ELMİN İŞIĞI

Zərifə xanım mənə xoşbəxtlik bəxş etmişdi

...Gənc yaşlarımdan mənim həyatım dövlət işi ilə bağlı olubdur. Mən bütün həyatımı buna sərf etmişəm və bu gün də bu yolda çalışıram. Bu yolda mənim həmişə səmərəli, müvəffəqiyyətlə çalışmağımda, hesab edirəm ki, ailə vəziyyətimin çox böyük rolu olub. Zərifə xanım kimi həyat yoldaşım olduğuna və o, ailəmdə çox yüksək mənəvi mühit yaratdığına görə mən xoşbəxt olmuşam. Həyatımın bütün dövrlərində işlə məşğul olduğuma görə ailə məsələlərinə fikir verməyə vaxtım olmayıb. Bunların hamısı Zərifə xanımın üzərinə düşüb və o da bu vəzifəni şərəflə, sədaqətlə, çox böyük məharətlə yerinə yetirib.

Zərifə xanım çox böyük alim olub. Mən hələ onunla həyat quranda o, artıq elm yolunda idi, elmlə məşğul idi. Onun elmi fəaliyyəti məlumdur. O, çox istedadlı, çox xeyirxah, çox sadə insan idi. Mən bu barədə çox danışa bilərəm, ailəmin yaşaması, bu günlərə çatması, övladlarımın tərbiyəsi üçün və həyatımda onun əvəzsiz rolu üçün mən bu gün Zərifə xanımın məzarı qarşısında baş əyirəm. On il keçsə də, onu bir dəqiqə belə unutmuram və unutmayacağam. Mənim övladlarım da bu əhval-ruhiyyədədirlər. Onlar bu əhval-ruhiyyə ilə tərbiyələniblər, formalaşıblar. Ona görə də bu gün bizim üçün müqəddəs gündür...

...Bu gün xoşbəxt gündür. Çünki bu gün Zərifə xanım kimi böyük bir insan Yer üzünə gəlib, mənim həyatımı xoşbəxt edib, mənə gözəl övladlar bəxş edib. Eyni zamanda qəmli gündür. On il keçsə də, mən bu qəmdən ayrıla bilmirəm.

Heydər Əliyev

28.IV.1995

Görkəmli oftalmoloq alim, akademik Zərifə Əziz qızı Əliyeva qədim Naxçıvan diyarında, adlı-sanlı ziyalıların vətəni olan məşhur Şahtaxtı kəndində anadan olmuşdur. Şərur mahalında Araz çayının sahilində yerləşən, kənarından Bakı-İrəvan dəmir yolu keçən Şahtaxtı kəndi qədim karvan yolu vasitəsilə Naxçıvanı qərbdən Türkiyə, şimaldan Gürcüstan və Rusiya ilə, cənubdan isə İranla əlaqələndirən əsas yaşayış məntəqələrindən biri olduğu üçün "dünyaya açılan qapı" kimi tarixən maarifçi ənənələrlə zəngin olmuş, elm və mədəniyyət sahəsində Azərbaycana bir çox görkəmli ziyalılar bəxş etmişdir. Buna görədir ki, böyük Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadə Şahtaxtı kəndini "sahib-mənsəb ziyalıların məskəni", xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov isə Araz çayının yaxınlığında yerləşən bu kəndi "Günəş doğan yer" adlandırmışdır. Taleyin hökmü ilə uşaqlıq və ilk gənclik illəri Şahtaxtıda keçən Zərifə Əliyeva da bu kəndin maarifçi mühitinin işıqlı ənənələri zəminində formalaşmışdır.

