayacaq.

1937-ci il iyunun 8-də "Pravda" qəzetində O.Riqlin imzası ilə "Düşmənlərin hiylələri" adlı məqalə dərc edilir. Burada Y.V.Çəmənzəminlinin ""Studentlər"i iki yerdə kəskin formada tənqid edilir: "Ələkbərlinin (yazıçı, tənqidçi Məmmədkazım Ələkbərli - İ.Ə.) redaksiyası ilə müsavatçı Yusif Vəzirin "Studentlər" adlı alçaq, faşist kitabı buraxılmışdı". Həmin məqalənin digər yerində oxuyuruq: "Şamilovun (nasir, publisist, tərcüməçi Seyfulla Şamilov nəzərdə tutulur -İ.Ə.) redaktorluğu ilə çıxan azərbaycanca "Ədəbiyyat" qəzetinin son nömrələrindən birində çap edilən bir məqalədə Yusif Vəzirin kontrrevolyusion "Studentlər" kitabı "əhəmiyyətli ədəbiyyat əsəri" kimi qeyd edilmişdir." Təbii ki, bu hadisələr yazıçıya pis təsir edir. Həyatını xalqın istiqlaliyyətinə və tərəqqisinə həsr edən Yusif Vəzir özündə heç bir günah görmədiyi üçün əvvəlcə M.C.Bağırova ərizə ilə müraciət edir. Cavab gəlmir. Sonra İ.Stalinin adına ərizə yazır. Oradan da heç bir reaksiya verilmir. Çarəsiz qalan ədib Bakıya qayıdır.

1938-ci ildə "Kommunist" qəzetində çıxan bir elan Y.Vəzirin diqqətini cəlb edir. Orada bildirilirdi ki, Özbəkistan SSR-in Urgənc şəhərindəki Xarəzm Vilayət Pedaqoji İnstitutunda rus dilindən dərs deməyə müəllim yeri tutmaq üçün müsabiqə elan olunur. Yusif Vəzir sənədlərini toplayıb Urgənc şəhərinə göndərir. Müsabiqədən keçib rektorluqdan dəvət alır. 1938-ci ilin avqustunda Urgəncə yola düşür. O, Pedaqoji İnstituta baş müəllim və eyni zamanda təhsil ocağının kitabxanasına müdir təyin olunur.

Bir müddət ona dəymirlər. 1940-cı ildə Çəmənzəminli yenidən yada düşür.

Üstəlik də, 1937-1938-ci illərdə Azərbaycanın repressiyaya məruz qalmış bir sıra elm və mədəniyyət xadimlərinin verdikləri ifadələrdə Yusif Vəzirin adı çəkilir. 1940-cı il yanvarın 25-də bu ifadələr əsasında Vəzirov Yusif Mirbaba oğlunun həbs olunması haqqında qərar çıxarılır.

Qərarda deyilirdi: "1929-cu ildə Bakıda "müsavatçılarla milli təmayülçülərin antisovet bloku" yaradılmışdı. Yusif Vəzirov bu antisovet blokun rəhbər heyətinə məxsus idi. İstanbulda müsavat hökumətinin konsulu olan Yusif Vəzirov ingilis-fransız və Türkiyə kəşfiyyatçıları ilə əlaqə saxlamışdır. Yusif Vəzirov öz həmfikirləri arasında müntəzəm olaraq əksinqilabi görüşləri təbliğ etmişdir. 1931-ci ildə Yusif Vəzirov Azərbaycanın əksinqilabi millətçi təşkilatına cəlb olunmuşdur".

Həbs haqqında qərardan sonra - yanvarın 27-də onu Urgəncdə tutub Bakıya gətirirlər.

Fevralın 13-də Vəzirovun istintaqına başlanır. Birinci istintaq zamanı 1937-ci ilədək olan tərcümeyi-halı vərəqlənir.

Növbəti günlərdə - fevralın 14 və 15-də aparılan istintaqlarda Yusif Vəzir 1917-ci ildə Kiyevdə oxuyarkən Müsavat partiyasına daxil olduğunu və Müsavatın Kiyevdəki təşkilatının rəhbəri seçildiyini söyləyir. Həmin təşkilata o zaman daxil olmuş azərbaycanlı tələbələrin adları çəkilir. İstanbulda səlahiyyətli nümayəndə vəzifəsinə 1919-cu ilin yayında hökumət başçısı Nəsib bəy Yusifbəyov tərəfindən təklif edildiyini isə fevralın 16-da danışır. Eyni zamanda daxili işlər nazirinin müavini Rüstəmbəyov, yol-nəqliyyat naziri Məlikaslanov və xarici işlər naziri Cəfərovla şəxsi tanışlığı barədə də həmin gün ifadə verir.

Fevralın 24-də Vəzirov bildirir ki, 1922-ci ildə İstanbulda "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" və "Azərbaycanın tarixi-coğrafi və iqtisadi icmalı" əsərlərini yazıb. Parisdə isə Azərbaycan səfirliyinin buraxdığı "Paris xəbərləri"nin əməkdaşı olub.

