Tarixi idrakın elmiliyi
problemlərinə dair
Ramiz MEHDİYEV,
Azərbaycan Respublikası Prezidenti
Administrasiyasının rəhbəri, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının akademiki
Mənim
2012-ci il noyabrın 29-da "Bakinski raboçi" qəzetində,
sonra isə dekabrın 5-də "Azərbaycan" qəzetində
dərc edilmiş "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı
tarixi şəxsiyyət kimi" adlı məqaləm milli
tarixlə maraqlananların diqqətindən yan keçməmiş,
cəmiyyətdə yaradıcı diskussiyalara səbəb
olmuşdur. Məqalənin Azərbaycanın
müxtəlif ənənəvi və elektron KİV-lərində
dəfələrlə nəşr edilməsi, sosial şəbəkələrdə
müzakirəyə çıxarılması bunu bir daha təsdiq
edir.
Gözlənildiyi kimi, məqaləyə rəylərin
heç də hamısı peşəkar tarixçilər tərəfindən
yazılmamışdır. Düzdür, hər
bir fikrin mövcudluq hüququ var, lakin həmin rəylərin
heç də hamısı elmiliyə və akademik meyarlara
iddia etmək iqtidarında deyildi.
Hisslərin təsiri altında olan təfəkkür
obyektiv elmi araşdırmaya xidmət etmir. Bizim tariximizə
dair ayrı-ayrı yazıların elmi-tənqidi təhlili məni
tarix elminin nəzəri və fəlsəfi əsaslarının
bəzi məsələlərinə müraciət etməyə
sövq etdi.
Müsbət fakt odur ki, Şah İsmayıl haqqında
məqalənin dərc edilməsi ilə əlaqədar milli
kütləvi informasiya vasitələrində diskussiyalar və
rəylər əyani şəkildə göstərir ki, bizim
tarix elminin ictimai dərkində müəyyən mənada
yenidənqiymətləndirilmə baş vermişdir. Məqalə
milli tarixə, Azərbaycan xalqının tarixi şəxsiyyətlərinə
maraqlı münasibət yaranmasına, bir növ, təkan
vermişdir. Mən bu marağı
keçmişdə baş vermiş hadisələrin
özünəməxsus interpretasiyası olan Azərbaycan
tarixinin "mənasının dərk edilməsi"
adlandırardım. Məsələ
burasındadır ki, formalaşmaqda olan informasiya cəmiyyətində
zaman gələcəyə istiqamətlənmişdir. Bizim gələcəklə
maraqlanmağımızın əsas səbəbi budur. Lakin gələcəyi öncədən görmək
üçün bugünümüz barədə aydın təsəvvürümüz
olmalıdır, eyni zamanda keçmişin dərslərini
unutmamalıyıq. Biz bunu istəsək də,
istəməsək də, hər birimiz keçmiş
dövrün yükünü daşıyırıq və bu
yükdən yaxa qurtarmaq qeyri-mümkündür. Zaman isə insan şüuruna xas olan dəyişikliklərin
- yaranma, təşəkkül, cərəyanetmə və
yoxolma mərhələlərinin - qavranılması
formasından başqa bir şey deyildir. Buna
görə də deyə bilərik ki, insan həm təbiətdə,
həm də bəşər tarixində baş vermiş hadisələrdən
asılıdır. Deməli,
bugünümüz özündə keçmişin izlərini
daşıyır və öz növbəsində o
özü də gələcəyin təşəkkülünə
təsir göstərir. Zamanın
keçmiş, indiki və gələcək dövrlərə
bölünməsi anlayışının mahiyyəti də
bundan ibarətdir. Buna görə də
insanların öz keçmişinə marağını
insan şüurunun təbii inikası kimi başa düşmək
lazımdır.
Müasir
dünyada böyük dövlətlər özlərinin
geosiyasi maraq zonalarında "ikili standartlar" siyasəti
yeritdiklərinə baxmayaraq,
milli tarix, onun məzmunu və mərhələləri
barədə düşünəndə məndə sağlam
nikbinlik, layiqli gələcəyimizə səmimi inam
oyanır. Mənim fikrimcə, bizim vətəndaşlarda
öz keçmişinə maraq yaranmasının bir səbəbi
də məhz bundan ibarətdir. Bəli, bu
gün biz müşahidə edə bilərik ki, Azərbaycan
cəmiyyətində öz milli tarixini öyrənməyə
tələbat tükənməmişdir. Bu
dərk edilmiş tələbat Azərbaycan xalqının
tarixinin sovet ideologiyası çərçivəsində
müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər
üzündən elmi metodologiyanın tələbləri nəzərə
alınmadan tədqiq edilmiş səhifələrinin öyrənilməsi
işində bizim alimlərin üzərinə çox
böyük məsuliyyət qoyur. Həmin
metodologiya elmi tədqiqatları istiqamətləndirməli və
elmi bilikləri əsaslandırmalı olan rasional prinsip və
proseslərin sistemli təhlilini nəzərdə tutur.
***
Lakin
"Şah İsmayıl Səfəvi ali
məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" adlı məqalənin
davamı olaraq nəzərdə tutulan bu işin əsas
mövzusunun şərhinə başlamazdan əvvəl həmin
məqaləyə ayrı-ayrı rəylərdə səslənmiş
bəzi fikirlərə qayıtmaq istərdim.
Qeyd etmək
lazımdır ki, həmin əsərə verilən müsbət
qiymətlərlə yanaşı, bəzi məqalələrdə
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin
və Şah İsmayıl Səfəvinin şəxsiyyətlərinin
müqayisəsi barədə şərhlər və rəylər,
habelə Şah İsmayılı Azərbaycan tarixindən hər
vasitə ilə ayırmaq və onu sırf İran
sivilizasiyasına aid etmək arzusu nəzərə
çarpır. Şah İsmayılın
özünün şəxsi keyfiyyətlərini, prioritetlərini
və həyati prinsiplərinin əhəmiyyətini azaltmaqla,
onun siyasi və ideoloji ətrafını ucaltmaq
üçün göstərilən bəzi cəhdləri də
qeyd etməmək olmaz. Həmin şərhlərin
cavabsız qoyulması bu cür yazıların müəlliflərinin
səhv mövqeyi ilə razılaşmaq demək olardı, bu
isə Şah İsmayıl Səfəvinin siyasi irsinin yeni,
daha qərəzli və səthi şəkildə qiymətləndirilməsinə
rəvac verərdi.
Bəzi müəlliflərin "heyrətlənməsinə"
səbəb olmuş məsələlərdən biri Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ilə
Şah İsmayıl Səfəvi arasında tarixi
oxşarlıq məsələsidir. Açıq deyirəm,
bununla əlaqədar söylənilən fikirlər öz məhdudluğu
ilə fərqlənir və heç bir elmi tənqidə
davam gətirmir, üstəlik, onlarda dərin və əsassız
subyektivlik nəzərə çarpır.
Bu məsələnin qeyri-obyektiv və səhv şərh
olunduğunu yəqin etmək üçün belə məqalələrin
müəlliflərinin məntiqi mühakimə zəncirini
izləmək kifayətdir. Onların mühakimələri
buna əsaslanır ki, Şah İsmayıl Səfəvi
çoxsaylı işğallar nəticəsində imperiya
yaratmışdı, Heydər Əliyevin
başçılıq etdiyi dövlət isə vaxtilə
çox böyük dövlətin yalnız bir vilayəti
idi. Açıq deyirəm, məsələyə
bu cür yanaşma sağlam düşüncəyə ziddir,
çünki bu yanaşmada həm Şah İsmayıl, həm
də Heydər Əliyev dövrünün tarixi
reallıqları, xüsusiyyətləri, onlara qalmış
miras nəzərə alınmır. Bu
şəxsiyyətlərin ölkə rəhbərliyinə gəldiyi
dövrün xüsusiyyətlərini, sosial-siyasi və
iqtisadi şəraiti, cəmiyyətin xarakterini necə inkar
etmək, daxili və xarici siyasi qüvvələrin nisbətini,
habelə onların dövrünün digər tərkib hissələrini
necə nəzərə almamaq olar? Bundan əlavə,
məgər şəxsiyyətin böyüklüyü həmin
liderin başçılıq etdiyi dövlətin ərazisinin
ölçüsü ilə müəyyən edilir? Bu, yumşaq desək, absurd mühakimədir. Bir sıra dövlətlərin tarixi bu cür
arqumentləri rədd edir.
Əlbəttə, az-çox savadı olan hər bir
insana aydındır ki, həmin iki dövrdə vəziyyət
bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənirdi. Şah
İsmayıl güclü imperiya yaradaraq Azərbaycan
torpaqlarını birləşdirmiş, Ağqoyunlu dövlətinin
keçmiş qüdrətinin artıq öz
dövrünü başa vurmuş miskin qalıqlarını
ləğv etmiş və ümumi Azərbaycan
arealının bir hissəsi olan bəzi Azərbaycan vilayətlərinin
separatist səylərini neytrallaşdırmışdır.
Qacar, Əfşar, Rumlu və digər ən iri
türk tayfaları mərkəzləşmiş vahid dövlət
yaradılmasında və onun möhkəmləndirilməsində
Şah İsmayılı silah və maddi resurslarla dəstəkləyirdi.
Bununla bərabər, unutmaq olmaz ki, Şah
İsmayıl Azərbaycanı birləşdirərkən hər
halda başqa bir tarixi dövrün özünəməxsus
çağırışlarını dəf edirdi.
Tarixin hər bir mərhələsi onun üçün
səciyyəvi olan ictimai-siyasi proseslərin, vəziyyətin
və inkişaf dövrlərinin əvəzlənməsi ilə
zəngindir. Heydər Əliyevin müstəqil dövlət
qurmaq yoluna qədəm qoyduğu dövr geosiyasi baxımdan
daha mürəkkəb idi. O, dünyanın
aparıcı dövlətlərinin Cənubi Qafqazda nüfuz,
Xəzərin nefti, boru kəmərləri və sair
uğrunda genişlənməkdə olan sərt və
kompromissiz çəkişmələri fonunda ölkənin
ayrı-ayrı vilayətlərə bölünməsinə
qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmış,
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub
saxlanması uğrunda çox cüzi resurslarla, necə deyərlər,
"topsuz və əsgərsiz" rəşadətlə fədakarlıq
nümayiş etdirmişdir.
Ermənistanla müharibəni, siyasi hərc-mərcliyi,
iqtisadiyyatın bərbad vəziyyətdə olmasını,
ölkənin ayrı-ayrı hissələrə
parçalanması, vətəndaş müharibəsi
başlanması təhlükəsini nəzərə alsaq,
1993-cü ildə - Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyi
öz əlinə aldığı dövrdə Azərbaycanda
yaranmış vəziyyəti təsəvvür etmək
çətin deyil.
Bu
sözləri heç də Şah İsmayılın
üstünlüklərini azaltmaq kimi qəbul etmək
lazım deyil, əsla! Mənim məqsədim daha sadədir -
bu şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə tarixi
kontekstdən yanaşmadan, həm Heydər Əliyevin, həm
də Şah İsmayıl Səfəvinin müstəqil
dövlət yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə
götürdükləri dövrlərin xüsusiyyətlərini
nəzərə almadan qiymətləndirən insanların səhvlərini
göstərməkdir. Onlar öz
dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri
olmuşlar. Şübhəsiz, onların
formalaşdığı sosial-siyasi və iqtisadi şərait
fərqli idi, hər ikisi müxtəlif təhdid və
çağırışlara qarşı malik olduqları
müqayisəyəgəlməz resurslarla mübarizə
aparmağa məcbur idi. Onları birləşdirən
yeganə cəhət isə Azərbaycan dövlətini
yaratmaq və onu qoruyub saxlamaq ideyasıdır.
Həm Şah İsmayılın, həm də Heydər
Əliyevin siyasi xəttinin ən əsas vəzifəsi
güclü və müstəqil Azərbaycan yaratmaq idi. Ona görə də bu
böyük şəxsiyyətlərin Vətən
qarşısında xidmətlərini qiymətləndirərkən
əsas meyar onların öz qarşısına qoyduğu məqsəd
və vəzifələr və həmin məqsəd və vəzifələrə
nail olmağa yönəlmiş fəaliyyətləri
olmalıdır. Mən Şah
İsmayılın və Heydər Əliyevin xidmətlərini
vurğulayarkən Azərbaycanın bu böyük
oğullarına lazımi qiymət vermək istəyindən
çıxış etmişəm. Xalqımız
yeni dünya nizamının formalaşdığı şəraitdə
özünün dünya tarix səhnəsində qalmasına
görə onlara borcludur. Məhz bu səbəbdən
xalqımızın tarixində bu qeyri-adi şəxsiyyətlərin
böyük roluna qara yaxmaq cəhdləri cəfəngiyat və
ifrat dərəcədə qərəzli cəhdlər kimi
görünür. Bəzi müəlliflərin
Azərbaycan dövlətçiliyinin yaradılmasında həm
Şah İsmayıl Xətainin, həm də Heydər Əliyevin
rolunu kiçiltmək cəhdləri ya həmin müəlliflərdə
dövlətçilik təfəkkürünün
olmamasına dəlalət edir, ya da Azərbaycan tarixinin dərin
reallıqlarını, onun qədim və zəngin mədəniyyətinin
dəyərini anlamayanların, azərbaycanlıları öz
nadir etnik tarixi olmayan insanlar kimi təqdim etməyə
çalışanların həmin müəlliflərə təsirinin
nəticəsidir.
Heydər Əliyev doğma xalqının ən
yaxşı ənənələri ruhunda tərbiyə
almış insan idi. Azərbaycanın mədəniyyəti və
tarixi, Azərbaycan xalqının taleyi onun bütün
dövlətçilik fəaliyyətinin meyarı idi.
Onun ana dilinə qayğıkeş münasibəti, Azərbaycanın
çox zəngin mədəni irsinə qayğı ilə
yanaşması, müstəqil müasir Azərbaycan dövlətinin
yaradılmasına yönəlmiş səyləri -
bütün bunlar əsrlər keçəndən sonra Heydər
Əliyevi Şah İsmayıl Səfəvi ilə birləşdirən
siyasi niyyətlərin vəhdəti haqqında
danışmağa imkan verir.
Azərbaycan dövlətinin bu gün
gördüyümüz şəkildə formalaşması
prosesində bir neçə mərhələ müşahidə
olunur.
Yalnız mərkəzləşdirilmiş unitar dövlət
sayəsində siyasi millətin gələcəyini təmin
etmək, onun üçün tarixi inkişaf perspektivini
qoruyub saxlamaq mümkün ola bilərdi. Mənim məqaləmdə Azərbaycan
xalqının böyük tarixi şəxsiyyətləri,
onların cəmiyyətin daxili institusional quruluşuna və
konsolidasiyasına, habelə Azərbaycan dilinin dövlət
dili səviyyəsinə çatdırılmasına töhfələri
ilə əlaqədar iki mühüm aspekt xüsusi qeyd
edilmişdir. Məhz Azərbaycan dilinə
dövlət dili statusu verilməsi müxtəlifdilli tayfa və
etnosların dövlət ətrafında birləşməsinə
kömək etmiş, bu isə dövlətin güclənməsi
və xarici təhdidlərə davam gətirə bilməsi
üçün möhkəm baza yaratmışdır.
Səfəvilər imperiyası Dərbənddən Kabilə
qədər geniş ərazidə müxtəlif mədəniyyətlərin,
tayfaların və xalqların konqlomeratı idi. Onları bir
dövlətdə birləşdirmək üçün
dövlətçilik təfəkkürü, sərkərdə
qabiliyyəti və siyasi istedad tələb olunurdu. Şah İsmayıl və onun ətrafındakılar
başa düşürdülər ki, xarici təhdid və
çağırışlara cavab verməyə qabil olan
güclü dövlət yaratmaq ideyasını yalnız
güclü sosial dəstək olduqda və hərbi-siyasi amillərdən
istifadə etməklə həyata keçirmək olar. Bəli, Şah İsmayıl Azərbaycan türklərinin
dövlətini yaratmışdır. Mənim
fikrimcə, bu, onun tarixi fəaliyyətinin zirvəsidir. Şah İsmayılın siyasi bioqrafiyasının
bu cəhəti tarixi baxımdan bizim üçün daha
mühüm, daha əhəmiyyətlidir, çünki Azərbaycan
türklərinin müstəqil etnik element kimi ümumi
oğuz massivindən ayrılması həmin dövrdən
başlanır. Azərbaycan milləti
etnogenezin bütün fazalarından keçməklə
formalaşır. Səfəvilərdən
əvvəl də Ön Asiyada türklərin
hökmranlıq etdiyi dövlətlər
yaradılmışdır. Məsələn,
Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu imperiyaları Azərbaycan ərazisində
dövlətçiliyin inkişafında mühüm rol
oynamışlar. Azərbaycan türklərinin
sıx birləşməsi prosesinin əsası məhz həmin
imperiyalar dövründə qoyulmuşdur. Lakin
onlar heç vaxt Şah İsmayıl dövründəki kimi
təqdim olunmamışdı. Şah
İsmayıl Azərbaycan türklərinin dövlətçilik
ənənəsini daim yaşadan xalq olduğunu sübut edə
bilmişdir. Səfəvilər
imperiyası azərbaycanlıların siyasi və etnik tarixində
parlaq səhifələrdən biridir və bu
reallığı olduğu kimi qəbul etmək
lazımdır.
Azərbaycan türkləri dövlətin əsas
dayağı statusunu saxlamaqla hərbi və siyasi elitanı təşkil
edirdilər. Lakin məhz Şah İsmayıl Xətainin Azərbaycan
dilində qanunverici fəaliyyətini aktiv tətbiq etməsi
faktı orta əsrlərdə Azərbaycan türklərinin
siyasi elitasının və savadlı təbəqəsinin
formalaşmasına kömək etmişdir. Həmin
dövrdə məhz vahid dövlət dili etnik şüurun təşəkkülünün
əsası olmuşdur, əks halda nə sıx birləşmiş
xalq ola bilər, nə də onun tarixi. Buna görə də bütün dövrlərdə
assimilyasiya siyasətini yeridənlər ilk növbədə
xalqı öz ana dilindən məhrum etməyə
çalışırdılar.
Şah
İsmayıl Xətainin dövrü əhalinin vahid siyasi məkana
və bir sıra sahələrdə dövlət dili ilə
yanaşı, Səfəvilər dövlətində məskunlaşan
digər etnosların və tayfaların dillərinin də tətbiq
edildiyi polietnik dövlətə mənsub olmasını dərk
etməsi ilə əlamətdar olsa da, milli dil ideyası
yalnız XX əsrin əvvəlində daha konkret təcəssümünü
tapmış, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti
1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan dilini dövlət dili elan
etmişdir. Lakin bütün Şərqdə, o
cümlədən türk-islam dünyasında ilk demokratik,
hüquqi və dünyəvi dövlət olmuş Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti süqut edəndən sonra Azərbaycan
dili də müvəqqəti olaraq dövlət dili statusunu
itirmişdir. Həm də bu,
Gürcüstanda və Ermənistanda müvafiq surətdə
gürcü və erməni dillərinin rolunun artması
fonunda baş verirdi.
Keçən əsrin 50-ci illərinin ortalarında Azərbaycanda
sübut etməyə çalışırdılar ki, hətta
ən qəddar rejimlər, antimilli siyasət və cəza tədbirləri
də xalqın şüurunda öz milli dilinin qorunub
saxlanması və inkişaf etdirilməsi ideallarını məhv
edə bilməmişdir. Lakin bu cəhdlər də
boğulmuş, belə təşəbbüs göstərənlər
isə N.Xrusşov və onun ətrafı tərəfindən
repressiyalara məruz qalmışdır.
Yalnız 1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycanın
rəhbəri olandan sonra Azərbaycanın SSRİ-də ən
qabaqcıl respublikalardan birinə çevrilməsi
üçün mürəkkəb şəraitdə
geniş islahat proqramları həyata keçirməyə
başlamışdır. Onun ilk
addımlarından biri ədalətin bərpa edilməsi, o
cümlədən Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi
istifadə edilməsi məsələsini
qaldırdıqlarına görə nahaq yerə zərər
çəkən Azərbaycan xadimlərinin reabilitasiyası tədbirləri
olmuşdur.
Məhz Heydər Əliyevin yorulmaz səyləri, onun zəkası
və istedadı, həyata keçirdiyi çevik dövlət
siyasəti sayəsində 1970-80-ci illər Azərbaycan tarixinə
milli dirçəliş illəri kimi daxil olmuş, XX əsrin
sonu və XXI əsrin əvvəli isə müstəqil
dövlətçiliyin qazanılması və bərqərar
edilməsi illəri olmuş, Azərbaycanın çiçəklənən
müasir dövlət kimi inkişafının əsasını
qoymuşdur. Bu tarixi hadisələr Azərbaycan xalqında həyatsevər
dünyagörüşü, həqiqi vətənpərvərlik,
öz milli ərazisinin müdafiəsi uğrunda qəhrəmanlıq
nümunələri doğurmuşdur.
