Dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməkdir

Ərzaq təhlükəsizliyi ölkədə sabitliyin təmin edilməsi, iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi və digər məsələlərin həlli üçün əlverişli sosial-iqtisadi imkanlar yaradır. Ona görə də hər bir sivil ölkədə olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasında da dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri yoxsulluğun və işsizliyin birdəfəlik aradan qaldırılması, vətəndaşların sosial-rifah halının daha da yaxşılaşdırılması ilə yanaşı, ərzaq təhlükəsizliyinin tam təmin edilməsidir.

Milli Məclisin Aqrar siyasət komitəsinin sədri Eldar İbrahimovla müsahibəmiz də bu barədədir.

- Eldar müəllim, məlum olduğu kimi, hazırda dünyanın bütün dövlətlərini narahat edən və düşündürən əsas məsələlərdən biri ərzaq təhlükəsizliyidir. Sizcə, istənilən ölkədə ərzaq təhlükəsizliyi nə zaman tam təmin olunmuş hesab edilir?

- Hər bir ölkə üçün milli təhlükəsizliyin tərkib hissəsi olan ərzaq təhlükəsizliyinə BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının verdiyi tərifə görə - ərzaq təhlükəsizliyi iqtisadiyyatın elə bir sahəsidir ki, bu halda şəxsiyyətin fiziki və sosial inkişafı, ölkə əhalisinin sağlamlığının və artımının təmin edilməsi üçün keyfiyyətinə, çeşidinə və həcminə görə kifayət qədər hamının və hər kəsin ərzaq məhsulları, içməli su və digər məhsullar ilə təminatına zəmanət verilir. Bu tərifə uyğun olaraq ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı iki əsas amilin - fiziki və iqtisadi imkanların mövcudluğu şəraitində mümkündür.

Fiziki amil dedikdə, hər bir insanın normal və sağlam həyat fəaliyyətini təmin edən həcmdə, çeşiddə və keyfiyyətdə əsas ərzaq məhsullarının davamlı olaraq mövcudluğu nəzərdə tutulur.

İqtisadi imkan dedikdə isə müvafiq qaydada təsdiq edilmiş fizioloji (tibbi) normalara uyğun bu məhsulları hər bir kəsin əldə etməsi üçün maddi imkanlarının mövcudluğu başa düşülür. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən düşünülmüş iqtisadi siyasət ölkəmizdə hər kəsin ərzaq məhsullarına əlçatanlığını təmin edir. Belə ki, əhalinin orta aylıq əməkhaqqı ildən-ilə artır və 2011-ci ildə 364 manat təşkil etməklə 2005-ci ilə nisbətən 3 dəfə çoxdur.

Fiziki imkanların mövcudluğu iki yolla - hər bir ölkənin özündə istehsal edilən və idxal olunan məhsullar hesabına təmin edilir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində yerli kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması bütün ölkələr üçün prioritet fəaliyyət istiqaməti hesab olunur. İkinci yol isə başqa ölkədən asılı və etibarlı olmadığına görə məqbul hesab edilmir.

Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, ərzaq təhlükəsizliyi o vaxt təmin edilmiş hesab edilir ki, ölkə ərazisinə xaricdən ərzaq məhsullarının daxil olması dayandıqda ərzaq böhranı baş vermir və istehlak olunan xammalın və ərzağın ümumi həcmində yerli istehsal taxıl üzrə - 90 %, kartof - 95%, şəkər - 80%, bitki yağı - 80%, ət və ət məhsulları, süd və süd məhsulları - 85-90 %, balıq və balıq məhsulları üzrə -

80 %-dən az olmasın. Bu parametrlər nəzərə alınmaqla yerli kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbat əhalinin sayı və fizioloji normalara uyğun adambaşına düşən əsas məhsulların həcmi əsasında hesablanır. Adambaşına illik ərzaq normaları hər bir ölkənin iqtisadi vəziyyətindən, iqlim və ərazi şəraitindən, peşəkar ənənələrindən, milli mentalitetindən və s. asılı olaraq insanların normal yaşaması və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə imkan verən hansı məhsuldan nə qədər qəbul etməsi normaları əsasında müəyyən edilir və bir qayda olaraq ölkənin səhiyyə nazirliyi tərəfindən rəsmən təsdiq edilir.

Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda ərzaq məhsullarına olan fizioloji tələbat normaları indiyə kimi müəyyən olunub rəsmi qaydada təsdiq edilməmişdir. Bu səbəbdən istehlak olunan ərzaq məhsullarının fizioloji normalara uyğunluğunu müəyyən etməkdə çətinlik mövcuddur. Bəzi hallarda istehlak edilən ərzaq məhsulları minimum istehlak səbətinin göstəriciləri ilə müqayisə edilir ki, bu da yanlışlığa səbəb olur. Ona görə də yaxşı olar ki, respublikamızda da dünyada qəbul olunmuş qaydalara uyğun ərzaq məhsullarına tələbata dair fizioloji normalar müəyyən olunaraq təsdiq edilsin. Belə normalar Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və ayrı-ayrı ölkələrin səhiyyə nazirlikləri tərəfindən təsdiq olunur.

Ərzaq təhlükəsizliyinin çox böyük siyasi və sosial-iqtisadi əhəmiyyət kəsb etməsini nəzərə alaraq XX əsrin sonlarında BMT-nin "Ümumdünya Ərzaq Konfransı" keçirilmiş və dünya ölkələrində bu məsələ ilə bağlı görülən bir sıra tədbirlər nəticəsində ərzaq təhlükəsizliyinin səviyyəsi xeyli yüksəlsə də, 2008-2009-cu illərdəki qlobal iqtisadi böhran yoxsulluq və aclıq halında yaşayan insanların sayının artmasına səbəb olmuşdur. Hazırda dünyada 1 milyarda yaxın adam lazımi səviyyədə qidalanmaq iqtidarında deyil. Əhalinin durmadan artması, əkin torpaqlarının qeyri-kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadəsi və müxtəlif səbəblərdən eroziyaya uğraması nəticəsində getdikcə azalması, qlobal iqlim dəyişikliklərinin artması və digər amillər ərzaq təhlükəsizliyini dünya siyasətinin ön sırasına çıxarmışdır.

- Keçid dövründə Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlar kənd təsərrüfatını da əhatə etmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra başlanan bu islahatlar Prezident İlham Əliyev tərəfindən layiqincə davam etdirilməkdədir. Bütün bu islahatlar, görülən tədbirlər ölkəmizdə ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasına necə təsir göstərmişdir?

- Ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün bir sıra konkret tədbirlər həyata keçirilmiş və hazırda da bu işlər davam etdirilir. Ulu öndər Heydər Əliyevin imzaladığı sərəncamlara əsasən 2001-ci ildən başlayaraq ərzaq təhlükəsizliyi və yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə dövlət proqramları yerinə yetirilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı" uğurla yerinə yetirilir. Regionların inkişafına dair həyata keçirilmiş birinci və hazırda icrası davam edən ikinci dövlət proqramlarında nəzərdə tutulmuş tədbirlər də əsasən işsizliyin aradan qaldırılması və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə yönəlmişdir. Bu problemlərin həlli ölkənin aqrar siyasətinin inkişaf strategiyasının əsasını təşkil edir və aqrar bölmə ilə sıx əlaqədədir.

Ölkəmizdə iqtisadiyyat bazar münasibətləri əsasında inkişaf etdirildiyindən aqrar bölmədə də bu siyasətə uyğun tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, respublikamızın aqrar bölməsində bazar iqtisadiyyatının əsas şərtlərindən biri olan xüsusi mülkiyyət bərqərar olmuş, torpaq islahatı başa çatmışdır. Hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının 99,7 faizi sahibkarlar tərəfindən təmin edilir.