Vəzirovun istintaqının gedişini qoruyub saxlayan arxiv sənədləri göstərir ki, ona verilən suallar çox adi və primitiv xarakter daşıyırdı. Yəni müttəhimi ittiham etmək üçün nə isə yazmaq lazım gəldiyinə görə o, bu qədər mənasız sorğu-suala tutulub.

Fevralın 25-də verilən suallara cavab olaraq Çəmənzəminli bildirir ki, özünün "Bolşevik təhlükəsi" və "Studentlər" əsərlərini millətçi ruhda yazılmış mütərəddid əsərlər hesab edir. Lakin o, əksinqilabi millətçi təşkilata məxsus olduğunu qəti şəkildə inkar edir. Müstəntiq "Etiraf elə!" qışqırdıqca Yusif Vəzirin başına sanki hər dəfə ağır zərbə endirirdilər.

Fevralın 27-də Çəmənzəminlidən soruşurlar: "Sizi Müsavata kim cəlb etmişdir?" Cavab verir ki, 1917-ci ildə Kiyevdə tələbələrin türk federalist "Müsavat" komitəsi yaradılmış və o, həmin komitənin sədri olmuşdur.

Yusif Vəzirin ittiham edilməsi barədə 1940-cı il fevralın 26-da qərar çıxarılmışdır. Səbəb kimi onun 1919-cu ildə Müsavat hökumətinin konsulu vəzifəsində işləyərkən ingilis-fransız və Türkiyə təşkilatları ilə əlaqədə olması kimi saxta dəlillər göstərilmişdir. Bundan başqa guya Çəmənzəminli qatı müsavatçı kimi qeyri-leqal müsavat təşkilatının rəhbər özəyinə məxsus olub. 1927-ci ildə müsavatçılarla milli təmayülçülərin yaratdıqları antisovet bloka keçib. Öz həmfikirləri arasında mütəmadi şəkildə əksinqilabi görüşləri təbliğ edib. 1931-ci ildə Azərbaycan əksinqilabi millətçi təşkilatının tərkibinə daxil olub. Ona görə də Azərbaycan SSR CM-nin 72-73-cü maddələrində nəzərdə tutulmuş cinayətlər üzrə ittiham edilib (Z.Bünyadov, "Qırmızı terror").

Yusif Vəzirov qərarla tanış olur və vərəqin sonuna öz dəst-xətti ilə belə yazır: "Mənə verilən iki maddədən ibarət ittihamlar ağ yalandır. Mən özümü günahkar hesab etmirəm". Yazdığını imzası ilə təsdiqləyir.

Bununla belə, martın 7-də, 13-də, 17-də və 19-da yenidən istintaqlar keçirilir. Vəzirov yenə də əksinqilabi fəaliyyətdə olduğunu və təbliğat apardığını, əksinqilabi təşkilatın üzvülüyünü qətiyyətlə inkar edir. Lakin onun işinə əksinqilabi təşkilata məxsusluğu barədə professor Bəkir Çobanzadənin 1937-ci ildə verdiyi ifadə tikilmişdi. 1938-ci ildə isə neft institutunun dosenti N.Şahsuvarov ifadə verərək demişdi ki, Çəmənzəminli əksinqilabı-millətçi təşkilatın rəhbər heyətinə daxil olub. Bu heyətdə ondan başqa daha 10 nəfər var idi. Çəmənzəminli buraya 1931, yaxud 1932-ci ildə daxil olmuşdu.

Yusif Vəzir bu ittihamların hamısını rədd edir. Ona olan ittihamlardan biri də 1937-ci ildə Hacıağa Nəzərlinin öz ifadəsində göstərdikləri idi. İttiham ondan ibarət idi ki, Cəbiyev, R.Axundov və Ə.Qarayev burjua millətçi-müsavatçı Əhməd Cavadın, Hüseyn Cavidin və Yusif Vəzirovun güclü təsiri altında olublar. Üstəlik, elə 1937-ci ildə B.Çobanzadə bir sıra müsavatçıların adlarını çəkib və Vəzirovun İngiltərə, Fransa, Türkiyə və Almaniya təşkilatları ilə olan əlaqələrindən danışıb. Müttəhim təbii ki, bu ittihamları da əvvəlkilər kimi rədd edir.

1940-cı il aprelin 3-də Y.Vəzirov müstəntiqə bu məzmunda bir ərizə yazır: "Xahiş edirəm, mənim əmanət kitabçamın həyat yoldaşıma çatdırmasına icazə verəsiniz. Çünki ailəm iki aydan çoxdur ki, kənardan heç bir maddi kömək almır".

Çəmənzəminlinin əmək kitabçasında 4 min manat pul var idi. Bu vəsait müttəhimin ailəsinə verilir. Yusif Vəzir xoşbəxt ailə başçısı idi.

O, 1927-ci ildə, 40 yaşında evlənmişdi. 3 övladı vardı - Orxan, Fikrət və qızı Gülarə.