Məgər Heydər Əliyevin və Şah
İsmayıl Səfəvinin Azərbaycan qarşısında
bu və digər xidmətləri onları oxşar tarixi şəxsiyyətlər,
həqiqi vətənpərvərlər, öz
dövrünün siyasi dühaları hesab etmək
üçün bizə mənəvi haqq vermirmi? Onlar müstəqil Azərbaycan
dövlətinin yaradılması uğrunda yorulmadan mübarizə
aparır, iqtisadi tərəqqinin, elmin, mədəniyyətin,
Azərbaycan dilinin və s. qeydinə qalırdılar.
Professor
Nizami Cəfərov yazır: "Şah İsmayıl
dövründən başlanan müstəqil Azərbaycan
dövlətçiliyinin tarixində Heydər Əliyev
yaratdığı ideologiyanın miqyasına və onun həyata
keçirilməsi imkanlarına görə bir siyasi lider (və
milli dövlətin qurucusu) kimi ikinci şəxsiyyətdir"
(bax: "Yeni Azərbaycan" qəzeti, 6 fevral 2007-ci il).
Etiraf edək ki, subyektiv mülahizələrin rudimentar
xarakterini nəzərə alsaq, ictimaiyyətin bəzi
nümayəndələrinin, o cümlədən yüksək
elmi rütbələri və dərəcələri olan
ziyalıların təfəkkür səviyyəsi məni təəccübləndirir. Bizim tariximizə
bu cür münasibət qeyri-kamilliyin, daha geniş miqyasda,
dövlətçilik mövqeyindən düşünmək
qabiliyyəti olmamasının, bəlkə də primitivizm təzahürlərinin
göstəricisidir. Əksər hallarda məhz bu cür
mövqe bizim tarixşünaslığı qiymətli əsərlər və tədqiqatlarla
zənginləşdirməyə mane olur. Bu,
izsiz ötüb keçmir. Əgər bu
gün bizim vətəndaşların bir qismində müəyyən
xarici dairələrin dövlətimizə, onun tarixinə
qarşı qərəzli siyasətinə biganəlik,
laqeydlik müşahidə ediriksə, bu, müəyyən dərəcədə
onlarda tarixi şüur formalaşdıra bilməmiş milli
tarix elminin öyrədilməsindəki ciddi boşluqların
nəticəsidir. Zənnimcə, bu barədə
ciddi düşünməyə dəyər.
Mənim toxunmaq istədiyim daha bir mövzu Şah
İsmayıl Səfəvini məxsusi Azərbaycan
hökmdarı hesab etməyə şübhə ilə
yanaşmaq məsələsidir. Mən öz məqaləmdə
bu məsələnin birmənalı və yetərincə ətraflı
izahını vermişəm. Təkcə
bunu əlavə etmək olar ki, Şah İsmayılın
hansı din altında fəaliyyət göstərməsindən
asılı olmayaraq, həm o özü, həm də onun məsləkdaşları
Azərbaycan türkləri idi. Səfəvilər
dövləti Azərbaycan ərazisində
yaradılmışdı, onun mərkəzləri Azərbaycan
şəhərləri Ərdəbil və Təbriz idi.
Orduda və sarayda Azərbaycan dili əsrlər
boyu hakim mövqe tutmuşdur. Şah
İsmayıl öz ədəbi əsərlərini məhz
Azərbaycan dilində yazır, dövlət fərmanlarını
bu dildə verirdi. Əgər V.V.Bartold,
İ.P.Petruşevski və V.F.Minorski kimi görkəmli şərqşünaslar
Şah İsmayılı Azərbaycan türkü kimi qəbul
etməkdən imtina edənlər üçün avtoritet
deyildirsə, onda bir sıra başqa Qərb tədqiqatçılarının
fikirlərinə də istinad etmək olar. Onların elmi
əsərləri bəzi "başabəla alimlərin"
belə bir yanlış fikrini təkzib edir ki, guya Qərb
şərqşünasları İsmayılı və
bütövlükdə Səfəviləri Azərbaycan
türkləri kimi qəbul etməkdən birmənalı
şəkildə vaz keçir, guya Qərb yekdilliklə
onları fars və ya kürd sülaləsi hesab edir.
Fransız
iranşünası, İran və Orta Asiya tarixinə dair bir
sıra maraqlı əsərlərin müəllifi Jan-Pol Ru
özünün "İranın və iranlıların
tarixi" kitabında Şah İsmayıl Səfəvinin mənşəyi
haqqında yazır: "Şah İsmayıl Azərbaycana mənsub
olan Ərdəbildə anadan olmuşdur və onun ailəsi əsası
Şeyx Səfiəddin tərəfindən qoyulmuş və əyalətin
sərhədlərindən kənarda çoxdan geniş
şöhrət tapmış Səfəviyyə və ya Səfəvilər
dini ordeninə mənsub idi.
...Onu (Səfəvilər
dövlətini) iranlılar deyil, türklər
yaratmışdılar və idarə edirdilər, onlar hələ
uzun müddət onun hökmdarları olacaqlar. Hətta
bu gün bəzilərinin inandırıcı arqumentlər
göstərmədən dedikləri kimi, Şah İsmayıl
kürd doğulmuş olsa belə, o, türkə oxşamaq
üçün yetərincə türkləşmişdi.
Onun xarakterinin çox cizgiləri, əməllərinin
çoxu Mərkəzi Asiya çöllərindən olanlara
xas idi. Şah İsmayıl ərəb dilində də,
fars dilində də
danışmağı və yazmağı bacarırdı,
buna baxmayaraq, özünün əsas ədəbi əsərlərini
məhz türk dilində yazırdı və yeri gəlmişkən,
heç də zəif olmayan bu əsərlər onu Xətai təxəllüslü
böyük şair kimi tanıtmışdı. O,
türkdilli qızılbaşlar mühitində
yaşayır, şeirlərini və təbliğat xarakterli
bir sıra namələrini coğrafi baxımdan ondan uzaq
olanlar üçün yazırdı" (Bax: Jan-Pol Ru. "İstoriə İrana i iranüev. Ot
istokov do naşix dney". Per. s franüuzskoqo: Nekrasov M.Ö.
Moskva, 2012, str. 302, 305).
Digər
məşhur fransız tarixçi və türkoloq Jan-Lui
Bake-Qramontun dəlilləri də az
inandırıcı deyildir. O da Şah İsmayılı
türk hökmdarı hesab edərək yazır:
"İsmayıl hətta fars dilini tamamilə inkar etməsə
də, şübhəsiz, türk kimi düşünür və
türklər haqqında fikirləşirdi. Yarımköçəri
türk tayfalarına yaxın və aydın dildə
danışan və Azərbaycanda ideal türk dövləti
yaratmış İsmayıl onların nəzərində
ilahiləşmişdi. Həmin tayfalar bu ideal türk dövlətini
Osmanlı Türkiyəsindən üstün
tuturdular, Osmanlı Türkiyəsinin təbəəsi
olmağı özləri üçün qəbuledilməz
sayırdılar.
...Şah İsmayıl yarımköçəri
qızılbaş tayfalarının hamılıqla qəbul
edilmiş rəhbəri idi, onu taxt-taca bu tayfalar gətirmişdi"
(Jan-Lui Bakg-Qramont. "Vzl¸t moquhestva Osmanskoy imperii: Sobıtiə
(1512-1606)". (Na franüuzskom əzıke), v
kniqe "İstoriə Osmanskoy imperii". Pod red.:
R.Mantrana. Parij, 1989, str. 142).
Lakin Səfəvilər imperiyasının türk
tayfalarının şücaəti sayəsində
yaradılmasına və genişlənməsinə baxmayaraq,
Jan-Pol Ru bu imperiyanın hökmdarlarının çox
müxtəlif mədəniyyətlərin və xalqların
mövcud olduğu böyük bir məkanda vahid millət
yaratmaq və vahid siyasi-ideoloji dəyərlər sistemi
formalaşdırmaq sahəsində hətta qeyri-ardıcıl
cəhdlərini yüksək qiymətləndirməyi zəruri
hesab edir.
O
yazır: "Türklərin əldə etdiyi geniş hakimiyyətə
baxmayaraq (yeri gəlmişkən, sonradan onları məhdudlaşdırmağa
çalışırdılar), tədricən millət və
ya ona xeyli oxşar birlik formalaşmışdır. Bu
sülalənin banisi, eləcə də onun varisləri
labüd böhranlara baxmayaraq, əvvəllər çox vaxt
müxtəlif hakimiyyətlərə tabe olan, öz
aralarında vuruşan, müxtəlif dialektlərdə və
dillərdə danışan, müxtəlif dinlərə
etiqad edən, inkişafın müxtəlif mərhələlərində
olan və şəhərli, kəndli, yaxud köçəri
olmalarından asılı olaraq tamamilə fərqli həyat tərzi
keçirən insanları bir dövlətdə birgə həyat
sürməyə dahiyanə şəkildə öyrədə
bilmişdilər" (Bax: Jan-Pol Ru. Yenə
orada, s. 306).
Bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanın məhz
Səfəvilər dövründə İran ilə Azərbaycanı
birləşdirmiş imperiyanın siyasi mərkəzi kimi rəsmi
status qazanması faktı bu sülalənin Azərbaycan
dövlətçiliyi ilə birbaşa və ayrılmaz
qarşılıqlı əlaqəsini də təsdiq edir.
1590-cı ildə Şah Abbas (1587-1629) osmanlılarla
sülh müqaviləsi bağlayır. Şah Abbas
onun əlində qalmış ərazini müstəqil inzibati
vahid kimi "Azərbaycan" adlandırır. XVI əsrdə
yaşamış məşhur Azərbaycan tarixçisi
İsgəndər Münşi yazır: "Şah Abbas Səfəvilərdən
miras qalmış ərazinin qürurla səslənən
"Azərbaycan" adını saxlamışdır. Ərdəbil Azərbaycanın paytaxtı elan edilir.
1592-ci ildə Zülfüqar xan Qaramanlı ilk Azərbaycan bəylərbəyi
təyin edilir" (Bax: Ç.Kadjar. "Vıdaöhiesə
sını drevneqo i srednevekovoqo Azerbaydjana". Baku, 1995, str. 298).
Azərbaycanın Səfəvilərdən miras
qalmış ərazi elan edilməsi Şah
İsmayılın Azərbaycanı imperiyanın mərkəzinə,
özəyinə, siyasi və ideoloji dayağına
çevirmək üzrə fəaliyyətinin məntiqi yekunu
olmuşdur. Yəni Şah İsmayılın dövründə
de facto yaradılan Şah Abbasın dövründə de jure
oldu. Azərbaycanın paytaxtı kimi nə
üçün Ərdəbil şəhərinin elan edilməsinin
səbəbi də aydındır. Vaxtilə
Səfəvilər sülaləsi məhz bu şəhərdə
yaranmış, həmin sülalənin nümayəndələri
Azərbaycanın pərakəndə ərazilərini birləşdirməyə
buradan başlamışlar. Onu da qeyd etməliyəm
ki, bu dövrdə Azərbaycanın bəzi əyalətləri
müvəqqəti də olsa osmanlılar tərəfindən
işğal edilmişdi.
Bu ənənə İranda türk sülaləsi
Qacarlar (1795-1925) devrilənə qədər qorunub
saxlanmış, dövlət çevrilişi nəticəsində
hakimiyyət mənşə etibarilə etnik farslar olan Pəhləvilərin
əlinə keçmişdir. Mənim fikrimcə,
İsmayılın Azərbaycan tarixində böyük şəxsiyyət
olmasını etiraf etmək üçün bu sübutlar
sağlam düşüncəli hər bir insan
üçün kifayətdir.
Mən daha bir aspektin şərh edilməsini zəruri
sayıram. Bu, İsmayılın "formal siyasi fiqur"
olması barədə ittihamlardır. Bəziləri
heç bir ciddi dəlilə malik olmadıqları halda iddia
edirlər ki, 14 yaşlı gənc İsmayıl Səfəvilər
imperiyası kimi qüdrətli dövləti heç cür
yarada və idarə edə bilməzdi. Onun
əvəzinə bu məsələni ətrafındakılar
həll etmiş, o isə yalnız görüntü
olmuşdur. Bəli, İsmayılın Səfəvilər
imperiyasını təkbaşına yaratmasını və
bütün hərbi uğurların yalnız onun igidliyi sayəsində
qazanılmasını iddia etmək məntiqsiz olardı.
Bu, real deyildir. O da həqiqətdir ki,
İsmayılın çox möhkəm və mütəşəkkil
ətrafı vardı, buradakı insanlar da mərkəzləşdirilmiş
Azərbaycan dövlətinin yaradılması uğrunda
mübarizə aparır, ona məsləhətlər verir, onu
istiqamətləndirirdilər. Hadisələrin
sonrakı gedişi də göstərdi ki, bu insanların niyyəti
İsmayılı nominal siyasi fiqura çevirmək və
hakimiyyət sükanını öz əllərinə almaq
deyildi. Onun məsləkdaşları hərb
işində peşəkarlar, Azərbaycan torpaqlarının
birləşdirilməsi uğrunda mübarizə yoluna qədəm
qoymuş vətənpərvərlər idi. Vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılması
uğrunda İsmayılın əcdadları tərəfindən
başlanmış siyasi mübarizənin
davamçıları və tərəfdarları olan bu
adamlar Şah İsmayılın dövründə öz
rollarını son ana qədər ləyaqətlə yerinə
yetirmiş və öz ideallarına sadiq qalmışlar.
Şah İsmayılın dövrü barədə
danışarkən müxtəlif mərhələlərdə
hər bir yürüşün strateji və taktiki vəzifələrini
və dəyişən məqsədlərini
aydınlaşdırmaq, işğalçılıq siyasətinin
mahiyyətini və mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan
Səfəvilər dövləti yaratmaqdan ibarət olan dərin
mənasını başa düşmək lazımdır. Şah
İsmayıl Səfəvinin tərcümeyi-halı təkcə
döyüşlərin siyahısı deyil, həm də
Ön Asiyanın bir sıra xalqlarının həyatında
böyük rol oynamış çoxşaxəli siyasi fəaliyyətinin
təzahürüdür.
Şah İsmayılın çox gənc olmasına
baxmayaraq, onun sərkərdə istedadı,
döyüşçü cəsarəti və hökmdar zəkası
Şərqdə və Qərbdə hökmdarları, o
dövrün görkəmli adamlarını həmişə
heyran etmişdir və bu gün də heyran edir. Şah
İsmayıl Səfəvinin dövlətin siyasi-hüquqi
quruluşuna baxışları onun uşaqlıq illərindən,
Qızılbaşlar hərəkatının
başçısı kimi fəaliyyətə
hazırlandığı və bu ruhda tərbiyə edildiyi
dövrdən formalaşmışdır. Onun
şəxsi və siyasi keyfiyyətlərinin
formalaşması üçün Səfəvi əmirləri
və digər türk tayfalarının başçıları
da səy göstərmiş, lakin bu keyfiyyətlər əsasən
çoxsaylı daxili siyasi amillərin təsiri altında
yaranmışdır. Təsadüfi
deyildir ki, görkəmli ingilis filosofu və dövlət
xadimi F.Bekon (1561-1626) İsmayılın məziyyətlərinə
heyran qalmış və onu Avropa tarixinin görkəmli siyasi
xadimləri sırasına aid etmişdir. Jan-Pol Ru isə
cəsarətlə daha irəli gedərək
İsmayılı vunderkind adlandırmış, bununla bərabər,
ətrafındakı insanların böyük xidmətlərini
inkar etməmişdir (Bax: Jan-Pol Ru. Yenə orada,
s. 304).
Lakin unutmamalıyıq ki, dünya tarixində Şah
İsmayıl dövlət başçısı səlahiyyətlərinin
istər kollegial şəkildə (regent şurası), istərsə
də təkbaşına (regent) həyata keçirilməsinin
öz ətrafına etibar edildiyi yeganə nümunə
deyildir.
Regentlik (latın dilində regere - idarə
etmək, şahlıq etmək) dövlət hüququ institutu
kimi varis azyaşlı olduqda elə həmin Türkiyədə,
Avropada və Şərqdə geniş
yayılmışdı. Belə hallarda varis idarəetmə
sükanını öz əlinə almağa hazır olana qədər
onun ətrafındakılar və ya konkret kişi,
yaxud qadın regent ölkəni idarə edirdi.
Artıq
qeyd etdiyim kimi, Güntay Gəncalp özünün "Səfəvilər"
kitabında (Bakı, 2012) belə hesab edir ki, Şah
İsmayıl Azərbaycan türklərinə son 500 il ərzində
yalnız fəlakətlər və həlledilməz problemlər
gətirmişdir. Şah İsmayıl hakimiyyəti ələ
keçirmək və onu əldə saxlamaq üçün
türkləri parçalamış, şiəliyə
dövlət ideologiyası xarakteri vermiş, fars
dilini ucaltmaqla türk dilinin funksiyalarını məhdudlaşdırmış,
bununla da İranda Azərbaycan türklərinin öz milli mənlik
şüurunu itirməsinin təməlini qoymuşdur. Onun fikrincə, Səfəvilərin Azərbaycan
tarixində rolu belə olmuşdur. O, Səfəvilərin
kimliyi məsələsinə özünün fərqli
baxışı olmasını gizlətmir.
G.Gəncalpın çoxsaylı mənbələr əsasında
yazdığı kitab müəllifin türk etnosunun taleyi haqqında
düşüncələrinin nəticəsidir. Ancaq bununla belə,
müəllif oxucunu inandırmağa çalışır
ki, onun tədqiqatı tarix fəlsəfəsi prinsiplərinə
əsaslanır, lakin bu kitab konkret tarixi mərhələnin dərk
edilməsinə səhv yanaşma prinsipindən məhrum
deyildir. Əgər bu işi məhz onun mövqeyindən
təhlil etsək, asanlıqla görmək olar ki, burada
subyektivizm də az deyildir. Amma
müəllifi bunda günahlandırmaq olmaz. Çünki emosional tərkib hissə ölkə
tarixinin Şah İsmayıldan sonrakı dövrünün
müəllif tərəfindən qavranılmasının və
dərk edilməsinin nəticəsidir.
Şübhə yoxdur ki, Şah İsmayıl islamda əsas
cərəyanlardan biri olan şiəlikdən
özünün başlıca məqsədinə çatmaq
- mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq
üçün istifadə etmişdir. Lakin bu, onun təqsiri
deyildir ki, sonralar şiəliyin məzmunu xeyli siyasiləşdirilmiş
və yeni əlavələrlə dəyişdirilmiş,
bunlar da Şah İsmayıl irsinə G.Gəncalp tərəfindən
bu cür sərt tənqidi münasibət üçün əsas
olmuşdur.
Yuxarıda
deyilənlərə onu da əlavə etmək olar ki, 1979-cu il İslam İnqilabına qədər İranın
dövlət idarəçiliyində dinin rolu Osmanlı
imperiyasında dinin tutduğu yerdən fərqlənirdi. İranda Məhəmməd Rza şah Pəhləvi
devrilənə qədər dinin təşkilati-siyasi statusu
olmamışdır. Ümumiyyətlə,
islamda ruhanilərin, məsələn, papa taxt-tacının
birləşdirdiyi katolisizmə oxşar ciddi institusional təşkilatı
yoxdur. Əslində dünya ölkələrinin
əksəriyyətində dini funksionerlər sıx birləşmiş
ruhani ictimai institutu yaratmırdılar.
İran
şahından fərqli olaraq, Türkiyə sultanları
1517-ci ildən sonra islam
dünyasının formal başçısı kimi həm
sultan, həm də xəlifə titullarına malik idilər.
Bu, islam dünyasında imperiya
istilalarına, həmçinin müsəlman ölkələri
- Səfəvilər, Misirdə Məmlüklər dövləti
və başqa dövlətlərlə qanlı müharibələrə
əsas verirdi.
İ.Fadeyevanın yazdığı kimi, "Osmanlı
imperiyasında dövlət konsepsiyası yalnız dini
kontekstdə məna kəsb edirdi. Din həm siyasi rəhbərliyin
mövcudluğunu, həm də onun sabitliyini təmin edir, bu
isə hökumətə güvəncin minimuma endirilməsi
yolu ilə əldə olunurdu" (Fadeeva İ. "Konüepüiə
vlasti na Blijnem Vostoke". M.,1993,
str. 63). Bundan əlavə, bütün yerli hakimiyyətin islam ruhanilərinin himayəsi və sayıq nəzarəti
altında olduğu Osmanlı imperiyasında din mərkəzlə
ucqarlar arasında əlaqələndirici vasitə idi.