Torpaqların xüsusi mülkiyyətə verilməsi kənd təsərrüfatının inkişafı üçün yetərli olmadığını nəzərə alaraq aqrar sahəyə dövlət dəstəyi göstərilməsinə ölkə rəhbəri daim diqqət və qayğı göstərir. Belə ki, kənd təsərrüfatı məhsul istehsalçıları torpaq vergisi istisna olmaqla digər vergilərdən azad olunmuş, əkin sahəsinin hər hektarına 40 manat (buğda və çəltik sahələrinə görə əlavə 40 manat) subsidiya ödənilir, aqrolizinq yolu ilə mineral gübrələr və damazlıq heyvanlar güzəştli qiymətlərlə satılır, toxumçuluq təsərrüfatlarına əlavə ödənişlər verilir, digər yardımlar və güzəştlər həyata keçirilir. Bütün bunların nəticəsidir ki, ildən-ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı artır və 2011-ci ildə ölkəmizdə 4,6 milyard manatlıq və ya 2000-ci ilə nisbətən 4,1 dəfə çox məhsul istehsal olunmuşdur. Məhsul istehsalının artımı əhali artımını üstələdiyindən adambaşına əsas növ heyvandarlıq və bitkiçilik məhsullarının istehlakı son illər xeyli artmışdır. İstehlak edilən taxıl, bitki yağı, şəkər istehsalı üçün xammal, süd, yumurta və balıq məhsullarına görə xarici ticarətdən asılılıq olsa da, kartof, tərəvəz və bostan, meyvə və giləmeyvə, ət məhsullarına görə xarici ticarətdən asılılıq çox cüzidir və təhlükə yaratmır.

Ölkəmizdə əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, istehlak olunan ərzaq məhsullarının istehsalının artırılması, istehlakda idxaldan asılılığın maksimum azaldılması üçün aqrar sahəyə dövlət dəstəyini bundan sonra da saxlamaq və genişləndirməklə kompleks tədbirlər sistemi hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Möhtərəm Prezident İlham Əliyev bununla əlaqədar demişdir: "Bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ölkələri ərzaq çatışmazlığından qoruya bilmir. Ona görə də biz əlavə tədbirlər görməliyik ki, özümüzü qoruyaq, daxildə kənd təsərrüfatının istehsalını artıraq, tam şəkildə əsas ərzaq məhsulları ilə təmin edək. Hələ ki, biz bunu görmürük". Bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün kompleks tədbirlər, yəni iqtisadi tədbirlərlə yanaşı, təşkilati tədbirlərin də həyata keçirilməsinə ciddi ehtiyac yaranmışdır. Bunu aqrar sahədə mövcud olan hazırkı vəziyyət də zəruri edir. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının artırılması ekstensiv və intensiv yollarla təmin edilir. Bitkiçilikdə məhsul istehsalının artımına əkin sahələrinin genişləndirilməsi hesabına nail olmaq imkanları məhduddur və bu, külli miqdarda sərmayə tələb edir. Həm də əkin sahələrinin qış otlaqları hesabına genişləndirilməsi gələcəkdə heyvandarlıq, xüsusilə qoyunçuluq məhsullarının istehsalına mənfi təsir göstərə bilər. Ona görə bu sahələr əkin dövriyyəsinə daxil edilərkən həmin sahələrdən heyvandarlığın yem bazasını möhkəmləndirmək üçün istifadəsi də nəzərə alınmalıdır. Heyvandarlıqda isə ekstensiv, yəni mal-qaranın sayının artırılması yolu ilə inkişafa nail olmaq imkanları, demək olar ki, tamamilə tükənib. Ona görə ki, hər hektar əkin yerinə düşən qaramal və hər hektar örüş sahəsinə düşən qoyunların sayı maksimum normanı üstələyir və mal-qaranın sayını artırmaq yox, əksinə, azaltmaq tələb olunur. Çünki örüşlərdə mal-qaranın sayının normadan artıq olması alaq otlarının çoxalmasına və sahənin səhralaşmasına səbəb olur ki, bu da həmin sahənin məhsuldarlığının kəskin azalması və təsərrüfat dövriyyəsindən çıxması ilə nəticələnir.