Akademik Zərifə xanım Əliyeva (1923-1985) üçün əsas işıq mənbələrindən biri də onun görkəmli alim və tanınmış dövlət xadimi Əziz Əliyevin (1897-1962) ailəsində yetişib formalaşmasıdır. Məlum olduğu kimi, zəngin və davamlı maarifçilik ənənələri olan bu ziyalı ailəsinin özünəməxsus tərbiyə üsulları Zərifə Əliyevanı hələ uşaqlıq yaşlarından, məktəb illərindən etibarən elmə, işıqlı ideallara doğru istiqamətləndirmişdir. Ali təhsil almaq məqamında Zərifə Əliyevanın həkimlik sənətini seçməsi Azərbaycan Tibb İnstitutunun rektoru, səhiyyə naziri olmuş atası, tibb elmləri doktoru, professor Əziz Əliyevin yolunu davam etdirmək arzusundan doğmuşdursa, göz həkimliyinin ixtisas kimi qəbul olunmasında bəlkə də "Günəş doğan yer"in - Şahtaxtı kəndinin işıqla, günəşlə bağlı oyatdığı düşüncələr əsas amillərdən birinə çevrilmişdir. Rəhbər vəzifələrdə çalışdığı illərdə sərt sovet rejimi çərçivəsində həm də işıqlı ideallara sadiq qalan, imkan daxilində Azərbaycan elmi və ictimai mühitinə həmişə işıq gətirməyə çalışan Əziz Əliyevin övladının işıqlı ziyalı olmaqdan başqa digər seçimi ola bilməzdi. Azərbaycan Tibb Universitetinin işıqlı ideallara malik klassik müəllimlərindən ümumiyyətlə təbabətin və xüsusən də göz xəstəliklərinin müalicə üsullarını böyük səylə və xüsusi həvəslə öyrənən Zərifə Əliyevanın özünün də geniş mənada "gözü açılmış", ona təkcə tibb elminin incəliklərini deyil, müxtəlif vaxtlarda atasının ətrafında cərəyan edən mürəkkəb cəmiyyət hadisələrinin də mahiyyətini dəyərləndirmək imkanı qazandırmışdır. Beləliklə, Zərifə xanım üçün göz xəstəlikləri və onların müalicəsi təbabətlə cəmiyyət arasında əlaqə yaradan əsas vasitəyə çevrilmişdir.

Elmi-tədqiqat mövzusu kimi də Zərifə xanım Əliyevanın göz xəstəliklərinin müasir müalicə üsullarına müraciət etməsi insanlara və onları əhatə edən mühitə daha çox işıq gətirmək qayəsinin ifadəsidir. Namizədlik dissertasiyası kimi "Traxomaların digər terapiya üsulları ilə birlikdə sintomitsinlə müalicəsi" mövzusunun seçilməsi yayılmış traxoma xəstəliyinin ən intensiv müalicə üsullarının müəyyən olunmasına və tətbiq edilib müsbət nəticələr alınmasına şərait yaratmışdır. Əslində bu, Azərbaycanda traxoma xəstəliyinə həsr olunmuş birinci sanballı elmi-tədqiqat işi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəticədə Zərifə xanım Əliyevanın metodu ilə müalicə olunan insanların kəmiyyət göstəricisi çoxalmış, görmə qabiliyyəti və imkanları daha da artmışdır. Elmi fəaliyyətini real həyatla üzvi surətdə əlaqələndirən Zərifə həkim özünün namizədlik dissertasiyası ilə həm göz, görmək, müalicə, işıq haqqındakı elmi yeni ideyalar və fərqli metodlarla zənginləşdirmiş, həm də yüzlərlə insana dünyada cansağlığı qədər əziz olan işıq bəxş etmişdir. Keçən əsrin altmışıncı illərində Zərifə xanım Əliyeva tərəfindən tibb elmi üçün kəşf edilmiş, elmi cəhətdən əsaslandırılmış müalicə üsulları aradan illər keçməsinə baxmayaraq, bizim günlərdə də yaşayır və gözlərin qaranlığa düçar olmuş qatlarına işıq seli gətirməyə uğurla xidmət edir.

Təcrübəli alim-həkim Zərifə xanım Əliyevanın köməyi ilə traxoma xəstəliyindən müalicə olunaraq aktiv həyata qayıdanların şəxsi həyatları ilə yanaşı, onların sosial və ictimai fəaliyyətlərində də müalicə dövründəki müşahidələri və informasiyaları əsasında fəallaşma üçün münasib şərait yaranmışdır. Deməli, həm də böyük dünyagörüşünə malik Zərifə həkim Əliyeva şəxsi nümunəsi ilə insanlara təkcə işıq yox, həm də "həyat eşqi", yaşayıb-yaratmaq həvəsi ərməğan etmişdir. O, Azərbaycanın cəmiyyətşünaslıq ağırlıqlı görkəmli göz həkimi və tanınmış alimi idi.