Şah İsmayıl haqqında məqaləmə şərhləri
və rəyləri ümumiləşdirərək istərdim
ki, biz milli tarixə baxışımızı və
münasibətimizi dəyişək, şəxsiyyətlər
haqqında mühakimə yürüdərkən öz
subyektiv baxışlarımızdan və ya ideoloji mülahizələrdən
çıxış etməyək. Bu şəxsiyyətlərin
böyük məqsədə nail olmaq yolunda az
əhəmiyyətli faktlara gəldikdə isə, bunu
onların təqsiri hesab etmək olmaz. Şah
İsmayıl və Heydər Əliyev kimi tarixi şəxsiyyətlər
öz zəkaları ilə həm bugünümüzü
görmək, həm də gələcəyə nüfuz etmək
qabiliyyətinə malik idilər. Məhz
strateji uzaqgörənlik keyfiyyətləri onların siyasi qərarlarının
dinamikasını təmin edirdi.
Hətta tarixçilərin əsərlərində rast
gəlinən sənədlərin əsli də bu gün
başqa şəkildə interpretasiya edilir, çünki
vaxtilə həmin sənədlər öz dövrünün
vəzifələrindən və tələbatından irəli
gələn konkret siyasi maraqları qorumaq məqsədilə
yaradılmışdır. Şübhəsiz,
Şah İsmayıl Səfəvi mövzusuna müraciət
edən tarixçilərin əsərlərinə siyasət
və zaman da öz təsirini göstərmişdir. Lakin əvvəlki səhvlərin təkrarlanmaması
və tarixi ədalətin bərpa edilməsi naminə, Azərbaycan
tarixinin öyrənilməsinin lap əvvəldən idrak nəzəriyyəsini,
tarix fəlsəfəsinin bu və ya digər tarixi fenomeni
kompleks yanaşma yolu ilə, onu doğurmuş bütün
hallar nəzərə alınmaqla qiymətləndirməyə
imkan verən müddəalarını istisna edən, daha
çox faktoqrafiyaya, hadisələrin təsvirinə əsaslanan
metodologiyası kökündən dəyişməlidir.
Ciddi tədqiqatçı tarixi dövrün
hüdudlarından kənara çıxa bilməz,
çünki zaman onun fikirlərinə sirayət etməlidir.
Hər hansı tarixi şəxsiyyətin fəaliyyətini
və ya prosesin mahiyyətini real, obyektiv və korrekt şəkildə
qiymətləndirmək üçün ilk növbədə
onların meydana gəlməsi şəraitini, təşəkkülünə
əlverişli mühit yaradan amilləri, əvvəlki
dövrlərin oxşar hadisələri ilə müqayisədə
onun əhəmiyyətini öyrənmək və yalnız
bundan sonra xronologiyanın təfərrüatına varmaq
lazımdır. Əks halda biz əcdadlarımızın
fəaliyyəti sayəsində malik olduğumuz zəngin
tarixi irsi tamamilə itirərik. Daim yadda
saxlamaq lazımdır ki, bədxahlarımız həqiqətən
bizə məxsus olanları mənimsəməyə
çalışırlar və təəssüf ki, biz
onların əhatəsindəyik.
Böyük şəxsiyyətlər, bir qayda olaraq,
müəyyən tarixi fazanı və ya epoxanı əks
etdirirlər.
Makedoniyalı İsgəndərin fəthləri
o dövrdə yaranmış tarixi şəraitə uyğun
idi. Lakin tarixin heç də bütün
dövrlərində zamanın irəli sürdüyü məsələləri
reallaşdırmağa qabil olan şəxsiyyətlər
yaranmır. Digər tərəfdən, əgər
Makedoniyalı İsgəndərin və ya Çingiz xanın
fəthləri üçün müvafiq tarixi şərait
olmasaydı, yeni hərbi doktrina işlənib hazırlanmasaydı
və texniki üstünlük yaranmasaydı, qarşıya
qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün təkcə
dahilik kifayət etməzdi. Deməli, tarixi
məsələnin həll edilməsi üçün
müvafiq tarixi şərait, insan potensialı, hərbi-texniki
potensial və bunun üçün zəruri keyfiyyətlərə
malik olan şəxsiyyət yetişməlidir.
Tarixçilərimiz tarixi faktların şərhi və
onların nəzəri cəhətdən dərk edilməsi
metodları barədə ciddi düşünməlidirlər,
əks halda milli tarixşünaslıq, məşhur ingilis
filosofu Robin Corc Kollinqvudun (1889-1943) təbirincə desək,
"qayçı və yapışqan" mexanizminə,
faktların cansıxıcı təsvirinə çevrilər. Azərbaycan
xalqının tarixi rəngarəngdir, nadir xarakterli epoxa və
cəmiyyətlərin ardıcıllığı əvəzedilməzdir.
Buna görə də tarixçinin vəzifəsi
xalqın siyasi və mənəvi mədəniyyətini təşkil
edən tarixi bütövlüyü gerçəkliyin
özündə tapmaqdır.
Azərbaycanlılar vaxtilə onu özünün vətəni
hesab edən müxtəlif etnosların birləşdiyi
böyük dövlətin varisləridir. Sələflərimizdən
bizə bənzərsiz tarix, xalqımızın
yaşadığı areal, zəngin mədəniyyət və
tolerantlıq ənənələri miras qalmışdır.
Atalarımız, babalarımız və ulu
babalarımız Azərbaycan dövlətçiliyinin gələcək
nəsillər üçün təməlini kərpic-kərpic
qurmuşlar. Bütün bu qiymətli sərvət
Azərbaycan xalqına mənsubdur. Bu yerdə Avraam
Linkolnun məşhur "Of the people, for the people, by
the people" ("Xalqa məxsusdur, xalq
üçündür və xalq tərəfindən rəhbərlik
edilir") kəlamı yada düşür. Bununla
bərabər, biz müsəlman Şərqi tarixində ilk
demokratik cümhuriyyətin varisləriyik. 1918-ci
ilin mayı Azərbaycan milli ideyasının ilk dəfə həyata
keçməsinin rəmzinə çevrilmişdir. Gənc dövlətin baniləri Azərbaycanın
beynəlxalq aləmdə müstəqil dövlət kimi
tanınması uğrunda kəskin mübarizə aparmalı
olmuşlar. Lakin böyük dövlətlərin
maraqları, siyasi şərait Azərbaycan dövlətinin
qorunub saxlanması yolunda ciddi maneəyə
çevrilmişdir. XX əsrin əvvəlində
müstəqil Azərbaycan dövlətinin amansızcasına
məhv edilməsinə baxmayaraq, 70 ildən sonra
xalqımız əcdadlarımızın vəsiyyətlərini
həyata keçirmişdir. 1970-80-ci illərdə
(özü də mərkəzi hakimiyyət tərəfindən
total nəzarət şəraitində!) milli mənafelərin
savadlı və ardıcıl surətdə
reallaşdırılması 1980-ci illərin axırlarında
ölkədə xalq hərəkatının genişlənməsinin
bünövrəsini hazırlamış, 1991-ci ildə
dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi
üçün platforma yaratmışdır.
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli Azərbaycanın
nurlu zəka sahibləri tərəfindən xalqın Azərbaycan
dövlətinin bərpa edilməsi ideyasının həyata
keçirilməsi uğrunda mürəkkəb mübarizə
dövrü olmuşdur. 1969-cu ildə bu ideya-siyasi estafeti Heydər
Əliyev qəbul etmişdir. Məhz o, 1991-ci il noyabrın 17-də Naxçıvanda azad Azərbaycanın
bayrağını qaldırmış, məhz o, bizə vəsiyyət
etmişdir ki, bu bayraq heç vaxt enməsin. Heydər
Əliyev 1993-cü ilin ortalarından başlayaraq müasir
tipli müstəqil Azərbaycan dövlətinin təməlini
qoymaqla əcdadlarımızın çoxəsrlik arzusunu həyata
keçirmişdir. O, ölkəyə sabitlik gətirmiş,
onu ağır siyasi və iqtisadi böhrandan
çıxarmış, ölkənin
dağılmasının qarşısını almağa, vətəndaş
müharibəsinə son qoymağa nail olmuş, cəmiyyəti
sıx birləşdirmişdir. Bu gün malik
olduqlarımızın hamısı onun siyasi uzaqgörənliyi,
sarsılmaz iradəsi və güclü xarakteri sayəsində
mümkün olmuşdur. Heydər Əliyev
müasir Azərbaycanın memarı kimi tarixə
düşmüşdür.
***
Məlum olduğu kimi, tarix elmdir. Lakin bəşəriyyətin
keçmişini konkret müxtəliflikləri nəzərə
almaqla öyrənən məxsusi elmdir. Onun
vəzifəsi bizim müşahidəmiz üçün əlçatmaz
olan hadisələri öyrənməkdir. Bu
hadisələr məntiqi yolla öyrənilir, nəticədə
tarixçi bizim üçün əlyetərli mənbələri
təhlil edərək öz idraki maraqlarına aid nəticələr
çıxarır.
Alman filosofu Georq Zimmel (1858-1918) yazırdı ki, tarixin vəzifəsi
"təkcə dərk edilmişi deyil, həm də arzu ediləni
və hiss olunanı dərk etməkdir. Bu məsələ isə
yalnız o halda həll edilə bilər ki, hər hansı
psixi şəraitdə fəaliyyətdə olan şəxsin
arzu etdiyi həm də yazan tərəfindən arzu olunsun, hiss
edilmişləri o da təzədən hiss etsin" (Bax: Qeorq
Zimmelğ. "Filosofiə istorii". M., Knijnoe delo. 1898, str. 18). Tarix elmi hadisələrin ardıcıllığını
bərpa etməyə çalışır. O, elmi
qanunlardan tarixi bütövlüyün öyrənilməsi
üçün bir vasitə kimi istifadə edir. Lakin bəzi tədqiqatçılar tarixi prosesin
qanunauyğunluqlarını inkar edirlər. Tarixi qanunların mövcudluğunun əleyhdarlarının
fikrincə, tarix vahid qanuna uyğunlaşdırılması
mümkün olmayan nadir hadisələrdən və proseslərdən
ibarətdir. Hər bir tarixi hadisənin
öz spesifikası, asılılıqları və
qarşılıqlı əlaqələri vardır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, tarixi prosesin
qanunauyğunluqlarını inkar edənlərin mövqeyi
qüsursuz deyildir. Tarixdə obyektiv və subyektiv amillər
arasında əlaqə vardır. Tarixi
hadisələrin səbəblərinin məzmununu yalnız bu
iki amilin qarşılıqlı təsiri nəticəsində
açıqlamaq mümkündür. Məhz
bu səbəbdən tarixi prosesin qanunauyğunluğu problemlərinə
aydınlıq gətirən yeni yanaşmalar
axtarışı vacibdir.
Hər bir tarix, istər konkret dövrün tarixi olsun,
istərsə də böyük hadisələrin tarixi - bu, həmişə
müəyyən bütövlüyün tarixidir. Tarix elmi bu
bütövün mənasını dərk etməyə
çalışanda o, fəlsəfəyə çevrilir.
Tarix elmi faktların ardıcıl şərhi
ilə kifayətlənmir, təfəkkür qanunlarına əsaslanaraq
onları bir-biri ilə əlaqələndirir. Tarixi hadisələrdə heç vaxt səbəb
bir olmur. Buna görə də tarixin ən
mühüm problemi anlama problemidir, yəni tədqiqatın predmetini
qarşılıqlı əlaqəli şəkildə dərk
etməkdir. Anlama yalnız o halda
mümkündür ki, onun yönəldiyi obyektə məna
verilsin. Tarixi anlama prosesində müəyyən
dəyərə malik olanın və müəyyən maraq
doğuranın dərk edilməsi baş verir. Anlamaq - hadisələrin əlaqəsini aşkar
müəyyən etmək, idrakın predmeti və
keçmiş hadisənin inikası ilə bağlı müəyyən
psixi prosesi canlandırmaq deməkdir.
İstənilən tarixi hadisələr yalnız o şərtlə
anlaşıla və düzgün qiymətləndirilə bilər
ki, onlar konkret tarixi şəraitdə və əlaqəli
şəkildə nəzərdən keçirilsin.
Hər bir hadisəyə tarixi mövqedən, başqa
hadisələrlə, tarixin konkret təcrübəsi ilə əlaqəli
şəkildə yanaşmaq lazımdır. Məsələn,
Makedoniyalı İsgəndər Şərqə
istilaçı yürüşlərini təkcə
dünyanın hökmdarı olmaq istədiyinə görə
yox, həm də o səbəbdən başlamışdı
ki, İran imperiyası analoji məqsədlər güdərək
yunan dünyasını təhdid edirdi.
Tarix elmi yalnız təsviri xarakter kəsb edə bilməz. O, cəmiyyətin elementlərini,
əlaqələrini, strukturlarını, tarixi prosesin mexanizmlərini
aşkar etməlidir. Faktların toplanması,
onların sistemləşdirilməsi və bir-biri ilə əlaqəli
şəkildə təhlil edilməsi - bütün bunlar tarix
elminin daxili əsasıdır. Hətta bu
halda da tarix elmi cəmiyyətin inkişafının faktoqrafik
mənzərəsini yaradır. Bu prosedur
bir elm kimi tarixin yalnız bir cəhətidir. Nəticədə təhkiyə və təsvir
tarixdə mühüm yer tutur. Lakin tarix elminin dəyəri hadisələrin
mahiyyətini anlamağa və izah etməyə cəhd
göstərmədən yalnız onları söyləməkdən
ibarət deyildir. Tarixçi toplanmış
faktlar əsasında cəmiyyətin həyatında
ayrı-ayrı hadisələrin və proseslərin mahiyyətini,
ayrı-ayrı ölkələrin və xalqların tarixi
inkişafında başqaları ilə müqayisəli
xüsusiyyətlərini anlayır. Toplanmış
və bir-birindən asılı olaraq tədqiq edilmiş
faktlar və nəticələr məcmusunun nəzəri
ümumiləşdirilməsi, onların dərk edilməsi bir
elm kimi tarixin ikinci tərəfidir.
Tarix elminin bu iki tərəfinin vəhdəti və
qarşılıqlı əlaqəsi ayrılmazdır. Bu prinsipin
pozulması bu və ya digər cəmiyyətin tarixinin dərk
edilməsinə yanlış yanaşmaya gətirib
çıxarır. Tarixi idrakın elmiliyi
heç də həmişə tarix elminin mahiyyəti ilə
müəyyən edilmir. Tarix elminin
inkişafında tarixin predmetinin, vəzifələrinin dəyişməsi
və anlayışı ilə bərabər, həm də
tarixi hadisələrin dərk edilməsi və başa
düşülməsi metodu dəyişmiş, tarixin elmi
idrak metodu yaranmışdır.
"Tarix
bir elm kimi ən inandırıcı şəkildə göstərir
ki, elmin məqsədi təkcə öyrənilən hadisələri
izah etmək deyil, həm də onları anlamaqdır... Hər bir elmin məqsədi izah etməkdir. İzahdan tarixdə də istifadə edilir.
Lakin bu izah bir qədər qeyri-adi tipli, "rasional
izahdır"... İzah ilə anlamanın nisbəti elmin
metodologiyasının real problemi olub, diqqəti getdikcə daha
çox cəlb edir" (Bax: İvin A.A. "Sovremennaə
filosofiə nauki". M., 2005, str. 428, 430, 457).
Başqa sözlə desək, söhbət ondan
gedir ki, tarix bir elm olaraq təkcə hansısa hadisələri
və ya prosesləri izah etməyə yox, həm də
onların mahiyyətini anlamağa çalışır.
Belə ki, tarixçi müəyyən tarixi
şəxsiyyətin hərəkətlərini izah edərkən
bu şəxsin rəhbər tutduğu motivləri
açıqlamalı, bu və ya digər hərəkətlərin
nə dərəcədə məqsədəuyğun
olduğunu nümayiş etdirməlidir.
Keçmişdə tarixçi müəyyən
xronoloji dövr və ölkə ilə məşğul idisə,
müasir tarixçi öz araşdırmalarını nəzəri
tarix əsasında qurur. Onu təkcə hadisələrin
qarşılıqlı əlaqəsi deyil, həm də
müəyyən sosial-iqtisadi və psixi strukturların,
proseslərin və münasibətlərin təkamülü
maraqlandırır. Tarix təsviri metod
hüdudlarından çıxmış və müqayisəli
metoda qapanıb qalmamışdır. O, daha artıq dərəcədə
nəzəri elmə çevrilmişdir. Bu, onun
nəticəsidir ki, "tarix elmi öz metodlarını əhəmiyyətli
dərəcədə zənginləşdirmişdir. Burada həm ciddi kəmiyyət analizi, həm struktur
metodlar, həm semiotika, həm də bəzi başqa
yanaşmalardan istifadə edilir" ("Filosofiə i
metodoloqiə istorii". Sb. statey. Pod
red. İ.S.Kona. İzd. "Proqress", M., 1977,
str. 15).
Tarixçilərdə nəzəriyyəyə maraq
oyanması onu göstərir ki, müasir tarix elmi
çoxsaylı müxtəlif strukturların - iqtisadi, sosial,
şüur, mədəniyyət, mif və digər strukturların
öyrənilməsi ilə məşğuldur. Lakin
"insanların birgə fəaliyyətinin strukturu və nəticələri
ilə ayrılıqda götürülmüş hər bir
insanın fərdi metodları və hərəkətləri
arasında fərq qoymaq lazımdır. Tarixi
inkişafın obyektiv qanunauyğunluğu haqqında tezis o
deməkdir ki, insanların hər yeni nəslinin fəaliyyəti
keçmişdən miras qalmış şəraitdə
baş verir. Lakin bizim bugünkü fəaliyyətimiz
... növbəti nəslin fəaliyyət imkanlarını və
istiqamətini müəyyən etdiyi kimi, həmin "şərtlər"
və ya "strukturlar" da əvvəlki nəsillərin
obyektivləşmiş fəaliyyətidir" (Bax: yenə
orada, s. 29).
Tarixin obyekti keçmişə mənsubdur, lakin tarixi
keçmişin heç də bütün hadisələri
bizə çatmır. Yaddaş yalnız xalqın həyatını
dəyişmiş hadisələri saxlayır. Əgər mən öz vətəndaşlarımı
başa düşürəmsə, bu yalnız ona görə
belədir ki, biz eyni mahiyyəti təmsil edirik, eyni dildə
danışırıq, eyni dəyərlərdən istifadə
edirik, eyni mədəniyyətə mənsubuq. Biz özümüzü ümumi tariximiz sayəsində
dərk edirik.
Hər bir elm toplanmış təcrübə əsasında
inkişaf edir.
Tarix elmi də əvvəlki nəsillərin
tarixi təfəkkürünün ən əhəmiyyətli
inikası kimi təsəvvür edilir. Yeni
bilik isə həm özündən bilavasitə əvvəlki
biliyin, həm də tədqiq edilən tarixi problemə aid daha
əvvəlki biliklərin hamısının dəyərli məzmununu
ehtiva edir. Tarixçi təkcə
faktların aşkar edilməsi ilə kifayətlənməməlidir.
Tarixə aid elmi əsərin məqsədi
öyrənilən keçmiş hadisələri bərpa etməkdir.
Axı keçmiş də reallığa
malikdir. Tarixi reallığın inikası
elə tarixin bərpa edilməsidir. Alim
tarixi bərpa etməklə hadisənin təsvirini və təhlilini
gerçəklikdə mövcud olanlara
yaxınlaşdırmağa çalışır. Tarixi idrakın vəzifəsi reallığın
mümkün qədər düzgün surətini verməkdir,
hərçənd, tarixdə biliyin relyativlik (nisbilik) dərəcəsi
hər hansı başqa sahədə olduğundan çoxdur.
Keçmişdən əxz olunmuş biliklər
müasir dövrə məxsusdur. Onları
elmi şəkildə dərk etmədən irəli getmək
mümkün deyil. Keçmiş
yaradılmış mədəniyyətdə, sabitləşmiş
sosial əlaqələrdə və ənənələrdə,
hətta sosial-siyasi quruluşda da yaşayır.
Tarixçi
konkret tarixi məsələnin öyrənilməsinə
başlamazdan əvvəl hökmən yadda saxlamalıdır
ki, tarixi tədqiqatda elmi irs
aşağıdakı qaydada ifadə olunmuşdur:
tarixçi başqa tədqiqatçıların irəli
sürdüyü məsələləri toplanmış
biliklərdən çıxış edərək həll
etməyə çalışır; yeni faktlarla köhnə
bilik arasında ziddiyyətlər aşkar edildikdə bunlardan
sonuncusu elmi tənqidə məruz qalır, yeni anlayış
həmişə əvvəlki tarixi fikrin tənqidi və elmi
şəkildə yenidən işlənməsi prosesində
yaranır. Buna görə də tarixi hadisələrin
ciddi səbəb-nəticə əlaqələrinin aşkar
edilməsi elmi cəhətdən çox vacibdir.