Respublikamızda kənd təsərrüfatının intensiv yolla inkişaf etdirilməsi üçün böyük potensial vardır və bu imkandan tezliklə və səmərəli istifadə etmək lazımdır. Məlumdur ki, intensiv üsulla kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək məhsuldarlığın artırılmasına əsaslanır. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, ölkəmizdə becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı çox aşağıdır və əsasən hava şəraitindən asılı olaraq artıb-azalır. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əsas bitki hesab edilən buğdanın hər hektardan məhsuldarlığı ölkəmizdə 1913-cü ildən indiyə kimi 27,9 sentnerdən (2008-ci ildə) yuxarı olmamışdır. Bu göstərici Avropa İttifaqına daxil olan ölkələrdə 55 sentnerdən çox olmaqla bəzi ölkələrdə 80 sentnerə çatır. İnsanın qida tələbatını ödəyən digər əsas bitkilər - qarğıdalı, kartof və çəltiyin də məhsuldarlığı çox azdır və əsaslı artım hiss olunmur.

Heyvandarlıq sahəsində də məhsuldarlıq aşağı olmaqla yanaşı, artım çox cüzidir. 2011-ci ildə hər inək və camışdan 1227 kq süd sağılmışdır ki, bu da 1996-cı ilə nisbətən cəmi 228 kq çoxdur və ya hər il artım 15 kq təşkil etmişdir. Bu artım da əsasən son illərdə aqrolizinq yolu ilə xarici ölkələrdən yüksək məhsuldar cins heyvanların gətirilməsi sayəsindədir. Bəzi MDB və Avropa ölkələrində isə hər inəkdən 8-10 min kq süd sağılır. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, bitkiçilik və heyvandarlıqda məhsuldarlığı yüksəltmək üçün geniş imkanlar var və bu yolla ölkəmizdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını 2-3 dəfə artırmaq mümkündür. Bu məqsədlə bəzi təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. Bu tədbirlər sırasında uzun illər dünya təcrübəsindən uğurla çıxmış və qabaqcıl aqrar bölməsi olan ölkələrdə bu gün də tətbiq edilən və kompleks tədbirləri özündə cəmləşdirən kənd təsərrüfatı kooperasiyasının həyata keçirilməsidir.

- Kənd təsərrüfatı kooperasiyaları aqrar sferada istehsalın və məhsuldarlığın artımına nə kimi töhfələr verə bilər?

- Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması, məhsuldarlığın yüksəldilməsi, yeni iş yerlərinin açılması, kənd ərazilərinin inkişaf etdirilməsi, aqrar-sənaye kompleksinin inkişafı və modernləşdirilməsi, aqrar bölmədə yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı üçün kənd təsərrüfatı kooperasiyasının həlledici rolu danılmazdır və bu təsərrüfatçılıq forması kənd təsərrüfatının və kənd əhalisinin bütün tələblərinə cavab verir. Bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi İsveç, İtaliya, Fransa, Danimarka, Almaniya və digər ölkələrdə kooperasiya çox səmərəli fəaliyyət göstərir və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı və satışının 60-100 faizi kooperativlərin payına düşür.

ABŞ, Niderland, Danimarka, İsrail, Fransa kimi ölkələrdə məşğul əhalinin cəmi 2-5 faizinin aqrar sahədə işləməsinə baxmayaraq, həmin ölkələr öz tələbatlarını ödəməklə yanaşı, həm də dünyanın iri ərzaq ixracatçıları hesab olunurlar. Bunu ekspertlər kənd təsərrüfatının maddi-texniki bazasının mükəmməl olması və genişmiqyaslı kooperasiya əlaqələrinin qurulması ilə izah edirlər.