Zərifə xanım Əliyevanın "Azərbaycanın kimya sənayesi müəssisələrində işçilərdə görmə orqanının vəziyyəti" mövzusundakı doktorluq dissertasiyası tibb elminin cəmiyyətlə əlaqəsi baxımından daha böyük və qətiyyətli addım idi. Bu mövzu tibb elmi ilə, oftalmologiya istiqaməti ilə cəmiyyətdə istehsalatda gedən proseslərin ortaq nöqtəsini təşkil edir. Artıq Zərifə xanım Əliyeva sadəcə görmə orqanlarındakı xəstəlikləri deyil, istehsalatda, insan cəmiyyətində baş verən ictimai və tibbi prosesləri vəhdətdə öyrənməli olmuş, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kimya sənayesi müəssisələrində yeni tipli tibbi laboratoriyalar yaratmışdır. Bu "göz işığı" laboratoriyaları mövcud kimya laboratoriyaları ilə birlikdə ilk növbədə sənaye sahəsində çalışan insanların iş sahəsinin mühitinə işıqlı baxışlarla yanaşmalarını sürətləndirmişdir. Aparılan səmərəli elmi-tədqiqat işləri, tətbiq edilən düşünülmüş üsullar həm kimya texnologiyası işçilərinin göz xəstəliklərinin qarşısını almış, təkcə göz xəstəliklərinin deyil, həm də istehsalat mühitinin zəhərli maddələrdən təmizlənməsinə münbit şərait yaratmışdır. Beləliklə, Zərifə xanım Əliyevanın çoxillik və səmərəli elmi tədqiqatları sayəsində işıq haqqında elm, həm də cəmiyyətdə işığa dair elmi düşüncə mükəmməl elm səviyyəsinə çatdırılmışdır. Akademik Zərifə xanım Əliyevanın "Şin istehsalında gözün peşə patologiyası", "Yod sənayesində gözün peşə xəstəliyinin profilaktikası", "Gözlə bağlı gözün əsəb yollarının dəyişməsi", "Gözün sulanmasının fiziologiyası", "Şəkərli diabetdə göz xəstəlikləri" kimi qiymətli əsərləri insanın fizioloji sağlamlığı qədər də ictimai və mənəvi mühitin saflığına, sağlamlığına, işıqlanmasına uğurla xidmət edir. Zərifə xanımın yazıb nəşr etdirdiyi "Terapevtik oftalmologiya" dərsliyi Azərbaycan oftalmologiya elminin şah əsərlərindən biridir. Görkəmli oftalmoloq alimin "İridodiaqnostikanın əsasları" monoqrafiyası ümumiyyətlə tibb sahəsində qiymətli elmi hadisə kimi qəbul olunur. Böyük alimin "Oftalmologiyanın elmi əsasları" monoqrafiyası Azərbaycanda göz işığı haqqında elmin proqram xarakterli ümumiləşmiş əsərdir. Bütün bunlar isə Zərifə xanım Əliyevanı ölkəmizdə və dünyada cəmiyyətşünaslıq yönlü görkəmli təbabət alimi səviyyəsinə çatdırmışdır. Böyük alimin təbabət elminə dair dəyərli elmi əsərlərində həm də cəmiyyətdə gedən ictimai-iqtisadi proseslərin nəbzi döyünür. Azərbaycanda oftalmologiyanın mükəmməl elm səviyyəsinə qaldırılması akademik Zərifə xanım Əliyevanın böyük xidmətidir. Postsovet məkanında dünya şöhrətli alim kimi tanınmış, məşhur göz xəstəlikləri professoru, Sankt-Peterburq Gigiyena İnstitutu Göz xəstəlikləri kafedrasının müdiri A.N.Dobromıslovun aşağıdakı fikirləri görkəmli Azərbaycan aliminin xidmətlərinə verilmiş yüksək qiymətin ifadəsidir: "Peşə patologiyası sahəsində Zərifə Əziz qızı təkcə xəstəliyin ilkin əlamətlərini, klinik vəziyyətini müəyyənləşdirməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda mümkün olan intoksiyanın profilaktikasını əsaslandırmış və həyata keçirmişdir. Görmə orqanının peşə xəstəliyi sahəsində onun elmi tədqiqatlarının teoretik və təcrübi baxımdan nə qədər qiymətli olduğunu alimlərin çoxsaylı rəsmi rəyləri, habelə oftalmologiyanın bu sahəsində çalışan digər müəlliflərin Zərifə xanımın tədqiqatlarına istinad etməsi bir daha sübut edir. Onun araşdırmaları həmişə özünəməxsusluğu və yeniliyi ilə seçilirdi".