İdrak prosesini insanların keçmişdəki
praktiki fəaliyyətindən ayırmaq olmaz. Düşünən
zəka sahibi faktlar arasında vəhdət və fərq
olmasını görür, buna görə də ən əhəmiyyətli
faktlar üzərində diqqətini cəmləşdirir.
Tarixçi keçmişi öyrənərkən
hadisələrin mahiyyətinə getdikcə daha dərindən
nüfuz edir. Öyrənilən
dövrün təsviri tarixi hadisənin məzmununa adekvat
olana qədər bu idrak prosesi davam etməlidir.
Buna görə də tarixi tədqiqatın
vəzifəsi bizə gəlib çatmış tarixi hadisələr
məcmusundan yalnız ciddi əhəmiyyət kəsb edənləri
və elmi nəzəriyyəyə uyğun olanları
seçməkdən, onların köməyi ilə tarixi mənzərəni
yaratmaqdan, onların arasında mövcud əlaqələri
aşkar etməkdən ibarətdir.
Tarixin dərk edilməsi tarixçinin öyrənilən
tarixi dövr haqqında mötəbər biliklər əldə
edilməsinə yönəlmiş yaradıcı fəaliyyətidir. Buna görə də
tarixçi obyektiv tarixi biliyə can atmalı və bu bilik
ayrı-ayrı tarixi faktların və ya hadisələrin birləşdirilməsi
deyil, elmi nəzəriyyə olmalıdır. Bu
nəzəriyyə məntiqi baxımdan ardıcıl
olmalıdır. Elmi tarixi bilik həmişə
elmi nəzəriyyə, yəni tarixin öyrənilən sahəsinin
mühüm əlaqələri barədə dolğun təsəvvür
yaradan elmi müddəalar sistemi forması kəsb etməyə
çalışır. Sırf məntiqi
mənada nəzəriyyə məntiqi araşdırma
baxımından qapalı fikirlərin məcmusudur. Məntiqi
mövqedən çıxış etsək, hətta
ayrıca bir təklif məntiqi nəticə ilə birlikdə
götürüldükdə nəzəriyyə ola bilər. Nəzəriyyə
tarixi faktları və hadisələri maksimum dolğun izah etməli,
onları özlərinin əsası kimi müəyyən
edilən əlaqələr sisteminə
uyğunlaşdırmalıdır. "Metodoloji
baxımdan hər bir nəzəriyyə öz müddəalarının
təsvirinin maksimum dolğunluğuna və
adekvatlığına, tamlığına və onların
bir-birindən nəticə kimi çıxarılmasına,
onların arasında daxili ziddiyyət olmamasına
çalışmalıdır" (Bax: "Vsemirnaə
Gnüiklopediə. Filosofiə". M., AST Minsk, 2001, str. 1069).
Peşəkar tarixçi təkcə tarixi faktları dəyərlərə
aid etməyə çalışmaqla kifayətlənməyib,
həm də onların barəsində dəyərli
mühakimələrə malik olmalıdır. O, pisləməli və tərifləməli
deyil. Əks halda o özü subyektivizm yoluna
düşür. Obyektiv tədqiqatçı
həmişə özünün öyrəndiyi dövrə
xas olan dəyərlər tapmağa çalışır.
"Tarixçi mənbələri öyrənərkən
aşkar etdiyi motivasiya komplekslərini ixtiyari şəkildə
birləşdirə bilməz; o, həmin komplekslərin
düzgün nisbətlərini tapmalı, motivasiya
üfüqlərinin həqiqi mənzərəsini, bununla da
bütün tarixi gerçəkliyin mənzərəsini bərpa
etmək üçün onların bir-birinə nisbətini
müəyyən etməlidir" (Bax: "Filosofiə i
metodoloqiə istorii", str. 195).
Bəzi tarixçilərin yol verdiyi qüsur ondan ibarətdir
ki, onlar mənbələr haqqında məsələni həqiqilik
məsələsindən aydın fərqləndirə bilmirlər. Hər
hansı tarixi hökmün həqiqiliyi problemi "yalnız və
ya əsasən müəyyən mənbələrin mənşəyi
baxımından həll edilə bilər. Lakin ümumiyyətlə,
bu məsələ fərqlidir və biz müəyyən
hökmün və ya müəyyən informasiyanın həqiqiliyini,
bir qayda olaraq, informasiyanın mənbəyinə və ya mənşəyinə
müraciət etməklə deyil, daha qısa yolla - iddia edilən
faktların özlərini tənqidi şəkildə yoxlamaq
vasitəsilə müəyyən edirik" (Popper Karl. "Predpolojeniə i oproverjeniə", M., 2008, str.
49).
Tarixi faktların seçilməsi problemləri həm
tarixçilər, həm də filosoflar tərəfindən
öyrənilir. Tarixçilər faktların seçilməsinin
zəruriliyini praktiki fəaliyyətdə etiraf edirlər.
Çünki bu faktların heç də
hamısından ümumiləşdirmə üçün
istifadə edilə bilməz. Filosoflar isə nəzəri
baxımdan həm zəruri, həm də ixtiyari şəkildə
ola biləcək bu seçimə haqq qazandırmağa
çalışırlar. Burada hər şey
tarixçinin elmi vicdanından asılıdır. Tarix elmi qavranılanın fotoşəkli deyildir.
O, dərin təhlil və dərketmə əsasında
yaranır. Tarix elmi bəşəriyyətin
tarixi haqqında sistemli şəkildə təşkil
olunmuş və əsaslandırılmış obyektiv biliklər
yaradılmasına yönəlmiş idraki fəaliyyətin
xüsusi bir növü, tarixi reallığın nəzəri
cəhətdən dərk edilməsidir.
Tarixçi tarixi hadisələrin mahiyyətinə vararkən
nəticədən həmin hadisələri doğurmuş səbəblərə
doğru getməlidir. Alman filosofu Georq Zimmel bununla əlaqədar yazır:
"Əgər biz bir mürəkkəb tarixi hadisənin
(umfassend) başqa bir hadisəyə səbəb olduğunu, yəni
qanunauyğun şəkildə onu doğurduğunu deyiriksə,
bu o deməkdir ki, birinci hadisəni doğurmuş xüsusi
qüvvələr sonradan elə inkişaf etmişlər ki,
onlar ikinci hadisəni doğurmuşlar. Lakin eyni
ardıcıl hadisələr çox müxtəlif səbəblər
qrupu üzündən baş verə bilər. Həqiqətdə tarixin qüvvələri bizim
üçün yalnız nəticədən səbəbə
qədər olanları ehtiva etdiyindən həmişə əlyetərli
olur, ona görə də bunun bütün şübhəliliyini
özündə cəmləşdirir. Bu səbəbdən
tamamilə eyni şəkildə təzahür edən iki vəziyyət
və ya iki hadisə tamamilə fərqli nəticələr
doğura bilər; hətta daha artıq, iki hadisə öz
inkişafında tamamilə paralel olaraq çoxsaylı pillələrdən
keçə bilər, buna görə də onların səbəb
kimi doğurduğu hadisələr də hökmən paralel
hesab edilməlidir. Bununla belə, müəyyən
nöqtədə onlar bir-birindən ayrılır və bu da
onu göstərir ki, fəaliyyətdə olan qüvvələr
bütövlükdə hadisələrə deyil, onlardan daha dərində
yerləşən elementlərə tətbiq edilir. Bu səbəbdən çox vaxt mürəkkəb
hadisələrin birinin digərini doğurması hələ
bu nəticəyə gəlməyə əsas vermir ki,
onları əlaqələndirən qanunun məzmunu birinin digərindən
əmələ gəlməsidir" (Zimmelğ Q.
"Problemı filosofii istorii. Gtödı
po teorii poznaniə". M., "Knijnoe delo", 1898, str.
55).
Tarix nə məqsədlə öyrənilir? İngilis tarixçisi,
Kembric Universitetinin professoru Piter Laslett bu sualın cavabında
deyir: "Tarixi yazanlar ən müxtəlif məqsədlər
güdür. Həmin məqsədlər özlüyündə
elmi tədqiqatın tamamilə qanuni mövzusu ola
bilərdi... Keçmişin rekonstruksiyaları
və interpretasiyaları müəyyən cəmiyyəti (və
ya müəyyən qrupu) onun keçmişi ilə və onun
indisinin həmin keçmişdən fərqli cəhəti ilə
barışdırmaq üçün qurulur. Onlar hər bir yeni nəslin zamanda ona ayrılan yeri
anlaması üçün lazımdır. Onlar dini
etiqadlara və ayinlərə haqq qazandırmaq, siyasi fəaliyyətləri
əsaslandırmaq, estetik və intellektual təcrübəni
zənginləşdirmək və sadəcə öz
marağını təmin etmək üçün lazımdır"
(Bax: "Filosofiə i metodoloqiə istorii", str. 199-200).
Alman filosofu və maarifçisi, "Bəşər
tarixinin fəlsəfəsi haqda ideyalar" əsərinin
müəllifi İohann Hörder (1744-1803) yazırdı ki,
dünya tarixinin gedişində saysız-hesabsız insan
birlikləri yaşadıqları məkandakı fiziki və
iqlim şəraitinin təsiri altında bir-birindən təcrid
edilmiş şəkildə formalaşır. Onların hər
biri özünün bənzərsiz üsulu ilə heç
bir başqa xalqın yarada bilməyəcəyi hissi
qavrayışların müəyyən fərdi
balansını yaratmışdır. Bu "xalq
dühası" lap əvvəldən mifologiyada, dində,
poeziyada, sözün qısası, "xalq mədəniyyətində"
təcəssüm olunmuşdur və bu xalqın heç bir
nümayəndəsi həmin mədəniyyətin
hüdudlarından kənara çıxa bilməz. Mədəniyyətin sonrakı inkişafında
rasional elementlər də yarana bilər, lakin onun
mövcudluğunun bütün mərhələlərində
istənilən ədəbiyyat, incəsənət və
musiqi əsəri mahiyyət etibarilə effektiv "xalq
ruhu"nun inikasıdır ("Filosofiə i metodoloqiə
istorii", str. 265). Onun fikrincə, tarixi
hadisələrin təbiəti insan kollektivlərinin emosional fərqliliklərində
gizlənir.
Tarix
aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: tarixi
gerçəklik, tarixi bilik, tarixi tədqiqat, tarixi metod, tarixi
təcrübə. Mürəkkəb sistem olan tarix məhz
sistemli təhlil aparılmasını nəzərdə tutur, bu təhlil tarixə
tarixi bilikdə adekvat əks olunmuş real tarixi proses kimi ən
dolğun tərif verməyə kömək edir.
Beləliklə, tarix elminin predmeti tarixi hadisələr və
faktlardır.
Tarix elmi idrak nəzəriyyəsinə əsaslandıqda
tarixin ən dərin mahiyyətinə varır. Odur ki, tarixi idrakın elmiliyi problemi bu gün bizim
üçün son dərəcə vacibdir. Bu, həm də onunla şərtlənir ki, biz uzun əsrlər
boyu bu və ya digər iri dövlətlərin tərkibinə
daxil olmuşuq, nəhayət, XX əsrin axırlarında
dövlət müstəqilliyi qazanmışıq. Bu da bizə milli tariximizə kənar diktat olmadan,
müstəqil surətdə nəzər salmağa imkan verir.
Nəticədə bu gün tarixi idrakda bütünlükdə tariximizin, həmçinin
ayrı-ayrı tarixi hadisələrin ənənəvi təhlili
və izahı metodologiyasının yeni tənqidi qiymətləndirilməsi
baş verir. Tarix elmində böyük irəliləyiş
gözlənilir, qədim və orta əsr Azərbaycan tarixinə
maraq açıq-aşkar artmışdır; tarix elmi xarici
ölkələrin muzey və kitabxanalarından yeni məxəzlərlə
zənginləşir; orijinal tarixi mətnlərin dilini bilən
gənc mütəxəssislərdən ibarət yeni elmi
korpus formalaşır və s. Lakin sosial-humanitar elmdə
baş verənləri müsbət qiymətləndirməklə
yanaşı, qeyd etmək vacibdir ki, tarix elmimiz hələ
faktoqrafiyadan, eləcə də təsvirçilik metodundan tam
xilas ola bilməmişdir.
Qnoseoloji nihilizm, faktoloji materiala aludə olmaq milli tarixi
proseslərin məhsuldar elmi təhlilinin qabağını kəsir. Tariximizin
empirik-faktoloji və məntiqi-rasional səviyyələrinin
qarşılıqlı əlaqəsinin dərk edilməsi
problemi elmi metod kimi tədqiqatlarda bütövlükdə tətbiqini
hələ kifayət qədər tapmamışdır. Tarixi idrakın metodoloji problemlərinin Azərbaycan
tarixinin təhlilinə yeni yanaşmaların, keçmişdəki
hadisələrin izah olunmasının mühüm şərtinə
çevrildiyi bir şəraitdə tarixçilərimiz
metodoloji problematika ilə məqsədyönlü məşğul
olmaq üçün özlərinə əziyyət vermirlər.
Halbuki metodologiya amili tarixi idrakın dərin
elmiliyində əsas rol oynayır. Tarixi hadisələr
haqqında elmdən sosial və tarixi proseslər, münasibətlər
və strukturlar haqqında elmə çevirmək meyli Azərbaycan
istorioqrafiyasında hələ lazımınca təmsil
olunmamışdır.
"Metod", "metodika" və
"metodologiya"nın bir-biri ilə
sıx bağlılığını, lakin eyni
olmadığını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Metodoloji ədəbiyyatda "tarixi metod"
"tarix elminin metodu" anlayışının özəyi
hesab olunur. Tarixin metodologiyası metoda
çevrilmir, onlar üst-üstə düşmür, necə
ki, elmin predmeti və elmin özü identik deyildir. Tarixin metodologiyası tarixin başa düşülməsi
haqqında elmdir. Metod və
metodologiyanın müqayisə edilməsi predmetin və elmin
müqayisəsinin tipik olmayan hadisəsi kimi təsəvvür
edilir. Metodoloji ədəbiyyatda metodologiya
metod haqqında elm, metod anlayışının özü isə
bu elmin predmeti kimi nəzərdən keçirilir. Bolqar
filosofları G.Girginov və M.Yankov təsdiq edirlər:
"Metodologiya metodları daxil etmir, onları tədqiqatın
predmetinə çevirir. Metod - metodologiyada
interpretasiyanın predmetidir" (Bax: "Metodoloqiə kak
razdel qnoseoloqii", jurnal "Voprosı filosofii", 1973,
¹8, str. 127). Bu, söyləməyə əsas
verir ki, tarixin metodologiyası tarixi tədqiqatın
metodikası deyildir. Tarixin metodologiyası
tarixi tədqiqatın metodikasının məzmunundan xeyli
genişdir.
Metodologiya - insanın nəzəri və praktiki fəaliyyətinin
təşkili və quruluşu üsulları haqqında elmdir. O, dərketmə problemlərinin
dinamikası, yeni dərketmə məqsədlərinin
formalaşması və s. ilə bağlıdır. Metodologiya, həmçinin tarixi problematikanın dərk
edilməsi və yenidən dərk edilməsinin mühüm tərkib
hissəsidir.
N.M.Doroşenkonun fikrincə, mürəkkəb bilik
sistemi olan tarixin metodologiyası həm ümumi, bütün
elmlər üçün mütləq olan, həm də
tarixi, istorioqrafiya və mənbəşünaslıq tədqiqatlarının
nəzəriyyəsinə (tarixi proses nəzəriyyəsi,
tarixi bilik nəzəriyyəsi, tarixi metod nəzəriyyəsi)
və təcrübəsinə əsaslanan xüsusi elmlərin
prinsip, qanun və tədqiqat metodları haqqında biliklərin
daxil olduğu nəzəriyyədir. Tarixin metodologiyası
dayanıqlı vahid tam təşkil edən bu səviyyələr
daxil olmaqla, müəmmalı struktura malik mürəkkəb
çoxsəviyyəli sistem kimi təsəvvür edilir (Bax:
Onun "Metodoloqiə istorii: teoretiçeskie i filosofskie
osnovaniə". S-P., 2007, Qlava1).
Tarixin metodologiyası müstəqil tədqiqat predmetinə,
öz tarixinə və inkişaf
ardıcıllığına malikdir. Onun vəzifəsinə
tarix elmində tətbiq edilən metodların təhlili,
onların təsnifatı və sistemləşdirilməsi
daxildir. Lakin tarix elmi çərçivəsində
tarixin metodologiyasının vəzifələrinin müstəqilliyinə
və özəlliyinin təsdiqinə nail olmaq imkanları məhduddur.
Bu boşluğu doldurmaq məqsədilə
tarixi-fəlsəfi biliklərin birləşdirilməsi tələb
olunur. Tarixçilər konkret tarixi
materialın təhlilinə ənənəvi metodlar tətbiq
etməli, bu təhlili hissi təcrübə ilə zənginləşdirməlidirlər.
Filosoflar isə öz növbəsində bu elmi prosesi belə
halların təhlilinə ümumi nəzəri-idraki prinsipləri
tətbiq etməklə genişləndirə bilərlər. Bununla da fəlsəfə tarixin öyrənilməsinə
yanaşmada vurğuları lazımi şəkildə yerbəyer
edir.
Metodoloji
təhlilin vəzifəsinə təkcə tarix elmində tətbiq
edilən metodların tədqiqi deyil, həm də artıq
mövcud olan nəzəriyyələrin, dünyagörüşü prinsiplərinin,
ictimai inkişaf qanunlarının, fəlsəfi
kateqoriyaların istifadəsi də daxil olduğundan, tarixin
metodologiyasının müstəqilliyinin və özəl
imkanlara malik olmasının iddia edilməsi məsələsini
yalnız fəlsəfə səviyyəsində həll etmək
mümkündür (Bax: yenə orada).
Düşünürəm ki, belə yanaşma tarixi
idrakın elmiliyinə nail olmaq üçün fundamental rol
oynayan iki mənbənin sintezindən ibarətdir. Bu, tarixin müasir
metodologiyasının formalaşmasının iki təmayülü
ehtiva etməsini inkar etmir: onlardan biri tarixi tədqiqatlar
praktikasında nə baş verdiyinin təsviri, tarixçinin
metodoloji təcrübəsinin ümumiləşdirməsi, digəri
isə fəlsəfi
metodologiyanın
konkret tarixi tədqiqatlara tətbiq edilməsi ilə
bağlıdır. Bu iki təmayül Qərb
müəlliflərinin əsərlərində geniş tətbiqini
tapır. Məsələn, ingilis
tarixçisi E.C.Hobsboum tarixin metodologiyasının vəzifələrini
birinci təmayülün çərçivəsində
müəyyən etdiyi halda, Kanada filosofu Uilyam Drey ikinci təmayülü
üstün tutur. O yazır: "...mən filosofun vəzifəsini
tarixi tədqiqatların praktikasında baş verənlərin
sadə təsviri ilə məhdudlaşdırmazdım. Onun fəaliyyəti...Etəkrarlamaq yox,
aydınlaşdırmaqdır; biz filosofdan daha çox
praktikanın səmərəli yenidən qurulmasını
gözləyirik, nəinki onun surətinin
çıxarılmasını" ("Filosofiə i
metodoloqiə istorii", Sb. statey, M., 1977, str. 40).
Deməliyik
ki, tarix elminin predmeti, onun metodları və s. barədə
elmi mülahizələrdə həmişə fəlsəfi
məzmun vardır. Lakin həmin məzmun tarixin
metodologiyasının struktur və funksiyasının başa
düşülməsində heç də həmişə
tarixi və məntiqi, nəzəri və fəlsəfi təhlilin
vəhdəti kimi götürülməmişdir. Halbuki
tarixin metodologiyası bu vəhdət kontekstində həm
metodoloji təlimlər tarixi, həm də "metod",
"metodika" və "metodologiya"
anlayışlarının müxtəlif əlaqə və
münasibətlərinin təhlili ilə məşğul
olan məntiq kimi müəyyən edilə bilər.
Elmiliyin meyarlarından biri metod nəzəriyyəsinin
mövcudluğu və bu nəzəriyyənin konkret
metodların təhlilinə tətbiq edilməsidir. Lakin metod məqsəd
deyildir, o, məna yükü daşıyır və
yalnız idrak və fəaliyyətlə bağlı məna
qazanır. Hegel metoda idrak fəaliyyətinin
aləti və vasitəsi kimi tərif verirdi. O, metodu
idrakla bağlayaraq, onun məzmununun xarakteristikasını
vermişdir: "Metod... ruh və substansiyadır, istənilən
predmet haqqında deməliyik ki, biz onu anlayışda dərk
edirik və onun mahiyyətini yalnız ona görə başa
düşürük ki, o, tamamilə metoda tabedir; o, hər
bir şeyin məxsusi metodudur" (Qeqelğ Q.V.F. Soç., T VI,
M.-L., 1929-1959, str. 298).
