Azərbaycan arxeologiyasının uğurları və problemləri

Bu dövrə aid qazıntılar sırasında Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ şəhərində aparılan qazıntıları xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Burada antik Qəbələ şəhərinin ictimai binalarının qalıqları, zəngin şəhər həyatını əks etdirən maddi-mədəniyyət nümunələri, o cümlədən iqtisadi ticarət əlaqələrinin yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu göstərən numizmatik materialları aşkar edilmişdir.

Ağcabədi rayonu ərazisindəki Qalatəpə qədim yaşayış yerində antik və erkən orta əsrlər dövrünün möhtəşəm şəhər qalıqları aşkara çıxarılmışdır. Bu ərazidə şəhərtipli yaşayış məskəninin olması hələ antik dövr müəlliflərinin əsərlərində qeyd edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar bu qədim şəhərin ünvanını tam dəqiqləşdirdi və burada Qafqaz Albaniyasının bu vaxtadək məlum olmayan şəhər abidəsinin qalıqlarını üzə çıxardı.

Orta əsrlərə aid Şəmkir, Şamaxı şəhərlərində, Kürdəmir rayonundakı Şəhərgah adlı şəhərtipli yaşayış məskənində, Şabranda geniş arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Şəmkir şəhərində qazıntılar daha da genişləndirilmiş, şəhərin Narınqala hissəsində bir sıra yeni strukturlar aşkara çıxarılmışdır. Nəticədə bu şəhərin tarixinin əvvəllər elmə məlum olduğundan daha 4-5 əsr qədim olduğu müəyyən edilmişdir. Şamaxının orta əsr memarlıq strukturunun bir hissəsi aşkara çıxarılmış və bu memarlıq qalıqlarının Şirvanşahların iqamətgahlarından biri olması ehtimalı irəli sürülmüşdü. Şəhərgahda aparılan qazıntılar isə Şirvan bölgəsində orta əsrlərdə daha bir iri şəhər məskəninin olduğunu sübuta yetirmişdir. Uzun illərdən sonra Şabran şəhər yerində qazıntılar bərpa edilmiş, abidənin elmi əhəmiyyəti ilə yanaşı, onun turizm məqsədi üçün istifadəsi nəzərdə tutulmuşdur.

Aparılan araşdırmalar nəticəsində əldə edilmiş, yuxarıda göstərilən bütün bu elmi nailiyyətlər Azərbaycanın qədim dövr tarixinin bir sıra qaranlıq səhifələrinə işıq salmış və bu elmi nailiyyətlər Vətənimizin tarixinin yazılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən maddi faktların aşkara çıxarılması ilə nəticələnmişdir.

Lakin abidələrin tədqiqi və istifadəsi üçün, ilk növbədə, onların mühafizəsi yüksək səviyyədə təmin edilməlidir. Abidələrdən əldə edilən elmi informasiyanın dolğun və əhatəli olması həmin abidələrin saxlanma, mühafizə səviyyəsindən birbaşa asılıdır. Bu gün arxeoloji tədqiqatlar qarşısında duran əsas problem məhz abidələrin mühafizəsi ilə bağlıdır. Bu gün Azərbaycan sürətlə inkişaf edən bir ölkədir. Eyni zamanda, bu inkişaf özünü elmin müxtəlif sahələrində əyani şəkildə göstərir. Məhz dövlət qayğısı sayəsində Azərbaycan arxeologiya elmi region ölkələri ilə müqayisədə bu sahədə ön sıraya çıxmışdır. Təəssüflər olsun ki, respublikamızda abidələrin mühafizəsi işi bu sahəyə dövlət qayğısı, ölkənin hazırkı inkişaf dinamikası, beynəlxalq mövqeyi, abidələrin tədqiqatlarının miqyası ilə tərs mütənasib olub müasir tələblərə cavab vermir. Hüquqi baxımdan abidələrin mühafizəsi ilə bağlı məsuliyyət Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin üzərinə düşür. Belə ki, 1998-ci il 10 aprel tarixli "Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında" qanunun icrası ilə əlaqədar ölkə Prezidentinin 1998-ci il 13 iyun tarixli sərəncamı ilə abidələrin mühafizəsi işi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə tapşırılıb. Lakin nazirliyin yalnız bir şöbəsinin - "Mədəni İrs" şöbəsinin bu böyük problemin öhdəsindən gələcəyini və minlərlə abidənin mühafizəsini təşkil edəcəyini düşünmək düzgün olmazdı. Abidələrin mühafizəsi həm də ümumxalq işidir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 77-ci maddəsində göstərilmişdir ki, "Tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq hər bir şəxsin borcudur".

Abidələri qorumaq üçün, ilk növbədə, onların dağıntıya məruzqalma səbəbləri araşdırılmalı, təhlil edilməli və abidələrin xilası üçün müvafiq addımlar atılmalıdır. Təbii və antropogen təsirlərdən abidələrin dağıntılara məruz qalması səbəblərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Təbii təsirlər.

a) Mütəmadi təbii təsirlər (atmosfer çöküntüləri, külək və s.)

b) Təbii fəlakətlər (zəlzələ, daşqınlar və s.).