Azərbaycanda ən müasir Oftalmologiya Mərkəzinin yaradılması da akademik Zərifə xanım Əliyevanın böyük xidmətlərindən biridir. Bura ölkəmizdə göz işığı haqqında elmin əsas mərkəzi kimi tanınır.

Azərbaycan alimləri də akademik Zərifə xanım Əliyevanın elmi xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər. AMEA-nın müxbir üzvü Telman Ağayevin fikrincə, "hər şeydən öncə Zərifə xanım böyük alim - oftalmoloq, filosof və gözəl pedaqoq idi". Akademik Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin şöbə müdiri, tibb elmləri doktoru, professor Rasim Hacıyev yazmışdır: "Yeni elmi istiqamətlər axtarışında olan Zərifə xanım gözün professional patologiyası üzərində seçim edir. Bununla yanaşı, o, gözün hidrodinamik sisteminin fizioloji əsaslarını da mükəmməl surətdə öyrənmişdir".

Azərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, akademik, Milli Məclisin deputatı Əhliman Əmiraslanovun aşağıdakı fikirləri görkəmli Azərbaycan oftalmoloqu haqqındakı qənaətləri ümumiləşdirir: "Təkcə Azərbaycanda deyil, onun hüdudlarından kənarda da Zərifə Əziz qızı Əliyeva oftalmologiya elmində etdiyi nailiyyətlərə, xalqımızın sağlamlığı keşiyində dayanan çoxsaylı həkim oftalmoloqların yetişdirilməsində göstərdiyi əvəzsiz xidmətlərinə görə sözün əsl mənasında əməkdar elm xadimi adına layiqdir".

Görkəmli dövlət xadimi, böyük siyasətçi, ümummilli lider Heydər Əliyevin sədaqətli ömür-gün yoldaşı olan Zərifə xanım həm də bacarıqlı ailə başçısı olan qüdrətli dövlət başçısının mənsub olduğu xalqı işıqlı ideallara qovuşdurmaq yollarındakı qətiyyətli mübarizəsinə bütün ömrü boyu ən etibarlı dayaq və dəstək olmuşdur. Azərbaycana bəxş etdiyi övladları: möhtərəm Prezident İlham Əliyevin və Sevil Əliyevanın işıqlı vətən övladları, parlaq ölkə vətəndaşları kimi formalaşmalarında dünya miqyaslı dövlət xadimi olan ata ilə bir yerdə həm də cəmiyyətşünas göz həkiminin, ziyalı Azərbaycan qadınının əvəzsiz rolu minnətdarlıqla qeyd olunmalıdır. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev böyük oftalmoloq alim Zərifə xanım Əliyevanın xidmətlərinə yüksək qiymət verərək demişdir: "Mənim ömür-gün yoldaşım Zərifə xanım göz həkimi idi və öz peşəsini çox yaxşı bilirdi. Çoxlarının gözünü müalicə etmişdi, gözlərinə işıq vermişdi. Eyni zamanda, böyük elmi fəaliyyətlə məşğul idi. ...Mən 1969-cu ildə Azərbaycanda mübarizəyə başlayanda mənfi hallarla mübarizə aparırdım. ...Zərifə xanım da mənim bu mübarizəmi görərək ...deontologiya haqqında kitab yazdı. ...Zərifə xanımın tibb elmi sahəsindəki xidmətlərindən biri də göz müalicəsi idi. Mənə elə gəlir ki, onun iki dəyərli əsəri vardır. Birincisi Azərbaycanda oftalmologiyanı bir elm kimi meydana atıbdır. İkincisi, Zərifə xanım çalışıb ki, bizim gələcək nəsilləri irsi xəstəlikdən xilas etsin, sağlamlaşdırsın".

Fikrimizcə, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev və böyük oftalmoloq alim Zərifə xanım Əliyeva ailəsinin ən mühüm işıqları, övladları - Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və ictimai xadim Sevil xanım Əliyeva cəmiyyətə, elmi-ictimai mühitə üşıq seli gətirən şəxsiyyətlərdir.