Metodun idrak və fəaliyyətlə əlaqələri,
qarşılıqlı münasibətləri fəlsəfi təhlil
səviyyəsində müəyyənləşir. Təhlilin
predmeti tarixi metoddan daha çox onun ümumi əlaqələri
və münasibətləridir. Bu səviyyədə
metodologiyanın vəzifələrinə tarixi metodun və
tarix elminin predmetinin, tarixi metodun və tarixi biliyin, tarixi
metodun və tarixi tədqiqatın, tarixi metodun və tarixi təcrübənin
qarşılıqlı nisbəti haqqında məsələlərin
həlli daxildir. Bu vəzifələr
birbaşa tarixin, tarixi biliyin, tarixi tədqiqatın, tarixi təcrübənin
fəlsəfi təhlilindən asılı olaraq həll
edilir. Ona görə də metodoloji təhlil ontoloji
(varlıq haqqında elm - R.M.), qnoseoloji, məntiqi, aksioloji (dəyərlər
nəzəriyyəsi baxımından - R.M.) və praksioloji
(proqram-konseptual layihə mövqeyindən - R.M.) təhlillə
birbaşa bağlıdır (Bax: Doroşenko N.M., yenə
orada).
Fəlsəfi təhlil tarixi metodu əvvəlki səviyyələrdə
sezilməyən yeni rakurslardan işıqlandırılır. Fəlsəfi
təhlil sayəsində tarixi metod haqqında - metodologiya
haqqında yeni elmi bilik inkişaf edir. Fəlsəfi
səviyyə metodoloji biliyin bünövrəsidir. Tarixin metodologiyası deyəndə biz məhz fəlsəfəni
nəzərdə tuturuq. Müasir elmi
biliklər sistemində onun əhəmiyyəti tarix elminin
metodoloji əsaslandırılması ilə bitmir. Yox, bu, belə deyil. Tarix elmi orada bu və ya digər
dərəcədə əsas metodoloji ideyaları və ya müddəaları
üzə çıxarır. Tarixçi tədqiq
etdiyi problemin elmi həllini ən ümumi metodologiya olan fəlsəfənin
özündə tapır. Elmi məsələləri
həll edən zaman tarixçi bir sıra qnoseoloji, məntiqi
və hətta estetik problemlərlə üzləşməli
olur. Bu problemlər onun
qarşısında digər tədqiqatçılara nisbətən
fərqli şəkildə təzahür edir.
Beləliklə, tarix metodunun əhəmiyyəti və
özəlliyi məsələsinin həlli tarix haqqında
ümumi anlayışsız mümkün deyil. Onun həlli
üçün tarixin fəlsəfəsinə
çıxışa, tarixin metodologiyasının tarixi proses
nəzəriyyəsi ilə əlaqənin qurulmasına ehtiyac
vardır.
Fəlsəfi-metodoloji təhlilin ən yüksək səviyyəsi
tarixin metodologiyasının özünün fəlsəfi,
tarixi və metodoloji nəzəriyyələr sistemində yeri
və rolunun müəyyən edilməsidir. Tarixin
metodologiyasının əhəmiyyəti və özəlliyi,
müasir bilik strukturunda yeri yalnız bu cür müqayisədə
aydın olur. Bundan əlavə, tarixin fəlsəfəsi
və tarixi prosesin nəzəriyyəsi ilə ümumi idrak nəzəriyyəsi
və tarixi bilik nəzəriyyəsi, dialektik və formal məntiq,
tarixi tədqiqat nəzəriyyəsi ilə
qarşılıqlı əlaqə yaranır. Tarixin metodologiyasının məzmunu məhz bu səviyyədə
açılır.
Deyilənlərlə yanaşı, qeyd etmək
lazımdır ki, tarixin metodologiyası həm məhdud, həm
də geniş mənada müəyyənləşir. Birinci halda
söhbət tarixin metodologiyasının tarix elmində tətbiq
edilən metodlar sistemi haqqında təlim kimi predmetin müəyyən
olunmasından gedir. Lakin bu tərif onun
imkanları barədə dolğun təsəvvür
yaratmır. O, empirik və nəzəri, tarixi və məntiqi,
konkret elmi və fəlsəfi çalarların bütün zənginliyini
ehtiva etməlidir. İkinci halda tarixin metodologiyası
bütün elmlərdə tətbiq olunan ümumi fəlsəfi
müddəalar, nəzəri müddəalar (tarixi proses nəzəriyyəsi,
tarixi biliklər nəzəriyyəsi, tarixi tədqiqat nəzəriyyəsi
və s.) və tarixi, istorioqrafik və mənbəşünaslıq
tədqiqatlarının təcrübəsinə əsaslanan
xüsusi müddəalar da daxil olmaqla tarix elminin metodları
haqqında kompleks, sistemli bilgilər kimi müəyyən
oluna bilər. Bütün bu əlaqə və münasibətlərin
nəzərə alınması tarixin metodologiyasını
elmi biliklərin xüsusi sahəsi kimi daha dolğun dərk
etməyə, müasir ictimaiyyatşünaslığın
strukturunda onun yerini təyin etməyə imkan verir (Bax:
Doroşenko N.M., yenə orada).
Struktur mənsubiyyəti nəzərə alınmaqla
tarixi metodologiyaya müxtəlif səviyyəli
anlayışlar sistemində baxıla bilər.
O cümlədən fəlsəfi biliklər strukturunda
tarixin metodologiyası fəlsəfi fənlər sisteminə
daxildir: tarixi proses nəzəriyyəsi, idrak nəzəriyyəsi,
məntiq, aksiologiya, praksiologiya. Bu da onun müxtəlif
əlaqə və münasibətlərini
aydınlaşdırmağa kömək edir.
Deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd edək
ki, tarixi prosesin predmeti tarixi reallıqdır. Tarixin
metodologiyasının predmeti kimi bu reallığın dərk
edilməsi üsulları, idraki fəaliyyət metodları
çıxış edir. Tarixi proses nəzəriyyəsi
ictimai münasibətlərin, proseslərin, struktur və
rolların nəzəri inikasıdır. Bu nəzəriyyəyə
əsaslanan tarixin metodologiyası onların dərk edilməsinin
üsul və vasitələri haqqında elmdir. Daha sonra,
tarixi proses nəzəriyyəsi tarix haqqında fəlsəfi
müddəalar sistemidir. Tarixin
metodologiyasında bu müddəaların metodoloji mənaları
açılır. Həmçinin yadda
saxlamaq lazımdır ki, nəzəri müddəalar metodoloji
müddəalara çevrilir və tarixin elmi dərki
üçün normativ və requlyativ göstərişlər
kimi istifadə olunur.
Milli tarixin ayrı-ayrı hadisələrinə səthi
yanaşmalara yol verməmək üçün alim öz tədqiqat
fəaliyyətində araşdırdığı
dövrün və ya hadisənin mənzərəsinin hərtərəfli
açılmasında ona lazımi yardım göstərəcək
elmi metoda arxalanmalıdır. Tariximizin problemlərini
dərindən öyrənməyə diqqətin
artırılması çağırışı heç
kimi təəccübləndirməməlidir. Təəccüb
doğuran yalnız o fakt ola bilər ki, bu
məsələ yalnız bu gün meydana
çıxmışdır. Düşünürəm ki,
bunun da cavabı vardır: əgər keçmişdə millət
özünü qoruyub saxlamağın qayğısına
qalırdısa, müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra o,
fikrən öz köklərinə qayıtmış,
insanın öz "Mən"ini təsdiq etməsi
üçün zəruri olan tarixini dərindən öyrənməyə
qərar vermişdir.
Cəmiyyətin bizim tarixçilərə sosial
sifarişinin məğzi də elə bundan ibarətdir. Bu gün dezinformasiyanın,
islamofobiyanın, həmçinin xaricdəki bəzi antiazərbaycan
dairələrinin
azərbaycanlıları öz milli tarixi olmayan xalq
kimi təqdim etmək cəhdlərinin gücləndiyi bir
vaxtda xalqımızın tarixini dərindən öyrənmək
onlara ən tutarlı cavab ola bilər. Tarixçilər
öz elmi əsərləri ilə vətəndaşlarımıza
Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı onları
maraqlandıran suallara rasional cavab tapmaqda kömək göstərməlidirlər.
Tarixə maraq göstərmək insanın təbiətinə
xasdır, çünki bu, insanın özünü dərk
etməyə can atması ilə bağlıdır. Məhz bu fitri keyfiyyət bizi
irəliyə və geriyə, gələcəyə və
keçmiş hadisələrə sövq edir. Əsla
şübhə etmirəm ki, keçmişi anlamaq arzusu gələcək
nəsilləri də narahat edəcəkdir. Bu hiss bəşəriyyətə
insanların özünəbənzərlər birliyi
yaratmağa başladıqları vaxtlardan xasdır.
"Tarixə
bizim anadangəlmə həvəsimiz vardır... Tarix bizi
xalqın savad dərəcəsi və mənəviyyatı,
birgəyaşayışın və siyasətin faydası ilə
tanış edir, bu səbəbdən də
onu ali dini elmlərdən biri saymaq gərəkdir. O, məktəbində
bəşər övladının bütün nümayəndələrinin
onun dərslərindən istifadə etdiyi müəllimdir...
O, bizə gələcəyi keçmişin libasında təqdim
edir. Onun təsvir etdiyi keçmiş hadisələr
gələcək üçün örnəkdir.
Keçmişdən xəbəri olmadan indi ilə yaşamaq
yolu bilmədən səhraya qədəm basmaq və orada
boş-boşuna dolaşmaq deməkdir...
Tarixin öyrənilməsi keçmiş həyatı təsvir
olunan xalq üçün xüsusilə vacibdir. O, xalqı doğma torpağın
xüsusiyyətləri, orada məskunlaşan tayfaların
xarakteri ilə tanış edir, ziyan və xeyrini göstərməklə
xalqların bütün qarşılıqlı münasibətlərindən
nəticə çıxarır" (Bakixanov A.A.
"Qölistan-i İram", İzd. "Elm", B., 1991,
str.9).
Xalqın həqiqi tarixi həmişə hisslərimizə
nə isə ötürür. Fərdin müəyyən
hadisə və ya proseslərə dayanıqlı şəxsi
münasibəti əks olunan emosional hisslər sayəsində
biz şəxsi həyatımızın mühüm hadisələrini
yaddaşımızda saxlayırıq. Məhz
bu səbəbdən tarixin öyrənilməsi əsl vətəndaşlar
və vətənpərvərlər tərbiyə etmək
üçün bütün digər işlərin içərisində
daha mühümdür. Hələ ingilis
mütəfəkkiri, yazıçı və politoloq lord
Bolinqbrok (Henri Sent Dcon, 1678-1751) yazmışdır ki,
"tarix bizi nümunələr vasitəsilə öyrədən
fəlsəfədir. Nümunənin gündəlik təsirini
görmək üçün bizi əhatə edən aləmə
nəzər salmaq kifayətdir; nümunənin niyə belə
böyük qüvvəyə malik olmasını bilmək
üçün nəzərlərimizi daxilə yönəltmək
kifayətdir" (Bax: Lord Bolinqbrok. "Pisğma
ob izuçenii i polğze istorii". İzd.
"Nauka", M., 1978, str. 11).
Tarixi öyrənmək lazımdırmı və bu nəyə
gərəkdir? Cavab birdir - tarix insana özünü dərk
etmək üçün lazımdır. Tarixin
dəyəri ondadır ki, biz onun sayəsində
xalqımızın keçmişi haqqında hadisələrdən,
əcdadlarımızın həyatının hərəkətverici
qüvvələrindən, xalq qəhrəmanlarından, tarixi
şəxsiyyətlərdən xəbər tuturuq. Onların sayəsində xalq tarixin
"künc-bucağında" itib-batmamışdır.
O, xalqa özünün indisini dərk etmək, gələcəyə
yolunu müəyyənləşdirmək üçün
lazımdır.
Sübuta ehtiyac yoxdur ki, tarix elmin elə bir növü,
yəni təfəkkürün elə formasıdır ki, onun
köməyi ilə alim suallar verir və onlara cavab tapmağa
çalışır. Tarix keçmişdə baş vermiş
hadisələr, insan fəaliyyəti haqqında elmdir. Elmin mahiyyəti konkret vəzifələrlə
bağlı hər hansı faktların sistemli toplusundan ibarət
deyildir. Robin Corc Kollinqvudun
yazdığı kimi, elm, "fikri bizim hələ bilmədiyimiz
bir məsələ üzərində cəmləşdirməkdən,
onu dərk etmək cəhdindən ibarətdir. Tarix
faktiki məlumatların interpretasiyasıdır..." (Bax:
R.Dj.Kollinqvud. "İdeə istorii. Avtobioqrafiə", İzd. M., 1980, str. 12, 13).
Tarix elmi konkret, spesifik hadisələrin öyrənilməsi,
onların dərk və izah edilməsi ilə məşğuldur. Karl Popper yazır: "Zənnimizcə,
tarixin vəzifəsi məhz ayrı-ayrı hadisələrin
təhlil olunmasında və səbəblərinin izah edilməsindədir" (Karl Popper. "Niheta istoriüizma", M., 1993, str. 165).
Tarix elmi təfəkkürün xüsusi
formasıdır. Ona görə də bu formanın təbiəti,
predmeti, metodu və əhəmiyyəti haqqında suallara
öz tarixi təfəkkür təcrübəsi olan insanlar
cavab verməlidirlər. Başqa sözlə
desək, onlar peşəkar tarixçi olmalıdırlar.
Tarixçi nəinki müstəqil tarixi
düşüncə təcrübəsinə malik olmalı,
həm də bu təcrübəni anlamalı, onu öz hiss-həyəcanının
predmetinə çevirməlidir. Bundan əlavə,
tarixçi təkcə tarixçi yox, həm də filosof
olmalıdır. Onun fəlsəfi
düşüncələrində tarixi təfəkkür məsələlərinə
lazımi diqqət yetirilməlidir. Ən əsası,
başa düşmək lazımdır ki, əvvəlcə təcrübə
gəlir, sonra isə onun üzərində düşünmək.
***
Bu günə qədər tarixi idrak problematikası birdəfəlik
həll olunmayıb. İctimaiyyatşünaslıqda tarix
elminin fəlsəfi-metodoloji problemlərinin gələcəkdə
işlənilməsinin zəruriliyi fikri mövcuddur. Hərdən Qərbdə bəzi alimlər
idrakın predmetinin ayrı-ayrı tərəflərini
ideallaşdırmağa və ya mütləqləşdirməyə
üstünlük verirlər. Lakin bu metod
bütün tədqiqatçılar tərəfindən dəstəklənmir.
Aydındır ki, burada "qızıl orta"nı tapmaq lazımdır. Bu da
tarixçilərin və filosofların səylərinin birləşməsi
nəticəsində mümkündür. Yalnız
belə birgəyanaşma nəticəsində tarixi idrakın
əsasını təşkil edən elmi prinsipləri
işləyib hazırlamaq olar. Əks halda
tarixçini tarixi idrakın aspektlərindən birinin əsassız
və tələsik mütləqləşdirilməsi qorxusu
daim təqib edəcəkdir. Obyektiv nəticələr
üçün induksiya və deduksiyanın vəhdəti, yəni
empirik ümumiləşdirmənin deduktiv nəticə ilə
və deduktiv nəticənin empirik ümumiləşdirmə
ilə birgə korreksiyası tələb olunur (induksiya -
faktlardan ümumi nəticə çıxarmaq; deduksiya -
ümumidən xüsusi nəticə çıxarmaq.
Ümumi müddəadan xüsusiyə aparan təfəkkür
tərzi təbiət elmlərində və riyaziyyatda da
tez-tez tətbiq olunur).
Tarix ilə fəlsəfənin yaxınlaşması
ideyası dərin tarixi idrakın əsasıdır. Bu, müxtəlif
səbəblərdən elmi nəticələr zamanı nəzərə
alınmayan tarixi hadisələrin dərkinə kömək
edən metodologiyadır. Təbii ki, tarixin
fəlsəfəsindən kənarda elmi idrakın
tamlığından söhbət gedə bilməz. Deməli, tarix fəlsəfə metodunu, onun idrak
imkanlarını mənimsəməlidir, fəlsəfə isə
tarixi təfəkkürün təcrübəsinə
arxalanaraq öz nəzəriyyə və metoduna zəruri
düzəlişlər etməlidir. Bu
"metodoloji simbioz" tarixi hadisələrin dərk edilməsində
bir çox elmi məsələlərin həlli
üçün səmərəli əsasdır.
Fəlsəfi təfəkkür vərdişləri
olmayan tarixçi, adətən, mövcud baxışları
tənqidi dərk etmədən mənimsəyir. Bu da yekunda
yanlış nəticələrə və tədqiq olunan
problemin təhrifinə gətirib çıxarır.
Bu, o səbəbdən baş verir ki, çox vaxt bu
cür görüşlər elmi axtarışların tələblərinə
cavab verməyən, vaxtilə tamam başqa məsələlərin
həlli üçün istifadə olunan yanaşmadır. Tarixi təfəkkürün
bu cür tipi düzgün konsepsiyanın qurulmasına yol
açan obyektiv tənqidə məruz qalmalıdır. Yalnız fəlsəfi və tarixi təfəkkür
metodlarının vəhdəti lazımi nəticələrin
əldə olunmasına imkan verir. Lakin bu
harmoniyada tarixi təfəkkür təcrübəsi həlledici
əhəmiyyət kəsb edir, çünki bu olmadan ən
yaxşı fəlsəfə öz ümumiləşdirmələri
üçün empirik əsası itirmiş olur.
Təcrübənin və fəlsəfi ümumiləşdirmənin
vəhdəti ideyası tarixçinin qarşısında
tarixi keçmişdə baş vermiş hadisələrin
geniş mənzərəsini canlandırır. Bu çox
vacibdir, çünki fəlsəfənin məqsədi
ümuminin və təkcənin nisbətini müəyyən
etmək, tarixi hadisələrin gedişini ümumiləşdirmək,
əvvəlki baxışları sistemləşdirmək və
dolğun konsepsiya şəklində birləşdirməkdən
ibarətdir. Odur ki, tarix elminin durumu
çox cəhətdən mülahizələrin
başlanğıc nöqtəsindən, yəni fəlsəfi
zəmindən asılıdır. Yalnız
empirizmə və faktlara əsaslanan tədqiqat - idrak
subyektinin təhlilinə qüsurlu yanaşmanın göstəricisidir.
Lakin insanların atdığı addımlardan
bəhs edən tarixçi, çox vaxt özü də hiss
etmədən, tarixi fəaliyyətin subyekti kimi insanın təbiətinin
müzakirəsinə dərindən varırsa, bu, artıq fəlsəfi
məsələdir - onun açıq şəkildə
qoyulmasından, yaxud fəlsəfi metod kimi susaraq tətbiq
edilməsindən asılı olmayaraq.
Tarix bir-birinə mexaniki birləşdirilmiş
ayrı-ayrı hadisələrin ardıcıllığı
deyil, mürəkkəb prosesdir. Tarixçinin öyrəndiyi
tarixi hadisələr əvvəlki vəziyyətin dəyişərək
yeniləşməsindən ibarət konkret prosesidir. Prosesin bu tərkib hissəsində tarixin öz həyatı
cərəyan edir. Prosesin təhlili hadisələri
onların dəyişmə və inkişafında nəzərdən
keçirən zəruri məntiq tələb edir. Tarix insanın fəaliyyət prosesidir. Tarixi şüura gəldikdə isə, bu, həm
tarix elminin əsası, həm də müəyyən dərəcədə
onun öz məhsuludur, çünki tarixi biliyin
inkişafı tarixi şüurun dərinləşməsinə
gətirib çıxarır.
Şüur obyektiv gerçəkliyin inikasının
spesifik formasıdır. O, dəyişkən fenomendir. Tarixi
şüurun məzmunu xalqlar və dövrlərlə birlikdə
dəyişir. Tarixi şüurda gah
keçmişin xiffəti, gah indini olduğu kimi saxlamaq və
ya gələcəyə ümid hissləri üstünlük
təşkil edir. R.C.Kollinqvudun fikrincə,
tarixi şüur "keçmişin təsəvvür edilən
mənzərəsidir". Özü də
təsəvvür tarixi idrakda dekorativ rol oynamır. Onun (təsəvvürün) rolu konstituitivdir, o,
tarixi konstruksiyanın özünü daşıyır və
orada bütün tarixi aləm canlanır. Tarixi
şüur, tarixi bilik (elm) və tarixi proses, Kollinqvuda görə,
əslində eyni şeydir, yalnız müxtəlif məna
çalarları vardır. Tarixi proses tarixi idrak üçün
əlyetərli olandır, idrak üçün isə əlyetərli
yalnız şüur ola bilər (Kollinqvud
R.Dj., str. 440, 446).