1940-cı il aprelin 16-da Y.Vəzirovun işi üzrə ittiham qərarı çıxarılır. Aprelin 19-da ittihamnamə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı yanında xüsusi müşavirədə baxılmaq üçün təqdim olunur. İyun ayının 11-də Xüsusi müşavirə Vəzirov Yusif Mirbaba oğlunu antisovet fəaliyyətinə görə 1940-cı il yanvarın 27-dən 8 il müddətinə islah-əmək düşərgəsində həbs cəzasına məhkum edir.

Qəribədir ki, Vəzirovun istintaq işinə 13 nəfər "xalq düşməni"nə verilən hökmlər barədə arayışlar tikilib. Bir də nədənsə, onun işində fotoşəkli deyil, yalnız barmaq izləri var idi. Yusif Vəzir altı ay həbsxanada ailəsi ilə görüş veriləcəyi günü gözləyirdi. Lakin bu görüş verilmədi, onu həbs düşərgəsinə göndərdilər. Ən böyük nigarançılığı övladlarından və həyat yoldaşı Bilqeyis xanımdan idi. Bir də əsərlərinin, əlyazmalarının itib-batacağından, məhv ediləcəyindən qorxurdu. "Bəraət almış yazıçı" adlı əsərini Özbəkistanda tələbəsi ilə birgə yazmışdı. Həmin əsər Azərbaycana gəlib çatdı, sonra isə yoxa çıxdı. "İki od arasında" romanını və başqa əlyazmalarını qayınanası Kiçikxanım qoruyub saxladı.

1956-cı il fevralın 7-də Azərbaycan SSR-in baş prokuroru tərəfindən Yusif Mirbaba oğlu Vəzirovun işi üzrə protest təqdim edildi. Fevralın 28-də hökm ləğv olundu və ittiham sübuta yetmədiyi üçün işə xitam verildi. Ölümündən 13 il sonra Yusif Vəzir bəraət aldı.

Y.V.Çəmənzəminli 1943-cü il yanvarın 3-də 55 yaşında Nijni-Novqorod vilayətinin Suxobezvodnaya stansiyasındakı həbs düşərgəsində vəfat etdi. O, Betluqa çayının sahilindəki qəbiristanlıqda dəfn olundu.

Nə qədər qəribə olsa da, ağır və keşməkeşli taleyi Çəmənzəminlini ölümündən, hətta bəraət almasından sonra da izləyib. Çoxillik və çoxşaxəli yaradıcılığı dövründə yazıçı bir sıra təxəllüslərdən istifadə etdiyindən sonralar bu onun üçün müəyyən əngəllər törədib. Məsələn, "Əli və Nino" əsərini Qurban Səid imzası ilə yazdığı üçün bu məsələ son illərə qədər mübahisə doğururdu.

"Əli və Nino" romanının müəllifinin Y.V.Çəmənzəminli olduğunu hələ vaxtilə Üzeyir Hacıbəylinin Fransada yaşayan qardaşı Ceyhun Hacıbəyli də təsdiq edib. 1973-cü ildən başlayaraq Azərbaycan mətbuatında əsərin məhz Çəmənzəminliyə məxsusluğu barədə bir çox çıxışlar olub. Müəllifin övladları Orxan və Fikrətin apardıqları tədqiqat romandakı bir çox səhifələrin Yusif Vəzirin gündəliklərində və dərc edilmiş digər əsərlərində olduğunu da göstərir. Bu məsələyə 21 iyun 1994-cü il tarixli nömrəsində "Azərbaycan" qəzeti də müraciət edir. Yazıçı Qılman İlkin böyük tədqiqat işi apardıqdan sonra "Əli və Nino" romanının müəllifi Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir" adlı məqaləsini dərc etdirir. Bunun ardınca, 1994-cü il iyulun 26-da yazıçı Süleyman Vəliyev bu mövzuya həsr olunmuş "Böyük sənətkarın sirləri..." məqaləsi ilə "Respublika" qəzetində çıxış edir.

Yazıçılardan Qılman İlkin, Süleyman Vəliyev, Kamal Talıbzadə, Hüseyn Abbaszadə, Famil Mehdi 1995-ci ildə Mətbuat və İnformasiya Nazirliyinə müraciət edirlər ki, roman əsl müəllifinin adı altında çap olunsun. Lakin texniki səbəblərdən bunu həyata keçirmək mümkün olmur.

Ədəbiyyat İnstitutunda keçirilən müzakirələrdən sonra mübahisəyə son qoymaq məqsədilə Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın başçılığı ilə məsələyə bir daha baxılır. Yekdilliklə qəbul olunur ki, Qurban Səid Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin təxəllüsüdür.

Xalqını ürəkdən sevən, onun üçün çalışan, yazıb-yaradan görkəmli Azərbaycan ziyalıları sırasında Y.V.Çəmənzəminlinin xüsusi yeri və mövqeyi var. Çox təəssüflər ki, zəmanəsinin bir çox şəxsiyyətləri kimi o da nəinki layiqli qiymətini almamış, hətta sürgünə göndərilmiş, əslində, məhv edilmişdir. Qoy oxucuların Çəmənzəminlinin kitablarını vərəqlədikcə onlardan bilik, dünyagörüşü əxz etməsi unudulmaz yazıçının mükafatı, ruhunun rahatlığı olsun.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2012.- 12 sentyabr.- S. 10.