Göründüyü kimi, akademik Zərifə xanım Əliyeva tanınmış, görkəmli göz xəstəlikləri mütəxəssisi kimi Azərbaycanda göz və işıq haqqında elmin mükəmməl nəzəri-təcrübi əsaslarının yaradıcısıdır. O, milli işıqşünaslıq elmini - göz xəstəliklərinin müalicəsi problemlərini xüsusi elmi məktəb səviyyəsinə çatdırmışdır. Dünya oftalmoloqlarının sıralarında da akademik Zərifə xanım Əliyeva çoxillik və səmərəli elmi fəaliyyəti və parlaq xidmətləri ilə elmin işığına çevrilərək yaşayır.

Bütöv və hərtərəfli şəxsiyyətində, zəngin elmi fəaliyyətində işıqlı keyfiyyətləri yüksək səviyyədə yaşatmış, möhkəmlətmiş akademik Zərifə xanım Əliyevanın mənalı ömür yolu qiymətli nümunəyə çevrilərək həyatında və fəaliyyətində elmin işığına, işığın elminə sədaqətli olan yeni-yeni ziyalı nəsilləri üçün örnəkdir. Azərbaycan təbabət elmi böyük işıqşünas alimin elmi xidmətlərini və kəşflərini yüksək səviyyədə qəbul etmiş, onun göz xəstəliklərinə dair təliminə yiyələnmiş yeni nəsillər bu alimin işıqlı elmi ideyalarını ayrı-ayrı ölkələrə də yaymışlar. Beləliklə, Yer kürəsinin göz xəstəliklərinin müalicəsi mühitinə akademik Zərifə xanım Əliyeva işığı saçmışdır. Akademik Zərifə Əliyeva Azərbaycan oftalmologiya elmini dünya təbabətində beynəlxalq oftalmologiya elmi mühiti səviyyəsinə qaldırmışdır. Dünya oftalmoloqları ən görkəmli azərbaycanlı alim, akademik Zərifə xanım Əliyevanı öz sıralarında görmüş, onu bu elmin ən ön cərgəsində qəbul etmişlər.

Zərifə xanım Əliyeva 1949-cu ildə Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyinin həkim briqadasının tərkibində Naxçıvan Muxtar Respublikasının rayonlarına səfər etmiş, xəstələrə dəyərli məsləhətlər vermiş, səhiyyə maarifçiliyi xəttilə mühazirələr oxumuşdur. Onun ən müxtəlif səviyyələrdə Naxçıvan Muxtar Respublikasına sonrakı səfərləri həm təbabət mühitində, həm də ictimai-elmi mühitdə dərin izlər salmışdır. Naxçıvan şəhər poliklinikasının, Şahtaxtı tam orta məktəbinin onun adını daşıması Zərifə xanım Əliyevaya böyük ehtiramın ifadəsidir.

Naxçıvan Muxtar Respublikasında akademik Zərifə xanım Əliyevanın anadan olmasının 90 illik yubileyi münasibətilə keçirilmiş möhtəşəm tədbirin davamı olaraq görkəmli şair-dramaturq İslam Səfərlinin "Göz həkimi" dramının Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında nümayiş etdirilməsi göz işığı haqqında elmin yaradıcısının əbədiyyət qazanması qənaətinin ədəbiyyatın işığı vasitəsilə təsdiqi və təntənəsidir.

Tanınmış şairə Kəmalənin "Gözlərə köçdün" şeiri akademik Zərifə xanım Əliyevanın bütün taleyini ümumiləşdirir:

İnsana hədiyyən əvəzsiz idi -

İşıqlı bir dünya bəxş eləyirdin.

Hər açılan göz də bir nərgiz idi,

Həyat bağçasına nəqş eləyirdin.

Elinə, gününə qənimət idin,

Sevib əzizlərdi könüllər səni.

Sən bir gövhər idin, bir nemət idin,

Unutmaz heç zaman bu ellər səni.

Xalq rəssamı, məşhur heykəltəraş, akademik Ömər Eldarovun hazırladığı Zərifə xanım Əliyevanın "Elegiya" adlandırılan abidəsi Azərbaycan monumental heykəltəraşlıq sənətinin nadir nümunələrindən biridir.

Akademik Zərifə xanım Əliyevanın göz işığı elminin bütöv sistemini əhatə edən böyük elmi məktəbi və parlaq xatirəsi yaşayır...

İsa HƏbibbƏyli,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının

vitse-prezidenti, Milli Məclisin deputatı, akademik

Azərbaycan.-2013.- 28 aprel.- S.6.