Hazırda dünyada iri aqrar kooperativlər fəaliyyət göstərir. Finlandiyada istehsal olunan südün 65-70 faizini öz məhsulları ilə Azərbaycan alıcılarının da yaxşı tanıdığı "Valio" kooperativi emal edir. Avropa Birliyinin ən iri 25 aqrar kooperativinin hər birinin illik dövriyyəsi 4-10 milyard avro təşkil edir. Bu ölkələrdə kənd təsərrüfatı kooperasiyası iqtisadi sistem kimi formalaşmış və hər bir istehsalçı bir neçə kooperativin üzvüdür.

Müasir dünya praktikası sübut edir ki, kənd təsərrüfatının gələcək inkişafı əsasən kooperasiyanın üstünlüklərindən istifadə etməklə müəyyən ediləcək, ailə (kəndli) təsərrüfatları və kiçik kənd təsərrüfatı müəssisələrinə xidmət məsələlərinin həlli isə kənd təsərrüfatı kooperativlərinin yaradılması yolu ilə həll olunacaq.

Aqrar bölmənin və kənd ərazilərinin inkişafında, ölkə əhalisinin etibarlı ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində kooperasiyanın mühüm rolu nəzərə alınaraq "Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanun layihəsi hazırlanmışdır. Layihədə kənd təsərrüfatı istehsalçılarının istehsal vasitələri, kənd təsərrüfatı texnikası və avadanlıqlar, mineral gübrələr və digər kimyəvi maddələr, toxum və damazlıq heyvanlar, yem və digər materiallarla təmin edilməsi, onlara aqroservis xidməti göstərilməsi, istehsal etdikləri məhsulları emal etmək və bazarda satmaq üçün imkanlar yaradılması, kooperativ bazarların təşkili, kooperasiya prosesinə dövlət dəstəyi və digər məsələlər nəzərdə tutulur. Bu qanunun qəbul edilməsi ölkəmizin aqrar bölməsində yeni dövrün başlanmasının təməlini qoyacaq. Müasir şəraitdə kooperasiyanın təşəkkülü yalnız bir istehsalat və ya təsərrüfatçılıq forması olmayacaq, o, iqtisadi məkanın qloballaşması və bazar iqtisadiyyatının ağır şərtlərində kənd təsərrüfatı istehsalının yaşamasının ideologiyasının iqtisadi əsaslarını müəyyən edəcəkdir. Kooperativlərin yaradılması və kənd təsərrüfatında kooperasiyanın inkişafı yeni iş yerlərinin açılması ilə yanaşı, yüksək ixtisaslı kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin işlə təmin edilməsinə təkan verəcək və aqrar sahə mütəxəssislərinin hazırlanmasını stimullaşdıracaqdır. Bu isə aqrar elmin inkişafına və problemlərin elmi əsaslarla həllinə zəmin yaradacaqdır. Xırda təsərrüfatlarda isə aqrar mütəxəssis saxlamaq səmərəli olmadığına görə hazırda bu məsələdə böyük çətinliklər mövcuddur.

Yeri gəlmişkən, kənd təsərrüfatı kooperasiyası ilk dəfə İtaliyanın Florensiya bölgəsində südçülük sahəsində yaranmış və sonradan kənd təsərrüfatının başqa sahələrini əhatə etməklə digər bölgələrə və ölkələrə yayılmışdır. Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında ilk qanun XIX əsrin birinci yarısında Böyük Britaniyada qəbul edilmişdir. Həmin əsrin ikinci yarısında belə bir qanun İtaliyanın kənd təsərrüfatı naziri Sanardelli tərəfindən hazırlanmış və qəbul edilmişdir. Bu qanun bəzi dəyişikliklər və əlavələr edilməklə indi də qüvvədədir. Bəzi ölkələrdə kooperativlərin yaradılması, onlara dövlət dəstəyinin göstərilməsi və kooperativ hərəkatının stimullaşdırılmasının hüquqi əsasları həmin ölkələrin konstitusiyasında əks olunmuşdur. İtaliya Konstitusiyasının 45 və 129-cu maddələrində qeyd olunur ki, Respublika qarşılıqlı yardıma əsaslanan kooperativlərin sosial funksiyasını dəstəkləyir, dövlət hakimiyyəti orqanları vətəndaşların kooperativlərdə iştirakını stimullaşdırır, kooperativlərin fəaliyyətinə yardım göstərir. Macarıstan Konstitusiyasının 12-ci paraqrafında hökumətin üzərinə kooperativləri dəstəkləmək, onların müstəqilliyini təmin etmək öhdəliyi qoyulub.

Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi hazırda dünya iqtisadiyyatının prioritet istiqamətidir və bu problem gələcəkdə daha da aktuallaşacaq. Hesablamalar göstərir ki, 2050-ci ildə dünya əhalisi 9 milyard nəfərdən çox olacaq. Bu insanları və indi aclıq çəkən əhalini fizioloji normalar əsasında ərzaqla təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ən azı 60 % artmalıdır. Eyni zamanda bildirilir ki, bir neçə ildən sonra bütün dünya ölkələrinin tələbatında neft və qazı ərzaq məhsulları əvəz edəcək. Ona görə də hər bir ölkə problemin həlli üçün təsirli tədbirlər görməyə başlamışdır.

- XX əsrin sonlarında genetika elminin nailiyyətlərindən istifadə edərək genetik modifikasiya olunmuş (GMO) bitkilər yetişdirilməyə başlanmışdır. Bu bitkiləri yetişdirən şirkətlər dünyada ərzaq çatışmazlığından əziyyət çəkən insanları aclıqdan qurtarmağa, kənd təsərrüfatında pestisidlərin və digər kimyəvi maddələrin istifadəsini azaltmağa və fermerlərin gəlirlərini çoxaltmağa söz vermişdilər. Hazırda bu sahədə vəziyyət necədir?

- Həmin bitkilərdən istifadə ilk vaxtlar müəyyən üstünlüklərini göstərsələr də, bir neçə ildən sonra vəd olunan nəticəni vermədi. Məlum olub ki, genetik modifikasiya olunmuş bitkilər yüksək məhsuldarlıq xüsusiyyətlərini saxlaya bilmirlər və müəyyən müddətdən sonra adi bitkilərdən fərqlənmir, pestisidlərə qarşı davamlı superalaqlar əmələ gəldiyindən kimyəvi maddələrdən daha çox istifadə olunur və fermerlər gəlir əldə etmək əvəzinə zərərlə işləməyə məcbur olurlar. Hindistanda transgen pambıq becərən kəndlilərin özlərinə kütləvi sui-qəsd etmələri, Braziliyada soya böhranı bunu sübut edir. Aparılan elmi-tədqiqatlar GMO mənşəli məhsullarla qidalanmanın heyvan orqanizminə mənfi təsir etməsini göstərir. Rusiya, Almaniya, İngiltərə və digər ölkələrin laboratoriyalarında heyvanlar üzərində aparılan təcrübələr əsasında müəyyən olunmuşdur ki, genetik modifikasiya olunmuş kartof, soya və başqa məhsullarla yemləndirilən siçovulların balaları zəif inkişaf edir, daxili orqanlarında patologiyalar baş verir və ölçüləri azalır, daxili qanaxmalar olur, aqressiv olurlar, nəsil vermək qabiliyyəti azalır, yaxud tamam olmur və ölüm faizi çox olur. Ona görə də bir çox ölkələrdə və bəzi ölkələrin müəyyən bölgələrində GMO mənşəli məhsulların istehsalı və satışı qadağan olunur və ya müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq edilir.