İdrak tarixçinin tədqiqat predmeti haqqında
mötəbər biliklər əldə edilməsinə
yönəlmiş yaradıcı fəaliyyətidir. Həqiqət
tarixi idrakın ümumi məqsədi qismində
çıxış edir.
R.C.Kollinqvud hesab edir ki, tarixçi
üçün yeganə tədqiqat predmeti "fikirdir",
yəni insanların ən müxtəlif formalarda məqsədyönlü
fəaliyyətidir.
Tarix tədqiqatçının keçmiş fikirləri
öz şüurunda canlandırmasıdır. R.Kollinqvud yazır: "Retrospektiv
xarakter daşıyan bu canlandırma yalnız o şərtlə
həyata keçirilə bilər ki, tarixçi bunun
üçün zehninin bütün imkanlarından, fəlsəfə
və siyasət sahəsində bütün biliklərindən
istifadə etsin. Bu, ağlın
başqasının ağlının sehrli gücünə
passiv tabe olması deyil, bu, fəal, bu səbəbdən də
tənqidi təfəkkür tərəfindən çəkilən
zəhmətdir. Hər cür təfəkkür
tənqidi təfəkkürdür; keçmiş fikirləri
canlandıran fikirdir, buna görə də onları həmin
canlandırma prosesinin özündə tənqid edir"
(Kollinqvud R.Dj., str.205).
Beləliklə, R.C.Kollinqvudun fikrincə, istənilən
tarix fikir tarixidir. Fikirdən başqa heç nə tarixi biliyin predmeti ola bilməz. Siyasi tarix də fikir tarixidir, ancaq
"siyasi fəaliyyətlə - müəyyən siyasəti
işləyib hazırlamaq, onun həyata keçirilməsi yollarını
planlaşdırmaq, reallaşmasına cəhd göstərmək,
başqalarının ona düşmən münasibətini dəf
etmək və s. ilə məşğul olan
insanların ağlına hakim kəsilmiş" siyasi fikrin
tarixidir (Bax: yenə orada, s. 385).
Tarixi bilik tarixçinin zehnində onun öyrəndiyi fikrin,
hadisənin canlanmasıdır. Tarixi iki halda dərk etmək olar:
"Əvvələn, fikir öz ifadəsini ya bizim dil
adlandırdığımız məfhumda, ya da kommunikativ fəaliyyətin
çoxsaylı formalarının hər hansı birində
tapmalıdır... İkincisi, tarixçi ifadə etmək istədiyi
fikri yenidən ölçüb-biçməyi
bacarmalıdır. Əgər bu və ya digər səbəbdən
o, bunu etmək iqtidarında deyilsə, seçdiyi problemdən
əl çəksə yaxşıdır" (Bax: yenə
orada, s.386).
Tarix elmi insanların fəaliyyətini öyrənir,
lakin tarixi idrakın predmeti istənilən fəaliyyət yox,
yalnız məqsədyönlü fəaliyyətdir. Bu fəaliyyətin
özəlliyi ondadır ki, o, mütləq "məqsədlə"
həyata keçirilir, yəni əsas qismində hökmən
məqsəd mövcud olmalıdır. Fəaliyyətin
bütün strukturu həmin əsas üzərində qurulur
və ona uyğun olmalıdır. Məsələ
yalnız bundadır ki, bütün tarixi prosesi ona bağlamaq
olarmı, tarixi hadisələrin əlaqə və mənasını
anlamaq üçün təkcə insanların məqsədini
bilmək kifayətdirmi? Tarixdə tarixi
proseslərə elə bir əhəmiyyətli təsir
göstərməyən hadisələr olmuşdur. Ancaq hər necə olsa da, onlar tamın bir hissəsi
idi. Odur ki, hər şeyə diqqət
yetirən tarixçi tədqiqat predmeti haqqında az-çox
dolğun təsəvvür əldə etmək istəyirsə,
tamın bir hissəsinin təhlilinə əhəmiyyət
vermədən həmin hissəni sadəcə təsvir etməklə
kifayətlənə bilməz.
Georq
Zimmel yazır: "Dərketmə metodikasına hər yerdə
başsındıran suallar verən tamın hissəyə
münasibəti öz çətinliklərini tamdan və ya
hər hansı ayrıca fərddən söhbət gedən
yerdə də göstərir. Həmin çətinliyə
bütöv xalqların və qrupların, zamanın
bütöv dövrlərinin, hətta ayrı-ayrı hadisələrin
mahiyyət və meylinin dərk edilməsinə
münasibətdə də rast gəlinir. İdrak nəzəriyyəsinin
çox mürəkkəb məsələlərindən biri
bu qarşılıqlı əlaqənin faktiki tətbiq olunan
üsulunu şüurlu etmək və tək-tək misallarda
göstərməkdir: bizim tarixi anlayışımız əvvəlcə
tam mənzərə olmadan ikibaşlı və hətta mənasız
görünən təfsilatla necə məşğul olur;
sınağa çəkilən ümumi tendensiyanın iş
əsnasında təfsilatın dərk olunmasına tipik dəyişikliklər
nədən ibarətdir; təfsilata və tama yönəlmiş
dərketmə bir-birinin üzərinə laylarla
yığılanda hündürlük artdıqca bu laylar
hansı nisbətdə genişlənir və s."
(Zimmelğ Q., str. 24-25).
Tarixin təsviri xarakteri onu ciddi elmlər sırasına
aid etməyə imkan vermir. "Kompilyativ
tarixşünaslığ"ın çox uzun müddət
mövcud olmasına baxmayaraq, o, heç zaman tarixi elm kimi təmsil
etməmişdir. Tarixin öyrənilməsinin
müəyyən metodu kimi istifadə edilən kompilyasiya (sadəcə
faktların cəmləşdirilməsi və təsviri)
mövcud olan mənbələrdən
köçürülmüş hazır biliyə yalnız
bir əlavədir, bağlantıdır. Elmi
bilik kompilyativdən məhz onunla seçilir ki, tədqiqatçının
müstəqil təfəkkürünün məhsuludur və
nəzəri cəhətdən əsaslandırılmışdır.
O, məntiqi olaraq mövcud elmi konsepsiyalardan irəli gəlir.
"Kompilyativ istorioqrafiya"da isə bu əlaqə tematik və
xronoloji səciyyə daşıyır.
Tarixin dərk edilməsində artıq çoxdan
mühüm dəyişikliklər olmuşdur. "Kompilyativ
tarixi" digər elmi axtarış metodu tətbiq edən
"tənqidi tarix" əvəz etmişdir.
Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, tədqiqatçı
mənbənin məzmununu passiv köçürmür,
müxtəlif axtarış kombinasiyaları tətbiq etmək
yolu ilə öyrənilən tarixi hadisənin həqiqətəuyğunluğunu
müəyyənləşdirməyə
çalışır. O, ümumiləşdirmək üçün nəyi əsas
kimi götürmək və nədən imtina etməklə
bağlı qərarı özü, "yerdən deyən"
olmadan qəbul edir. Demək, həqiqət
meyarı onun intellektual əməyinin nəticəsi, elmi təfəkkür
bacarığıdır.
Əgər
"tənqidi tarix" tədqiqatçının mənbəyə
bağlılığını dəyişməyən, ona
yalnız öz elmi ümumiləşdirməsi
üçün hansı informasiyanı qəbul etmək qərarının
özü tərəfindən
verilməsi imkanı
yaradan kompilyativ tarixin "sonuncu fazası"dırsa, "təmiz
elm"lə təmsil edilən "elmi tarix"
istorioqrafiyanın təkamülünün artıq yekun mərhələsidir.
Bununla da tarix əsl elmə çevrilmiş və
haqlı olaraq tarixi təfəkkürün "metodoloji
laboratoriyası" sayılan arxeologiya bu məsələdə
həlledici rol oynamışdır. Məsələ
burasındadır ki, arxeoloji tədqiqatlar yazılı mənbələrdə
rast gəlinən ikimənalı detallar olmadan tarix elmində
spesifik dərketmə prosesinə kömək edir.
Beləliklə, tarixçi yazılı mənbələrin
məzmununu sadəcə öz sözləri ilə nəql
etmir. Arxeoloqun fəaliyyəti əksərən təbiətşünasın
işini xatırladır. O, maddi reallıqla, təbiətin
özü kimi dilsiz sirlər xəzinəsi ilə işləyir.
Arxeoloq da, təbiətşünas kimi, bu
reallığı "dil açmağa" məcbur etməlidir.
Odur ki, nə qədər qəribə
görünsə də, təbiətşünaslıq və
tarix elmində məntiqi-metodoloji prosedurun hansısa
ümumiliyi mövcuddur. Tarix elm olduğu
üçün onun metodologiyası da bir çox hallarda təbiətşünaslığın
metodologiyası ilə üst-üstə düşür.
Metodun məntiqi mahiyyəti hər iki halda
identikdir. "Bütün müasir elm aləmi təbiətin
bir, elmin isə yeganə olması ilkin şərtinə əsaslanmışdır"
(Bax: Kollinqvud R.Dj., str. 453-454).
Tarixçi
o vaxt alim adına layiqdir ki, yazılı mənbənin
ona təqdim etdiyi ilə kifayətlənməyərək
qarşısına qoyduğu məsələnin həllinə
nail olmaq üçün daim düşünür. Bu şərtdən çıxış edərək
söyləmək olar ki, tarix elmi sistematik düşünməyin
əyani təzahürüdür. Başqalarının
fikirlərini tənqidi baxımdan dərk etmədən
onlardan istifadənin elmə heç bir aidiyyəti yoxdur.
Tarixçi hadisənin yalnız bir tərəfini
öyrənib o biri tərəfini kənara qoymamalıdır. O, yadda saxlamalıdır ki,
sadəcə olaraq konkret hadisəni deyil, bu hadisənin daxili və
zahiri tərəflərinin vəhdəti olan fəaliyyəti
tədqiq edir. O, yadda saxlamalıdır ki, tarixi hadisə elə
hərəkət deməkdir və onun əsas vəzifəsi
bu hərəkəti yerinə yetirənin fikirlərini öyrənmək
üçün xəyalən həmin hərəkətə
nüfuz etməkdir.
Tarixi hadisələr konkret tarixi dövrdə həmişə
mühüm təzahürdür. Tədqiqatçı
üçün bu hadisələr obyektdir. O, hadisələri
və faktları gözdən keçirib öyrənərək
onların daxili, məna və məzmununu
açmalıdır. Adi hadisələrin
ardıcıllığı olan təbii proseslərdən fərqli
olaraq, tarixi hadisələr təfəkkür proseslərindən
ibarət, daxili məzmuna malik hərəkətlərin
ardıcıllığıdır. Tədqiqatçı
"İsmayılın qızılbaş
döyüşçüləri Şirvanşah Fərrux
Yasarı niyə öldürdülər" sualını
verərkən onu maraqlandıran budur: "İsmayılı
bu qərara gəlməyə məcbur edən nə
olmuşdur? İsmayıl üçün bu
hadisənin səbəbləri F.Yasarın fikir və
düşüncəsində gizlənmişdir, hadisəyə
məhz onun hərəkətləri səbəb
olmuşdu". Ona görə də tədqiqatçı
bu hadisənin məhz daxili mahiyyətini, yəni
düşüncədəki prosesi açmalıdır.
Bütün tarix fasiləsiz proses kimi fikir tarixidir. Bu müddəadan çıxış edərək
deyə bilərik ki, tarix tarixçinin düşüncəsində
keçmiş fikirlərin canlandırılmasından
başqa bir şey deyildir. Buna görə
də tarix üçün elmi maraq kəsb edən obyektlər
adi hadisə kimi deyil, bu hadisələrin ehtiva etdiyi fikir şəklində
çıxış edirlər.
Sual
doğur: 1514-cü ildə Çaldıran
döyüşünə gətirib çıxaran hadisələri
öyrənən tədqiqatçı dərk etmək istədiyi
fikirləri necə öyrənir? Görünür, burada
yalnız bir metod vardır: o, bunları öz düşüncəsində,
təxəyyülündə, yaradıcı fantaziyasında
canlandırır. Beləliklə, fikir tarixi, yəni
tarixin özü - tarixçinin düşüncəsində
keçmişin fikirlərinin canlandırılmasıdır.
Belə canlandırma yalnız o şərtlə
baş tuta bilər ki, tarixçi zəkasının
bütün potensialından, fəlsəfə və siyasət
sahəsindəki bütün biliklərindən istifadə
etsin, tarixi keçmiş haqqında məntiqi nəticəyə
gəlmək üçün nəzəri və təcrübi
biliklərinin məcmusundan ilkin əsas kimi istifadə etsin.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu, tədqiqatçının
zəkasının digər zəkanın məntiqi qüvvəsinə
passiv tabe olması deyil, tənqidi təfəkkür tərəfindən
görülən fəal işdir. Tarixi tədqiqatın
elmi səviyyəsi həmin tədqiqatın fəlsəfi-nəzəri
bazasının mövcudluğunun, tarixçinin zəkasının
imkanlarının göstəricisidir. Tarixin
tədqiqinin nəticəsi odur ki, bu elmi əsər
keçmişi daha aydın başa düşməyə imkan
verir. Bu yolla qazanılmış biliklər
insana çağdaş zamanda özünü daha dərindən
dərk etməyə, gələcəkdə öz sosiomədəni
prioritetlərini mükəmməl bilməyə imkan
yaradır.
Tarixi təfəkkür
elə bir təxəyyülün fəaliyyətidir ki, onun
köməyi ilə biz müəyyən ideyanı konkret məzmunla
zənginləşdirməyə çalışırıq.
Buna isə indini onun öz keçmişinin sübutu kimi
istifadə etməklə nail oluruq. Çünki
hər bir indinin öz keçmişi vardır və
keçmiş hadisələrin təxəyyüldə istənilən
halda canlandırılması bu indinin keçmişinin bərpa
olunmasına istiqamətlənmişdir.
Tarix elmdir, lakin
xüsusi qəbildən olan elmdir. Onun vəzifəsi
müşahidə edə bilmədiyimiz hadisələri
öyrənməkdir. Bu hadisələr məntiqi,
fəlsəfi ümumiləşdirmə yolu ilə öyrənilir.
Bunun sayəsində
tarixçi konkret mənbələrin
"məlumatlarını" təhlil edib onu
maraqlandıran hadisələrə dair nəticə
çıxarır. Buna görə də tarix
elmini məntiqi nəticəyə əsaslanan bilik kimi səciyyələndirmək
olar.
Tarixi hadisələr və
xalqların həyatında dönüşlər həmişə
onların fəlsəfi cəhətdən başa
düşülməsinə, tarixi hadisə və ya proseslərin
fəlsəfi baxımdan dərk edilməsi cəhdlərinə
sövq edir. İctimaiyyatşünaslıqda tarix nədir,
onun mahiyyəti və təmayülü nədən ibarətdir
sualına cavab verən "tarix fəlsəfəsi" adlı müstəqil
cərəyan vardır. Tarix fəlsəfəsi
tarixin öz təcrübəsi üzərində
yaradıcı düşüncə, fəlsəfi tədqiqatın
tarixi təfəkkürlə bağlı spesifik problemlərinə
həsr olunmuş xüsusi sahəsidir.
Tarix fəlsəfəsi
tarixi proses nəzəriyyəsi kimi, tarixin məqsədi, bəşəriyyətin
inkişaf istiqaməti problemləri ilə məşğul
olur. İlkin başlanğıcların, çoxşaxəli
istiqamətlərin və son məqsədlərin müəyyən edilməsi
onun ən mühüm funksiyalarından biridir. Tarix
fəlsəfəsinin istifadə etdiyi əsas kateqoriyalar təşəkkül,
hərəkət, inkişaf, dəyişiklik və digərləridir.
Tarix fəlsəfəsi inkişaf
ideyasının və ya tarixin inkişaf kimi başa
düşülməsinin rasional-nəzəri əsaslandırılmasına
kömək edir.
Tarix fəlsəfəsinin
predmeti tarixi prosesin obyektiv qanunauyğunluqları və mənəvi-əxlaqi
mənası, tarixdə insanın mahiyyət
gücünün gerçəkləşdirilməsi
yolları, ümumbəşəri, ümumdünya tarixi vəhdət
problemidir. Tarixi proseslərin və tarixi
idrakın interpretasiyası ilə bağlı olan tarix fəlsəfəsi
tarixi hadisələrin mahiyyətinin üzə
çıxarılmasına, tarixi proseslərin məqsəd və
hərəkətverici qüvvələrinin dərindən
başa düşülməsinə kömək edir.
Fəlsəfi biliklərin spesifik bölməsi kimi tarix
fəlsəfəsinin başlanğıc nöqtəsi
G.V.F.Hegelin (1770-1831) "Tarixin fəlsəfəsinə dair
mühazirələr" əsəri sayılır. O, Qərbi Avropa fəlsəfi
fikir tarixində ilk dəfə fəlsəfə ilə tarixi
birləşdirmişdir. Ümumdünya tarixi
prosesinin məntiqiliyi konsepsiyası məhz onun tərəfindən
işlənib hazırlanmışdır. O
yazırdı: "Fəlsəfənin özü ilə gətirdiyi
yeganə fikir zəkanın dünyaya hakim olması barədə
sadə bir fikirdir, deməli, ümumdünya tarixi prosesi də
ağıl gücünə cərəyan etmişdir"
(Qeqelğ Q.V.F., "Leküii po filosofii istorii", SPb., 1993,
str.64).
Daha əvvəl "tarixin fəlsəfəsi"
anlayışını elmə fransız filosofu Volter
(1694-1778) gətirmiş, öz əsərlərindən birini
də belə adlandırmışdır. Lakin bu,
heç də o demək deyildir ki, həmin fəlsəfi fənnin
banisi məhz odur. Əvvəllər bu
anlayış ümumdünya tarixi barədə fəlsəfi
düşüncələrin labüdlüyünün və
qanunauyğunluğunun xüsusi fəlsəfi-nəzəri əsaslandırması
olmadan onların məcmusunu ehtiva edirdi. Faktlara bələd
olmaq kimi təsviri tarix ilə tarixi prosesin nəzəri cəhətdən
bərpa edilməsi arasında fərqləri ilk dəfə mütəfəkkir-filosof
J.J.Russo (1712-1778) ətraflı təsvir etmişdir. Müasir
anlamda tarixi inkişafın tarix fəlsəfəsinin predmeti
ilə bilavasitə bağlı olan ümumi qanunlarının
mövcud olması barədə məsələ alman maarifçisi
İ.Q.Herder tərəfindən (1744-1803) "Bəşəriyyət
tarixinin fəlsəfəsinə dair ideyalar" əsərində
irəli sürülmüşdür.
Fəlsəfi
biliyin nisbətən müstəqil bölməsi olan
müasir tarix fəlsəfəsi aşağıdakı
problemləri nəzərdən keçirir: tarixin istiqaməti
və mənası; cəmiyyətin tipolojiləşdirilməsinə
metodoloji yanaşmalar; tarixin dövrlərə bölünməsi
meyarları; tarixin tərəqqisi meyarları və s. Tarix fəlsəfəsi bəşər
cəmiyyətinin inkişafına daxilən xas olan məntiqi,
tarixi prosesin vəhdətini və
çoxölçülüyünü, sosial determinizm
problemlərini (ictimai hadisələrin obyektiv qanunauyğunluqlarını və
səbəbiyyət asılılığını) tədqiq
edir, tarixi faktların və hadisələrin həqiqiliyini və
dəqiqliyini müəyyən edir. O, bəşər tarixini
başa düşməyə kömək edir. Tarixi
biliyin, o cümlədən tarix elminin
mümkünlüyü, mahiyyəti və hüdudları
haqqında məsələlər də tarix fəlsəfəsinə
aiddir.
Fəlsəfi biliyin tərkib konsepsiyası olan tarix fəlsəfəsi
bütövlükdə tarixi prosesin dərk edilməsinə və
tarixi idrakın metodoloji problemlərinin təhlilinə yönəlmişdir. Tarix fəlsəfəsi tarixi proses
modelini qurarkən tarixi gerçəkliyin spesifikasının,
tarixin məna və məqsədlərinin, əsas hərəkətverici
qüvvələrinin və onların hərəkət
mexanizmlərinin, tarixin vəhdətinin və müxtəlifliyinin müəyyən
traktovkasını işləyib hazırlayır, inkişaf
ideyasını rasional-nəzəri baxımdan əsaslandırır
və s. Cəmiyyətin tarixi inkişaf prosesi filosofların
daim düşüncə mövzusudur. Məsələn,
bütün bəşəriyyətin tarixi inkişaf prinsiplərinin
vəhdət təşkil etdiyini deyən İohann Herder
ümumdünya tarixinin traktovkasını vahid proses kimi
işləyib hazırlamışdır. O yazırdı ki, təbiətdə
olduğu kimi, tarixdə də hər şey ciddi qanunlara
uyğun şəkildə müəyyən təbii şəraitdə
inkişaf edir. Tarixdə
tərəqqi qanunu təbiətdə tərəqqi qanununa əsaslanır.