Bu istiqamətdə qabaqlayıcı tədbirlər mümkün olmadıqda təcili xilasetmə - tədqiqat işləri aparılmalıdır.

2. Antropogen təsirlər.

a) Torpaq islahatı nəticəsində yüzlərlə arxeoloji abidə şəxsi təsərrüfat sahələrinə daxil edilmiş və dağıdılmışdır. Məsələn, Azərbaycan və bütövlükdə Qafqaz arxeologiyasında Neolit dövrünə aid "Şomutəpə" (Ağstafa) və Eneolit dövrünə aid "Leylatəpə" (Ağdam) arxeoloji mədəniyyətlərinin eponim abidələri demək olar ki, tam dağılmışdır. Şomutəpə adlı sahədə fərdi evlər tikilmişdir.

b) İrimiqyaslı tikinti - təsərrüfat işləri zamanı çoxsaylı arxeoloji abidələr məhv edilmişdir. Tikinti aparan bəzi təşkilatlar qanunvericiliyin müvafiq tələblərinə əməl etmədiklərindən, yəni tikinti işlərindən əvvəl AMEA və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə ərazidə arxeoloji abidələrin mövcudluğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə müraciət etmədiklərindən həmin tikinti sahələrində çoxsaylı abidələr dağıntılara məruz qalır.

c) Xəzinəaxtaranlar tərəfindən abidələrin dağıdılaraq qarət edilməsi. Belə əməllər nəticəsində bu cinayətkarlar əldə etdikləri arxeoloji materialları satmaqla varlanmağa çalışırlar. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində onlarca kurqan və digər qəbir abidələri bu vandallar tərəfindən məhv edilmişdir.

Bu məsələdə, şübhəsiz, əks-təbliğat əməlləri də öz mənfi nəticələrini verməkdədir. Böhtan yaymaqla məşğul olan müxalif mətbu orqanları bu istiqamətdə xüsusilə "fərqlənirlər". Guya abidələrin qayğısını çəkən bəzi müxalifət qəzetləri bu məsələ ilə əlaqədar ağlasığmaz cəfəngiyyatlar dərc edirlər. Belə böhtan dolu yazılardan biri də yuxarıda haqqında bəhs edilən Qəbələ aeroportunun tikintisi sahəsində aşkara çıxmış Qala yeri adlı arxeoloji abidə ilə bağlıdır. Belə ki, bu yazıda guya həmin sahədə hansısa hökmdarın məzarı, qızıldan hazırlanmış çoxlu əşyalar və 300 kq çəkisi olan qızıldan at heykəli tapılmışdır və bu məzar hun imperatoru Atillaya məxsusdur. Halbuki Atilla heç bir zaman Azərbaycanda olmamışdır və onun burada dəfn edilməsi kimi ucuz reklam xarakterli uydurmalar heç bir məntiqə sığmır. Üstəlik, həmin yazıda bu tapıntılar barədə Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu susmaqda günahlandırılır.

İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu əslində mövcud olmayan hər hansı tapıntı barədə heç bir məlumat vermir.

Digər tərəfdən, Qəbələ aeroportu ərazisindəki arxeoloji qazıntılar zamanı qızıldan hazırlanmış heç bir əşya aşkar edilməmişdir. 300 kq ağırlığında at heykəli isə nəinki Azərbaycan, o cümlədən bütövlükdə ümumdünya tarixindən məlum deyil. Belə yazıları dərc edən insanlar öz məsuliyyətsiz hərəkətləri ilə əslində "xəzinəaxtaranları" abidələrin dağıdılmasına təhrik edirlər. Heç də təsadüfi deyil ki, həmin yazıda Qəbələ - Oğuz bölgəsində belə abidələrin çox olması da vurğulanmış və bununla da qarətçilərə istiqamət göstərilmişdir.

Bu zaman istər-istəməz hələ sovet hakimiyyəti dövründə abidələrimizə qarşı bir erməni təbliğatı yada düşür. Həmin dövrdə ermənilər müxtəlif üsullarla Azərbaycan Respublikası ərazisindəki qəbirüstü daş heyvan heykəllərini saxtalaşdırmaq, məhv etmək məqsədilə Ermənistan respublikasına daşıyır və onları erməni tarixi yadigarları kimi qələmə verməyə çalışırdılar. Əslində, Qafqazda yalnız Azərbaycan xalqına məxsus milli abidələr olan və indiki Ermənistan ərazisində də geniş yayılmış bu heykəllərin digər hər hansı xalqın, xüsusilə də ermənilərin tarixi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Özlərinin fitnəkar əməllərinin baş tutmadığını görən erməni avantüristləri düşmən təbliğatına əl atdılar. Onlar həmin daş bütlərin içərisində çoxlu qızılların saxlandığı barədə əcaib təbliğata başladılar. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanda düşmən təbliğatına uyan bəzi nadanlar tapıldı və nəticədə tariximizin müəyyən səhifələrini özündə yaşadan daş heyvan (at, qoç) bütlərinin müəyyən qismi ciddi dağıntılara məruz qaldı. Şübhəsiz, içərisində heç bir boşluq olmayan bu bütlərdə qızılı tapmayan qarətçilər yalnız onları sındırdıqdan sonra əmin olmuşlar.