Dünyada ən çox aclıq çəkən əhali Afrika qitəsindədir. Buna baxmayaraq, Cənubi Afrika Respublikasından başqa digər 26 Afrika ölkəsi 2002-ci ildə Yohannesburqda (CAR) keçirilən Ümumdünya sammitində genetik modifikasiya olunmuş məhsullara yox demiş və bildirmişlər ki, gen texnologiyasının və bu şirkətlərin bizim fermerlərin XXI əsrin məhsullarını istehsal etməyinə kömək göstərmələri ideyasına inanmırıq. Əksinə, hesab edirik ki, onlar bizim fermerlərin min illər boyu hazırladıqları yerli texnologiyanı və kənd təsərrüfatı sistemini, bioloji müxtəlifliyi məhv etməyə və bununla da özümüzü yedizdirmək imkanımızı azaltmağa çalışırlar. Həmin sammitdə Zambiya və Zimbabve hökumətləri ABŞ-ın təklif etdiyi 51 milyon dəyərində olan genetik modifikasiya olunmuş qarğıdalı məhsulu köməyindən nümayişkaranə surətdə imtina etmişlər. Buna baxmayaraq, transgen bitkilərin əkin sahəsi getdikcə genişlənir və hazırda dünyada əkin sahəsinin 10-11 %-ni, ABŞ, Braziliya, Argentina, digər ölkələrdə isə 40-60 %-ni təşkil edir. Respublikamızda da 1997-ci ildə qəbul edilmiş "Toxumçuluq haqqında" qanunun 24-cü maddəsində göstərilir ki, rayonlaşmamış sortların toxumlarının ticarət dövriyyəsinə daxil edilməsinə yol verilmir. Bu qanunun 27-ci maddəsində isə qeyd olunur ki, gen mühəndisliyi əsasında alınmış bitki toxumlarının Azərbaycan Respublikasına idxalına icazə verilmir. Bu bitkilərin toxumlarının və digər genetik materiallarının ölkəmizə gətirilməsi "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında" və "Mədəni bitkilərin genetik ehtiyatlarının mühafizəsi və səmərəli istifadəsi haqqında" qanunlarda da qadağan olunur. Təəssüf ki, onların respublikamıza gətirilməsi, istifadəsi və yayılması davam edir və qanunlarda təsdiq edilmiş tələblər kobudcasına pozulur və artıq neçə illərdir ki, ölkəmizdə rayonlaşdırılmamış və transgen bitkilərin - pambıq, buğda, qarğıdalı, pomidor, qarpız və digər bitkilərin genetik materiallarından istifadə olunur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, toxumçuluğu və damazlıq heyvandarlığı inkişaf etdirmədən kənd təsərrüfatında yüksək nəticə almaq qeyri-mümkündür. Əgər əkin sahəsinin yalnız üçdə bir hissəsinə reproduksiyalı toxum səpilirsə və damazlıq heyvanlar məhsuldar mal-qaranın heç bir faizini də təşkil etmirsə, yüksək məhsuldarlıqdan söhbət gedə bilməz. Fikrimcə, bu məsələlər əlaqədar təşkilatların iştirakı ilə yüksək səviyyədə müzakirə edilməli və ciddi tədbirlər görülməlidir. Təkcə onu demək kifayətdir ki, transgen bitkilərin əkildiyi sahələrin tam sağlamlaşması üçün 16 il vaxt lazımdır. Ona görə də ölkəmizin ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçısı imicini saxlamaq, əhalinin etibarlı ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək, aqrar sahədə davamlı inkişafa nail olmaq, ekoloji təmiz məhsullarla xarici ticarəti genişləndirib yüksək gəlir əldə etmək üçün qəbul edilmiş qanunların tələblərinə hamılıqla əməl etməliyik. Əks təqdirdə, respublikamızın aqrar sahəsi problemlərlə üzləşə bilər.

Müsahibəni yazdı; Rəşad CƏFƏRLİ

Azərbaycan.-2012.- 29 sentyabr.- S.5.