Bu sonuncu isə artıq qeyri-üzvi təbii qüvvələrdə
gizli şəkildə fəaliyyət göstərir, təbiətşünas
tərəfindən üzvi varlıqların yüksələn
sırasında dərk edilir, tədqiqatçı-tarixçi
üçün isə bəşər övladının mənəvi
məqsədlərində aşkar olunur. Herder
tarixi obrazların, mədəniyyətlərin və dövrlərin
öz daxilindən inkişaf etməsi kimi xüsusi qabiliyyətini
göstərir. O, hesab edir ki, cəmiyyətin tarixi təbiətin
inkişafına sanki bilavasitə yaxınlaşmış
kimi, onun qanunları isə sonuncunun qanunları qədər təbii
xarakter daşıyan şəkildə təzahür edir
("Vsemirnaə gnüiklopediə. Filosofiə",
str. 1135, 228; Filosofskiy slovarğ". M.,
2003, str.104).
Lakin qeyd
etmək lazımdır ki, "tarix fəlsəfəsi" termini heç də
həmişə eyni elmi məna
kəsb etməmişdir. Əvvəllər
"tarix fəlsəfəsi" əsasən tarixi inkişaf nəzəriyyəsi
olmuşdur. Filosoflar tarixi prosesin məqsədini, hərəkətverici
qüvvələrini və mənasını tam şəkildə
formalaşdırmağa
çalışırdılar. Lakin onların nəzəriyyələri
mücərrəd forma alırdı. F.Engels
yazırdı ki, mücərrəd tarix fəlsəfəsinin öyrənilməsi məsələsi
"son nəticədə elə ümumi hərəkət
qanunlarının kəşf edilməsinə gətirib
çıxarırdı ki, həmin
qanunlar bəşər cəmiyyəti tarixində hakim qanunlar
kimi özünə yol tapırdı" (Marks K. i Gnqelğs
F. Soç., t.21, str.305). Bu məsələni həll
etmək lazım idi.
Müəyyən nəzəri
zəmin olmadan tarixi dərk etmək mümkün deyildir.
Lakin "bu abstraksiyalar heç də tarixi
dövrləri uyğunlaşdırmaq üçün resept və
ya sxemlər vermir. Əksinə, çətinliklər
materialın gözdən keçirilməsinə və qaydaya
salınmasına, onun gerçək təsvirinə başlayan vaxt ortaya
çıxır: həmin material
keçmişə aiddir, yoxsa müasir dövrə? (Yenə orada, s.3, s.26).
Tarix fəlsəfəsi tarixi prosesin istiqamətini müəyyən
edir. Tarixin doğru-dürüst yazılması
üçün cəmiyyət özü haqqında həqiqətə
istiqamətlənməlidir. Lakin tarixi həqiqətin bərpa edilməsi təkcə "ağ ləkələr"in
aradan qaldırılmasından ibarət deyildir. Tarixçi və
filosofların birlikdə daha uğurla həll edə biləcəkləri
bir çox fəlsəfi
və metodoloji problemlər də bu yerdə ortaya çıxır. Əgər
tarixçi artıq
müəyyən dərəcədə məlum
olan mənbələrdən
istifadə edirsə, fəlsəfi düşünən tarixçi
məlumdan məchula doğru gedir. Real tarixin problemlərinin məntiq
və metodologiya əsasında təhlilini verməyə xidmət edən tarix fəlsəfəsinin
əhəmiyyəti də elə buradan irəli gəlir.
Beləliklə, tarix fəlsəfəsi tarixin tədqiq
edilməsi təcrübəsi üzərində
düşünməkdir. Bunun səmərəli olması
üçün filosof öz düşüncələrinin
predmeti olan sahədə şəxsi iş təcrübəsinə
malik olmalıdır. O, tarixin fəlsəfi
dərkini tarixi tədqiq etmək praktikası ilə əlaqələndirməyi
bacarmalıdır. Amma şəxsi fəaliyyət təcrübəsinin
olmaması onu
başqa müəlliflərin elmi əsərlərinin nəticələrindən
faydalanmağa sövq edir ki, bu da
onun tarixi hadisələrin
fəlsəfi dərkini tarixin tədqiqi praktikası ilə əlaqələndirmək bacarığının
olmadığını göstərir. Tarixi idrakın xüsusiyyətləri barədə yalnız o adam düşünə
bilər ki, o, bunun üçün zəruri olan idrak
sistemini tətbiq etməyi
öyrənmişdir.
Tarix fəlsəfəsinin
vəzifəsi tarixi prosesin gedişatını ümumiləşdirmək,
daha əvvəl
üzə çıxarılmış rəy və
arqumentləri getdikcə daha sahmanlı şəkildə sistemləşdirmək
və birləşdirməkdir. Tarixin dərindən
dərk edilməsi fəlsəfənin və tarixin
yaxınlaşmasını nəzərdə tutur. "Fəlsəfə ilə tarixin
yaxınlaşması" ideyası R.C.Kollinqvudun bütün
həyatının nəzəri fəaliyyət proqramı
olmuşdur. O,
belə bir fikrin izah olunmasına dəfələrlə
müraciət etmişdir: "Tarix öz
prosedurlarının təbiəti,
metodu və dərketmə
imkanlarının fəlsəfi özünüdərki ilə
nüfuz etməli, fəlsəfə isə tarixi təfəkkür
təcrübəsini mənimsəyərək öz nəzəriyyə
və metoduna zəruri düzəlişlər
etməlidir. Lakin tarixi təfəkkür öz fəaliyyətinin
fəlsəfi əsaslarının dərinliklərinə
getdikcə, fəlsəfənin təbiəti
anlayışının özü də dəyişikliklərə məruz
qalır, getdikcə daha çox tarixiliyə meyil edir. Beləliklə,
"yaxınlaşma" hər iki tərəfdən - tarix tərəfindən
və fəlsəfə tərəfindən körpü
salınması, bununla da idrak fəaliyyətinin hər iki
növünün interpretasiyasına korrelyativ (əlaqəli -
R.M.) dəyişikliklər edilməsi deməkdir" (Bax:
Kollinqvud R.Dj., str. 434).
Tarix elminin vəziyyəti daha çox ilkin fəlsəfi
şərtlərdən asılıdır.
Fəlsəfi interpretasiyasız "xalis təcrübə"
hissi təcrübəyə söykənən və yalnız
faktları ehtiva edən tədqiqatdır: bu, tarixi idrakın təhlilinə qeyri-elmi
yanaşmanın təzahürüdür.
Tarix
aralarında hər hansı qanunauyğunluqla mexaniki əlaqələndirilmiş
ayrı-ayrı
hadisələrin zahiri ardıcıllığı
deyil, prosesdir. Odur ki, tarixi prosesin təhlili hadisələri
dəyişməkdə və inkişafda nəzərdən
keçirən dialektika tələb edir.
Hələ XIX əsrin ikinci yarısında fəlsəfədə tarixin öyrənilməsinə iki
yanaşma təşəkkül tapmışdı: pozitivizm və
neoidealist fəlsəfi cərəyanlar
(neokantçılıq, neohegelçilik, həyat fəlsəfəsi
və s.). Mən qarşıma bu nəzəriyyələrin
müddəalarının bütün spektrini şərh etmək
vəzifəsi qoymamışam.
Yalnız pozitivizmə qısaca
toxunacağam. O, fəlsəfənin istiqamətlərindən
biri kimi "pozitivdən", yəni hazırkı, faktiki,
sabit və şübhəsizdən törəyir və öz
tədqiqatını və
şərhini bununla məhdudlaşdırır. Pozitivizm sistemi fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) tərəfindən
yaradılmışdır.
Pozitivizm elmi biliyin vəhdət təşkil
etməsini və tarixin ciddi elmə çevrilməsinin zəruri
olduğunu
vurğulayırdı.
İctimai həyata dair geniş ümumiləşdirmələrin mümkünlüyünü və
zəruriliyini isbat edən pozitivizm tarix elminin taleyinə
müəyyən müsbət təsir göstərmiş, təsviri
- təhkiyə tarixindən
sosial-iqtisadi proseslərin
mürəkkəb təkamülünün mənimsənilməsinə
keçidinə şərait yaratmışdır. Lakin pozitivistlər sosial-tarixi idrakın təbiətini
və vəzifələrini sxematik başa
düşürdülər. Onlar idrak nəzəriyyəsinin
və məntiqin
vəhdəti problematikasını, yəni tarixi
prosesin izahını bütünlüklə sosiologiyaya həvalə
edirdilər.
Lakin belə
bir sual yaranır: XIX əsrdə sosiologiya tarixi prosesin
bütün məzmununu tamamilə açmaq iqtidarında
idimi? Bu suala cavab "tarixilik" anlayışı dedikdə
nə başa düşməyimizlə bağlıdır.
Ümumdünya Fəlsəfə Ensiklopediyası tarixiliyi belə
interpretasiya edir: tarixilik tarixi varlığın və tarixi idrakın eyniyyəti ideyasını nəzərdə tutan tarixi idrak
strategiyasıdır. Tarixilik fəlsəfi mühakimə
predmetidir.
Tarixilik
bir tərəfdən pozitivist sosiologiyaya xas olan qanunauyğun inkişaf ideyası
ilə bağlıdır, digər tərəfdən isə
bütövlükdə inkişaf prosesinin
qanunauyğunluğundan ibarət deyildir. Daha doğrusu,
tarixilik ayrılıqda götürülmüş hər bir tarixi hadisənin
xüsusiyyətlərinin, onun
öz faza və vəziyyətlərinin konkret şəkildə öyrənilməsinə istiqamətləndirir. V.İ.Leninin XX əsr
tarixindəki roluna necə yanaşmağımızdan
asılı olmayaraq, hər halda tarixiliyin prinsiplərini o
formalaşdırmışdır. Həmin prinsiplər tarixi dərk
etmək baxımından bu gün də öz metodoloji əhəmiyyətini itirməmişdir.
V.İ.Lenin yazırdı: "Əsas tarixi rabitəni
unutmamaqdır, hər bir məsələyə, tarixdə məlum
bir hadisənin nə cür əmələ
gəldiyi, həmin hadisənin
öz inkişafında nə
kimi əsas mərhələlərdən keçdiyi
nöqteyi-nəzərindən yanaşmaqdır və onun bu
inkişafı nöqteyi-nəzərinə
əsaslanıb həmin şeyin indi nə hala düşdüyünə nəzər
salmaqdır" (Lenin V.İ., Əsərlərinin tam
külliyyatı, 39-cu cild, səh.73). Tarixi idrak
metodologiyası kimi bu formul tariximizin ayrı-ayrı dövrlərinin,
o cümlədən Səfəvilər hərəkatı tarixinin öyrənilməsində
də faydalı ola bilər.
Tarixilik hər
bir ictimai elm üçün ictimai həyatın fakt və proseslərinin öyrənilməsinin
zəruri şərtidir. O, tarix üçün tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını elmi dərketmə metodudur. Tarixilik
prinsipinin nəzərə alınmaması tarixi gerçəkliyin təhrif
olunmasına gətirib çıxarır.
A.A.İvinə
görə, "Tarixilik anlayışı humanitar
və sosial elmlərin elə
mühüm kateqoriyalarından biridir ki, həmin kateqoriyalar dünyanı, ilk növbədə
bütün sosial həyatı daimi dəyişiklik (təşəkkül) kimi izah edir və
"keçmiş-indi-gələcək"
("olmuşdur-vardır-olacaqdır") zaman
sırasından istifadə edir" (İvin A.A. "Sovremennaə
filosofiə nauki". M., 2005, str.107).
A.A.İvin
yazırdı: "Tarixilik" termininin çoxsaylı mənalarından onun iki əsas mənasını fərqləndirmək olar: 1)
indinin keçmişlə və
(və ya) gələcəklə müəyyən
olunması; 2) keçmişin və
gələcəyin indi ilə
müəyyən olunması ...".
Daha sonra,
"indi
keçmişlə və müəyyən mənada
cəmiyyəti, mədəniyyəti
və s. gözləyən, həyata keçirilməsi daha
çox insanın səylərindən
asılı olan yaxın gələcəyin obrazı ilə müəyyən olunur. Tarixin "dəmir" zərurət kimi fəaliyyət
göstərən qanunları ideyasından imtina edilməsi
indinin keçmişlə müəyyən olunmasına
statistik, ehtimal xarakteri verir.
Tarixiliyin bu cür başa düşülməsi "tarixin rahat və
mahiyyətcə heç
bir əhəmiyyət daşımayan təfsirini" bəşəriyyətin
ağlabatan və zəruri tərəqqisi kimi dəyərindən məhrum
edir.
Tarixiliyin
şərhində
bir zamanın digər zamanla müəyyən
olunması anlayışına
verilən məna xüsusi rol
oynayır. Tarixilik
keçmişlə indi arasındakı ikitərəfli rabitənin inkar
edilməsi kimi tarixi
baxışı hər bir perspektivdən və deməli,
sistemdən məhrum edir. Tarixilik bir
zamanın digəri ilə
müəyyən olunmasından imtina deyil, onunla müəyyən
edilməsi deməkdir" (Bax: İvin A.A., str.108, 109-110,
112-113).
XX əsrin
ən böyük
filosofu sayılan Karl
Yaspers (1883-1969) keçmişlə indinin qarşılıqlı əlaqəsi,
habelə müasir dünyada oriyentasiya üçün tarixi biliyin əhəmiyyəti
haqqında ideya irəli sürən
müəlliflərdən biridir. O yazırdı:
"Ümumdünya tarixinin mənzərəsi və indiki
zamanda vəziyyətin dərk olunması bir-birini müəyyən
edir. Mən keçmişin
tamlığını necə görürəmsə, indini də
eləcə dərk edirəm. Keçmişin daha dərin
qatlarına baş vurduqca indiki hadisələrin
gedişatını daha intensiv hiss edirəm. Mən nəyə
mənsubam, nəyin naminə yaşayıram - bütün bunları tarixin
aynasından öyrənirəm, (Əspers K. "Smısl i
naznaçenie istorii". M., 1991, str.276).
Bəşər
tarixinin cəmiyyətin gələcək inkişafını
irəlicədən görməyə imkan verən qanunlarının kəşf
edilməsinin tarix elminin vəzifəsi
olması ilə bağlı mühakimə tarixiliyin ifrat
versiyasını ifadə edən "tarixçilik" adlandırılmışdır.
Dəyərlərin,
fəlsəfi nəzəriyyələrin və tarixi biliyin
nisbiliyini bildirən təlim kimi tarixilik kritisizmə, yəni
insan idrakının imkanlarının, mənşəyinin,
gerçəkliyinin, qanunauyğunluğunun və hüdudlarının
müəyyən olunması metoduna söykənərək inkişaf edir.
Karl
Popperin adı
tarix və fəlsəfə ilə peşəkar məşğul
olan hər kəsə
yaxşı məlumdur. O, istər elmi idrak metodologiyasına dair fundamental əsərlərin,
istərsə də tarix fəlsəfəsinə dair tədqiqatların
müəllifidir. K.Popper "Tarixiliyin miskinliyi" adlı fundamental
əsərinin müqəddiməsində yazır: "Tarix
keçmişdə baş verənlərdir. O, nə çay, nə də
gücdür. Tarix həmişə
bu gün, zamanın indiki anında bitir. Bugündən
başlayaraq gələcəkdə baş verəcəklərə
bax bunlar - biz özümüz, sizin iradəniz, bizim əqidəmiz
təsir göstərə bilər (hərçənd, əlbəttə,
yalnız qismən). Biz gələcəyə təsir
göstərməyə qabilik: özü də təkcə etik əqidəmizlə
deyil, həm də üzərimizə məsuliyyət götürməyə
hazır olmağımızın, özümüzə tənqidi
münasibət bəsləməyimizin köməyi ilə,
öyrənmək və yadırğamaq
bacarığımız, ideologiyaların, xüsusən tarixi
xarakterli ideologiyaların qiymətləndirilməsinə
şübhə ilə yanaşmağımız sayəsində"
(Popper K. "Niheta istoriüizma", M., 1993, str.111).
K.Popper
hesab edir ki, insan idrakı onun faktları toplayıb ümumiləşdirmək,
fərziyyələr irəli sürmək, onları tənqidi
yoxlamaq, dəqiqləşdirmək və yeniləri ilə əvəzləmək
və s. qabiliyyətinə əsaslanan vahid prosesdir. Lakin idrak
fəaliyyətinin konkret mexanizmləri, bu fəaliyyətin
həqiqətə yaxınlaşmaq üçün
yaratdığı imkanlar təbiət və ictimai hadisələr
barədə elmlərdə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Odur
ki, bu sahədə işləyən tədqiqatçıların
qarşılarına qoyduqları məqsəd və vəzifələr
də olduqca fərqlidir. O hesab edir ki, "...sosial elmlərdə
fizikanın riyazi yolla
ifadə olunmuş qanunları ilə müqayisə
ediləcək heç nə yoxdur" (Popper K. "Niheta
istoriüizma", str.33).
Tarixi qanunların mövcud
olması ideyasını kəskin tənqid edən K.Popper hesab edir ki, ümumiləşdirici
və tarix elmləri arasında fərq vardır. Tarix elmləri
konkret və
ya spesifik hadisələr və onların izahı ilə məşğuldur.
Odur ki, tarixi hadisələrə ayrı-ayrı
hadisələr kimi yanaşmaq lazımdır.
K.Popper
başqa bir əsərində yazır: "Bizim nöqteyi-nəzərimizdən
həqiqətən heç bir tarixi qanun ola
bilməz. Ümumiləşdirmə elə elmi
prosedurlara aiddir ki, bunları əlahiddə hadisənin təhlilindən
və onun səbəbiyyətinin izahından ciddi şəkildə
fərqləndirmək lazımdır. Tarixin vəzifəsi də elə ayrı-ayrı hadisələri
təhlil etməkdən və
onların səbəblərini izah etməkdən ibarətdir"
(Popper K. "Otkrıtoe obhestvo
i eqo vraqi", M., 1992, str.305). O, hesab edir ki, tarixdə izah
(metod kimi) vardır, lakin o,
konkret hadisələrin tamamilə konkret səbəblərinin
axtarışı ilə bağlıdır və
"qanunların" kəşf edilməsi ilə nəticələnə
bilməz.
K.Popper tənqid
edərkən "tarixçilik"
adlandırdığı, "sosial elmlərin başlıca vəzifəsini tarixi
öncəgörmədən ibarət hesab edən" konsepsiyanın prinsipial zəif cəhətlərini
də üzə çıxarır. O yazır ki, "dəqiq
və müfəssəl sosial öncəgörmələr
mümkün deyildir". Onun fikrincə, "tarixçilik fatalizmin xüsusi
növüdür və tarixin
meyilləri onun üçün labüddür"...
"Zənnimcə, bəşəriyyətin vahid tarixi yoxdur,
yalnız insan həyatının müxtəlif aspektləri
ilə bağlı olan sonsuz sayda tarixlər və onların arasında siyasi
hakimiyyətin tarixi vardır. Onu adətən
dünya tarixi dərəcəsinə yüksəldirlər, mən
isə qəti surətdə deyirəm ki, bu, bəşəriyyətin
inkişafının istənilən ciddi konsepsiyası
üçün həqarətdir" (Popper K. "Otkrıtoe
obhestvo i eqo vraqi", str. 10, 21, 62, 112).
Tarixçi
faktları seçərkən çox vaxt yalnız elə
faktları göstərir ki, onlar irəlicədən qurulmuş nəzəriyyəyə uyğun gəlir və əgər
başqa faktlar barədə
informasiya yoxdursa, belə nəzəriyyənin
obyektiv yoxlanılması, demək olar ki, mümkün
deyildir. K.Popper tarixi nəzəriyyələri
"ümumi interpretasiyalar" adlandıraraq yazır:
"İnterpretasiyalar müəyyən nöqteyi-nəzərləri
ifadə etdiyi üçün vacibdir. Lakin biz
aydınlaşdırmışıq ki, tarixi tədqiqatda mütləq bu və
ya digər nöqteyi-nəzər
vardır, buna görə də tarixdə yoxlanılması
mümkün olan və deməli,
elmi xarakter daşıyan nəzəriyyə
qurmaq son dərəcə
çətindir" (Popper K. "Otkrıtoe obhestvo i eqo
vraqi", str.307). O, bu məntiqi mühakimədən çıxış edərək belə qənaətə gəlir
ki, çoxlu sayda tarixi faktların yeganə şəkildə
interpretasiya edilə biləcəyinə inamdan imtina etmək
lazımdır.