Bu erməni təbliğatının ziyanlı motivləri ilə Qəbələ aeroportu ərazisindəki abidəylə bağlı müxalifət mətbuatının uydurmaları arasında eynilik göz qabağındadır: hər iki halda tarixi abidələrdə zəngin qızılın olduğu barədə yalanlar yayılır və bundan şirniklənən qarətçilər həmin abidələri dağıtmaqla varlanmağa çalışırlar. Nəticədə heç bir qızıl əşyalar tapılmasa da, bir sıra abidələrimiz həmişəlik məhv edilir.

ç) "Qara arxeologiya" ilə məşğul olanlar bölgələrdə özbaşına, qeyri-qanuni "qazıntı" işləri aparır, əldə etdikləri arxeoloji materialları şəxsi malları hesab edir, kolleksiya və hətta şəxsi "muzeylər" (Gədəbəy, Lerik və s.) yaradırlar. Tarixi-elmi informasiyanın əldə edilməsi üçün arxeoloji abidənin strukturuna yalnız bir dəfə müdaxilə edilməsi imkanını nəzərə alsaq, o zaman "qara arxeologiya"nın nə qədər böyük ziyan vurduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Digər tərəfdən, bütün arxeoloji materiallar dövlətə məxsusdur və heç bir şəxsi istifadədə ola bilməz.

d) İşğal olunmuş ərazidəki abidələrin düşmənlər tərəfindən məhv edilməsi. Hazırda bu sahədə vəziyyət olduqca acınacaqlıdır. Burada praktiki işlərin Azərbaycan tərəfindən icrası mümkün olmasa da, beynəlxalq təşkilatların cəlb edilməsi və digər vasitələrlə fəaliyyət göstərilməsi vacibdir.

Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərindəki yüzlərlə abidəmiz erməni vandalları tərəfindən kütləvi surətdə məhv edilir və ya özününküləşdirilir. Dünyanın nadir abidələrindən olan Azıx mağara düşərgəsi erməni işğalçıları tərəfindən əvvəllər hərbi sursat anbarına çevrilmiş, sonra isə orada qeyri-qanuni "arxeoloji qazıntılara" başlanmışdır. Siyasi mübarizə arenasında tam məğlubiyyətini dərk edən Ermənistan işğal faktına tarixi-hüquqi don geyindirmək məqsədilə həmin ərazilərdəki qədim abidələrin guya ermənilərə məxsus olması barədə cəfəngiyyat dolu təbliğat aparır. Ermənistan "Silahlı münaqişələr zamanı mədəni mülkiyyətin qorunması haqqında" 1954-cü il Haaqa Konvensiyası və ona dair 1954-cü və 1999-cu illər protokollarının üzvüdür. Bu Konvensiyada işğal olunmuş ərazilərdə hər hansı arxeoloji qazıntıların aparılması, mədəni mülkiyyətə dəyişikliklər edilməsi, tarixi və elmi dəlillərin gizlədilməsi və ya məhv edilməsi məqsədilə onların istifadəsi qadağan edilmişdir. Buna baxmayaraq, Ermənistan tərəfi işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində qeyri-qanuni arxeoloji qazıntı işləri aparır. Ağdamın işğal olunmuş ərazisindəki elmə çoxdan məlum olan qədim Govurqala abidəsini ermənilər "Tiqranakert" elan edərək orada "arxeoloji qazıntılar" aparırlar. Halbuki "Tiqranakert" adlı qədim şəhər bütövlükdə Cənubi Qafqaz ərazisində mövcud olmamışdır.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin azərbaycançılıq məfkurəsinin ideoloji bazasının əsas sütunlarından birini məhz tarixi abidələrimiz təşkil edir. Eyni zamanda, müasir dövrümüzdə Azərbaycanın hərtərəfli və davamlı inkişafı fonunda tarixi abidələrin qorunması kimi mühüm bir sahənin ağır vəziyyətdən çıxarılması vacibdir. Bütün bunları nəzərə alaraq tarixi abidələrin qorunması, idarə və istifadə edilməsi, konservasiya və bərpa edilməsi, təbliği işini həyata keçirmək üçün hüquqi-təşkilati bazanın təkmilləşdirilməsi zəruridir. Bununla yanaşı, ictimaiyyət arasında, xüsusilə də təhsil müəssisələrində abidələrlə bağlı geniş təbliğat işi aparılmalı, tədbirlər keçirilməli, tədris planlarında bu məsələlərə geniş yer verilməlidir.

Nəcəf MÜSEYİBLİ,

AMEA-nın Arxeologiya və

Etnoqrafiya İnstitutunun elmi işlər

üzrə direktor müavini

Azərbaycan.-2012.- 29 sentyabr.- S. 7.