Onun bu
fikri tarixi interpretasiyalara elmi status vermək üçün əsas
deyilmi? K.Popperin fikrincə, əsla yox. Tarixi interpretasiyalar ilk növbədə
insanın tarixi zamanda öz yerini tapması, bugünkü problemləri əvvəlki
nəsillərin təcrübəsi
ilə əlaqələndirməsi tələbatını
ifadə edir. Popper yazır:
"Axı hər kəsin öz çətinlikləri və
problemləri, öz maraqları və tarixi hadisələrə
baxışları vardır və deməli, hər bir nəsil
tarixi öz bildiyi kimi qavramaqda, onu əvvəlki nəsillərin
nöqteyi-nəzərlərini tamamlayan öz nöqteyi-nəzərindən interpretasiya etməkdə
haqlıdır. Nəticə etibarilə biz tarixi öz
maraqlarımızı təmin etməkdən, imkan daxilində
şəxsi problemlərimizi başa düşməkdən
ötrü öyrənirik. Lakin biz tarixi problemləri elmi
obyektivliyin səmərəsiz məqsədinin təsiri
altında öz nöqteyi-nəzərimizdən təqdim etməyə cəsarət
etməsək, bu iki məqsəddən heç birinə
çatmayacağıq" (Popper K. "Otkrıtoe obhestvo i
eqo vraqi", str. 309).
Tarixçilik
konsepsiyalarının barışmaz tənqidçisi olan
K.Popper tarixin rəngarəngliyi, müxtəlif tarixi interpretasiyaların mövcud
olması anlayışından çıxış edərək belə bir qənaətə gəlir:
"Mən israr edirəm ki, tarixin mənası yoxdur. Əlbəttə,
bu heç də o demək deyildir ki, biz siyasi hakimiyyətin tarixinə yalnız dəhşət
içində baxmağı bacarırıq, yaxud biz onu acı zarafat kimi qəbul etməliyik. Axı biz tarixi siyasi hakimiyyətin elə problemlərindən
çıxış edərək
interpretasiya edə bilərik ki,
həmin problemləri zəmanəmizdə
həll etməyə çalışırıq. Biz siyasi
hakimiyyətin tarixini açıq cəmiyyət, zəkaya əsaslanan
hakimiyyət, ədalət, azadlıq, bərabərlik, habelə
beynəlxalq cinayətlərin
qarşısının alınması uğrunda mübarizəmiz
nöqteyi-nəzərindən interpretasiya edə bilərik.
Tarixin məqsədi olmasa da, biz ona öz məqsədlərimizi
qəbul etdirə bilərik, tarixin mənası olmasa da, biz ona məna
verə bilərik" (Popper K., yenə orada, s. 320-321).
Bununla
yanaşı, K.Popper
tarixi proseslərlə
bağlı
baxışlarının nihilizm və ya pessimizm kimi başa düşülməsini istəmir.
Onun qənaətincə, o, tarixdə insanın dərk
edilmiş, məqsədyönlü fəaliyyətinin əhəmiyyətini bizim yaşadığımız və bizdən sonra qalacaq dünyaya görə fərdi və kollektiv məsuliyyətlə əsaslandırmağa
çalışır. "Məna", "məqsəd"
və "məsuliyyət" anlayışları yalnız insanın və onun
fəaliyyətinin mahiyyət
xarakteristikaları kimi qiymətləndirilə bilər. K.Popper tarixçilik konsepsiyalarını rədd edərək daha azad, ədalətli
və mükəmməl cəmiyyət yaradılmasında tənqidi
zəkanın rolunu qeyd edir.
Qeyd edək ki, görkəmli tarix filosoflarının
heç də hamısı onun mövqeyi ilə
razılaşmır. Məsələn, K.Yaspers hesab edir
ki, tarixin obyektiv mənasının üzə
çıxarılması, ola bilsin, bəşəriyyətə
bir tam kimi yanaşma ilə
bağlıdır: "Dünya
tarixini təsadüfi hadisələrin
xaotik toplusu, nizamsız qalağı, burulğan kimi başa düşmək olar... Bu baxımdan tarixdə vəhdət yoxdur və nəticə
etibarilə nə struktur, nə də məna vardır.
Bu məna və bu struktur yalnız təbiətdə təsadüf
edilən, lakin xeyli dərəcədə daha az
dəqiq müəyyənləşdirilə bilən
saysız-hesabsız kazual (səbəbiyyət - R.M.) əlaqə
və törəmələrdə öz ifadəsini tapır.
Bununla belə, tarix fəlsəfəsinin məsələsi bu
vəhdətin, mənanın,
dünya tarixi strukturunun axtarışlarında həll edilir,
o isə bütövlükdə
yalnız bəşəriyyət ilə bağlı ola bilər
(Əspers K. "Smısl i naznaçenie istorii", str. 275).
Tarixin təcrübəsi
göstərir ki, böyük mütəfəkkirin yaradıcılığı izsiz qalmır, o, sosial-siyasi
konsepsiyalara və ya strategiyalara bu və ya digər dərəcədə
təsir göstərir, onların nəzəri-metodoloji əsasına
çevrilir. Tarix filosofu kimi K.Popperə tarixçiliyi və
ona söykənən gələcəyin irəlicədən
görülməsini, islahatçıların ictimai sistemlərin
dəyişdirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətində
zəruri
ehtiyatlılığın və sosial məsuliyyətin
əsaslandırılmasının sadələşdirilmiş
şəkildə başa düşülməsini tənqid
etmək xasdır. Bununla əlaqədar olaraq
onun metodoloji yanaşmaları Qərbdə müəyyən təsirə
malikdir.
A.A.İvin
yazır: "Bəşər tarixi fərdi və təkrar olunmayan
hadisələrin ardıcıllığından ibarətdir. Burada onun gedişatını müəyyən edən və gələcəyini
irəlicədən yönəldən heç bir ümumi
qanun yoxdur. Gələcəyin necə olacağı daha
çox insanın öz fəaliyyətindən,
onun ağıl və iradəsindən asılıdır... Gələcəkdə
cəmiyyətin inkişafının irəlicədən xəbər
verilməsi çətindir, belə öncəgörmə çox vaxt
etibarsızdır, lakin buna baxmayaraq, mümkündür"
(İvin A.A. "Sovremennaə filosofiə nauki", str.22).
Lakin o
daha sonra yazır: "Tarixi inkişaf qanunlarının yoxluğu heç
də o demək deyildir ki, tarixdə nə səbəbiyyət əlaqələri vardır, nə
də burada müəyyən inkişaf meyillərinin və
istiqamətlərinin üzə çıxarılması
mümkündür. Tarixdə səbəbiyyət
prinsipi qüvvədədir. "Hər şeyin səbəbi
vardır və əvvəlki səbəb olmadan heç nə baş verə
bilməz". Bu prinsip universaldır, bütün sahələrə
və hadisələrə şamil olunur və insanların tarix
adlandırılan birgə
fəaliyyəti də istisna deyildir.
Lakin qanunlar səbəbiyyət əlaqələrindən
fərqlidir və tarixdə səbəbiyyətin olması əsla
tarixi qanunların mövcud olması demək deyildir. Tarixi hadisələr
arasında səbəbiyyət
asılılıqlarının üzə
çıxarılması tarix elminin əsas vəzifələrindən
biridir.
Onun
başqa bir mühüm vəzifəsi müəyyən
dövrdə müəyyən cəmiyyətdə yaranan
inkişaf meyillərinin aşkar edilməsi, onun təsisatlarının,
ideyalarının və s. inkişaf xətlərinin izlənilməsidir" (Yenə orada, s. 94-95).
Bununla belə, qeyd edək ki, XX əsrin ikinci
yarısında alman, fransız və Amerika
filosoflarının əsərlərində istər tarix fəlsəfəsinin,
istərsə də tarixin yeni paradiqması özünü
göstərməyə başlamışdır. Əvvəlcə alman filosofları
M.Horkhaymerin və
T.Adornonun "Maarif
dialektikası" (1947-ci il) əsərində tarixi proseslərə
bir qədər fərqli qiymət verilmişdir. Sonralar T.Adorno "Neqativ
dialektika" (1966-cı il) əsərində
bu ideyanı inkişaf
etdirmiş və "Osvensimdən sonra Qərbdə
başlanan total mədəni fəlakət" haqqında məsələ
qaldırmışdır. Əslində, "1985-1987-ci illərdə
tarixçilərin məşhur mübahisəsi" T.Adornonun hərbi cinayətlərə
və tarixin saxtalaşdırılması cəhdlərinə
görə almanların milli günahına dair
ideyalarının məntiqi nəticəsi olmuşdur.
T.Adorno "Keçmişin yenidən dəyərləndirilməsi
nə deməkdir?" adlı xüsusi essesində müharibədən
sonrakı Almaniya cəmiyyətinin milli günahdan imtina etməsini
pisləyir və şüura xas olan, faktiki olaraq tarixin
saxtalaşdırılması amillərindən biri kimi
çıxış edən hansısa unutma mexanizmindən
söz açır. Əslində, məsələlərin bu cür qoyuluşu
tarixçiləri çıxılmaz vəziyyətə
salmış və belə bir sual doğurmuşdur: yeni tarixi
perspektiv tarix elmini yenə də
düyünə salacağı təqdirdə elmi istinadı
nədə axtarmalı?
Bütövlükdə T.Adornonun bu əsərləri
tarix elminin və
ümumiyyətlə, elmin öz çərçivələrindən
qat-qat geniş olmuşdur. T.Adorno faktiki olaraq
maarifçilik ideyalarının iflasa
uğradığını xəbər vermiş və təsdiq
etmişdir ki, tərəqqi, humanizm, bütövlükdə
Maarifçilik dövrünün bütün ideyaları, eləcə
də modern idealları puç olmuş və iflasa
uğramışdır.
T.Adornonun
ardınca postmodernizmin
banilərindən biri olan fransız filosofu J.F.Liotar bildirmişdir ki, Osvensim
"postmoderni kəşf edən cinayətdir, eynən necə
ki, Osvensim tarixin sonunun adıdır".
Bütövlükdə
ötən əsrin 70-ci illərindən
başlayaraq fəlsəfə elmində belə bir fikir
yayılmışdır ki,
insanın həyatı elm və zəka sayəsində
daha rahat olsa da, modernin bütün idealları və dəyərləri uğursuzluğa düçar
olmuşdur. Bu baxımdan modern layihəsi natamam olmaqdan daha çox
prinsipcə başa çatdırılmazdır. Mövcud şəraitdə onu həyata
keçirmək cəhdləri
modernin karikaturası olacaqdır.
Bununla belə,
postmodernizm təsdiq edirdi ki, Kantdan başlayaraq Avropanın intellektual fikir
tarixi totalitarizm fenomeninin, terrorizm və qlobal fəlakətlər
və s. yaranmasına gətirib çıxarmış istiqamətdə
inkişaf etmişdir.
Buna baxmayaraq, postmodern vahid tarixin mövcud olması
faktının özünü şübhə altına
qoyaraq belə bir ideyanı müdafiə etmişdir ki,
heç bir əksliklər yoxdur, hər bir predmet unikal olmaqdan
daha çox eyni əhəmiyyətlidir.
Beləliklə, postmodernizmdə tarix hadisələrin təkrarlanmasının,
çulğaşmasının formasız vəziyyəti kimi
təsəvvür edilir. Əgər tarixin vahid
kökü, əlaqələndirici mərkəzi yoxdursa, onu əhəmiyyətli və ya əhəmiyyətsiz
olan istənilən hadisədən,
faktdan başlayaraq hesablamaq olar.
Deməli, tarix bir-biri ilə əlaqədar
olmayan, müstəqil həyat yaşayan axınlar şəklində
inkişaf edir və tarixin gedişatı elə bundan ibarətdir.
Postmodernizmdə
müxtəliflik dəyərlərinin qorunması, dünyaya
plüralist baxışın,
tarixin hissələrini onları tam prosesə qoşanadək
görmək və başa düşmək qabiliyyətinin
genişləndirilməsi, ictimai tam çərçivəsində
fərdin müstəqilliyinin dərindən öyrənilməsi
kimi konstruktiv proqramın mövcudluğuna baxmayaraq, tarixin bu
konsepsiyası çox zəif olmuşdur.
Həmin
konsepsiya belə bir mövqedən tənqid edilmişdir ki, postmodernizm zəkaya
qarşı ədalətsizdir, o, mənəvi dəyər və
normaları həddən artıq ümumiləşdirir, yəni
onları nisbi hesab edir. Əgər dünyada hər şey
eyni dərəcədə dəyərlidirsə, belə olan halda xeyir və
şər anlayışları qiymətdən
düşür və nəticədə tiranlar, sadistlər də
bəşəriyyət üçün müqəddəslərə
bərabər tutulur. Hər bir fərdin öz
qapalı dünyası, öz həqiqəti yaranır. Beləliklə, postmodernistlərdə tarix mənasını
itirir və özünü bütün künclərə
vuran kor pişiyə bənzədilir.
Avropa fəlsəfəsinin bütün sonrakı tarixi,
o cümlədən alman Y.Habermasın və fransız
M.Fukonun qiyabi polemikası faktiki olaraq artıq
formalaşmış yanaşmaların tənqidinin müxtəlif
modellərindən qaynaqlanmışdır.
Hamıya məlumdur ki, Kanta görə, insanı
maarifçiliyə aparan yolda əsas təhlükə
ehkamçılıq olmuşdur. M.Fukoya görə,
insanın fikrini antropoloji yuxuya verən nə varsa,
hamısı onun üçün başlıca təhlükədir.
O, ehkamçılığın müasir formalarının, əslində,
humanizm kabusları olması ideyasını irəli
sürür. Bu zaman hesab edir ki, humanizm bir
ideologiya kimi fikrin dayağı olmaq üçün həddən
artıq elastikdir.
Əbəs
deyil ki, M.Fuko
öz yanaşmasını "tarixi tədqiqatın
tənqidi metodu" adlandırır. Onun fikrincə, "tarix
sabit bilik sistemlərinin inkişafının daha yüksək
səviyyələrinə ardıcıl keçiddir" (Bax:
"Vsemirnaə gnüiklopediə. Filosofiə",
str. 1171). Əslində, M.Fukonun bütün əsərləri
"indinin fəlsəfi diaqnostikasını"
vermək cəhdidir. Bunun sayəsində o, oxucunun fikrini daim hərəkətə
gətirir və
onu yeni həyati və tədqiqat
çağırışlarını qəbul etməyə
vadar edir.
Y.Habermasa
görə, "ötən əsrin 60-cı illərinin
sonundan başlayaraq Qərb cəmiyyəti elə bir vəziyyətə
yaxınlaşır ki,
həmin vəziyyətdə Qərbin rasionalizm irsi
artıq şəksiz deyildir". O, "Modernin fəlsəfi
diskursu" əsərində M.Fukonun deklarasiyaları ilə
işlərin faktiki vəziyyəti arasında dərin ziddiyyətlər
aşkar edərək onu tənqid atəşinə tutur.
Y.Habermas əmindir ki,
M.Fuko öz tədqiqatları
ilə moderni sarsıtmaq istəyir. O əmindir ki, yalnız kommunikativ düşüncəyə
keçid yeni perspektivlər
aça bilər.
Əslində,
intellektual təfəkkürün bütün əvvəlki
tarixi fəlsəfənin biz kimik, nəyi dərk edə bilərik
və s. kimi əzəli suallar baxımından əsrlərin
qovuşuğunda
formalaşmış tarixi prosesə yanaşma və
konsepsiyalar bu dərəcədə müxtəlif
olmamışdır.
Postmodernizmin tərifindən çıxış etsək, müasir
dünyanı "mürəkkəbliyin
idarə olunmayan artması" kimi müəyyənləşdirmək
olar.
Bu mürəkkəblik
həm də
qloballaşma dövrü üçün səciyyəvi
olan elmin, siyasətin və iqtisadiyyatın maraqlarının
çulğaşması ilə uzlaşır. Bəzən bu
və ya digər
tarixi konsepsiya
S.Hantinqtonun məşhur "Sivilizasiyaların toqquşması"
kitabı kimi müxtəlif strukturların parlaq ifadə olunmuş layihəsi
təsiri bağışlayır.
Bununla belə, tarix elmi daim yeni tədqiqatlarla zənginləşir.
Həmin tədqiqatlar həm əvvəlki
əsərlərlə maraqlı şəkildə səsləşir,
həm də inkar edilmək dərəcəsinə qədər
yenidən dərk olunur.
Şəxsən
mənim üçün tarixi tərəqqi ideyasına ömrünün
sonunadək sadiq qalmış
fransız filosofu Jan-Pol Sartrın mövqeyi daha yaxındır. "Tarix
insanın insan tərəfindən dərk edilməsinə
doğru tələsmədən hərəkət edir... Bizim etdiklərimizə və edəcəklərimizə
müəyyən mənada ölməzlik verən bax budur.
Başqa sözlə desək, tərəqqiyə inanmaq lazımdır. Bu isə, ola bilsin, mənim son sadəlövhlüklərimdən
biridir". O, "Metodun problemləri" əsərində
K.Marksın sosial fəlsəfəsini, onun
konkret tarixi hadisələrin təhlilinə
yanaşmasını yüksək qiymətləndirərək,
marksizmi "dövrün misilsiz
fəlsəfəsi" adlandırır. Çünki
marksizm "İnsanı tam şəkildə, yəni onun vəziyyətinin
maddiliyindən çıxış edərək" qiymətləndirir,
"həqiqətən konkret
biliyin yeganə mümkün forması" və "Tarixi
prosesi hərtərəfli işıqlandırmaq
üçün ən qətiyyətli cəhddir" (Bax:
"Vsemirnaə gnüiklopediə. Filosofiə",
str. 898).
Tarixin fəlsəfi
təfəkkürünün xarakteri təhlil çərçivələrinin genişləndirilməsini tələb
edir. Tarix fəlsəfəsi yalnız tərkib hissələri ayrı-ayrı xalqların, dövlətlərin,
bütöv regionların və s. tarixi olan ümumdünya
tarixinin fəlsəfəsi ola bilər. Başqa cür desək, tarix fəlsəfəsi
bir millətin və ya ölkənin deyil, bütün bəşəriyyətin
tarixinə şamil edilməlidir. Lakin heç kim tarix fəlsəfəsinə
öz millətinin tarixini öyrənməyi qadağan
edə bilməz. Buna görə də Azərbaycan tarixi yalnız
ümumdünya tarixinin
ümumi fəlsəfi tədqiqatları
kontekstində, onunla əlaqəli şəkildə başa
düşülə bilər. Azərbaycanın
və Azərbaycan xalqının tarixi ümumdünya tarixinin
tərkib hissəsi kimi çıxış edir.
Xalqlar hər
hansı məqsəd olmadan, "elə belə,
bekarçılıqdan" hərəkətə gəlmirlər,
onların niyyətləri dərk edilmiş maraq və
emosiyalarla yanaşı, həm də ənənə, dil,
ümumi mədəniyyətin elementləri, din və s. müəyyən edilən
dünyanın mənzərəsi
ilə şərtlənir. Buna görə də biz
tariximizin hər bir dövrünü və ya mərhələsini
fəlsəfi baxımdan dərk etməyə, tarixi təfəkkürü
tarix fəlsəfəsi kontekstində inkişaf etdirməyə, fəlsəfə ilə tarix
arasında yaxınlaşmaya nail olmağa
çalışmalıyıq. Tarix elmini faktları tənqidi dərk
etmədən inkişaf etdirmək keçmişdə
qalmışdır. Elmi tarix ilə faktoloji interpretasiyanın
üstünlük təşkil etməsi bir araya
sığmır. Tarix fəlsəfəsi keçmiş
sosial gerçəkliyimizin öyrənilməsinin konseptual əsası
olmalıdır.
Bu gün
tarix fəlsəfəsinə maraq təkcə peşəkar
tarixçilər tərəfindən deyil, həm də mədəni,
sosial-siyasi və
ya başqa səbəblərdən
tarixin fəlsəfi aspektlərinə həvəs
göstərənlər tərəfindən
artır. Varlığımızın mənasını dərk etmək,
dünyada və bəşər tarixində öz yerini
başa düşməyə çalışmaq - Azərbaycan vətəndaşlarının yeni
nəslinin ən mühüm dünyagörüşü tələbatıdır.
Bu çağırışa cavab milli tarixin konseptuallaşdırılması olmalıdır. Ona nail
olunmasına bir çox cəhətdən tarix fəlsəfəsinin
özü şərait yaradacaqdır. Biz tariximizin öz
aralarında əlaqəsi olmayan epizodlarını və ya məqamlarını
böyüməkdə olan nəslə saxlaya bilmərik. Azərbaycan tarixi
yalnız qarşılıqlı əlaqələndirilmiş,
dolğun və elmi əsaslandırılmış məzmuna
malik ola bilər.
Azərbaycan.-2013.- 26 aprel.- S.3-8.