İnsan kapitalına qoyulan investisiyalar

Müasir dövrdə həm ayrı-ayrı müəssisələrin, həm də bütövlükdə cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi və tempini insan kapitalı müəyyənləşdirir. Bu gün dünyada öz əhalisinə yüksək dəyər verən ölkələr ən inkişaf etmiş ölkələr kimi qəbul olunur. 2000-ci ildə BMT tərəfindən qəbul edilmiş "Minilliyin inkişaf məqsədləri" proqramında gələcək davamlı inkişafın təmin olunması üçün 8 prioritet məqsəd müəyyən edilmişdir ki, onların da əksəriyyəti bilavasitə insan kapitalının davamlı inkişafı ilə bağlıdır. Məhz buna görə də insan kapitalının inkişaf etdirilməsi artıq əksər dünya ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün prioritet məsələyə çevrilmişdir.

Azərbaycanda insan kapitalının davamlı inkişafı istiqamətində çox mühüm tədbirlər görülmüşdür. Ölkəmizdə təhsilin və elmin inkişafının yüksək mərhələyə qaldırılmasında xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin böyük xidmətləri olmuşdur. 1969-cu ildə 244 ixtisas üzrə respublikadan kənara 47 tələbə göndərildiyi halda, 1980-ci ildə bu rəqəm 1400 nəfərə çatdırılmışdır. Müasir dövrdə də təhsilin inkişafı məqsədilə ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamlara uyğun olaraq, dövlət proqramları həyata keçirilməkdədir. Bunlara misal olaraq, "2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xaricdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı", "Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəblərinin İKT ilə təmini proqramı (2005-2007-ci illər)", "2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılmasına dair Dövlət Proqramı" göstərilə bilər. Eyni zamanda, 2009-cu ildə ölkə Prezidentinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması ilə bağlı sərəncamı da dediklərimizə nümunədir.

2012-ci ildə Azərbaycan gənclərinin xaricdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı çərçivəsində xaricdə təhsil alan azərbaycanlıların sayı 1276 nəfər olmuşdur. Xaricdə təhsil alan tələbələrin ixtisas sahələri üzrə bölgüsünə nəzər salsaq görərik ki, ölkənin iqtisadi inkişafının prioritet istiqamətləri burada da özünü büruzə verir: belə ki, tələbələrin əksəriyyəti İKT və turizm üzrə təhsil alırlar. İqtisadiyyat, tibb və mühəndislik sahələri də yüksək çəkiyə malikdir. Burada diqqətçəkən digər bir cəhət ondan ibarətdir ki, texniki və təbiət elmləri sahəsində xaricdə dövlət hesabına təhsil alan tələbələrin sayı nisbətən aşağıdır. Belə ki, bu sahələr, yəni riyaziyyat, biologiya, kimya üzrə təhsil alanların xüsusi çəkisi cəmi 4 faizdir ki, bu da nisbətən aşağı göstəricidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda təhsilin təşkilinin əsas prinsiplərindən biri təhsil sisteminin humanitarlaşdırılmasıdır. Lakin ölkədə humanitar sahələrlə yanaşı, texniki və təbiət elmlərinin, başqa sözlə, fundamental elm sahələrinin inkişaf etdirilməsinə də ehtiyac var. Xaricdə təhsil alan tələbələrin ölkələr üzrə bölgüsünə nəzər saldıqda isə, əksər tələbələrin Türkiyə, Almaniya, Böyük Britaniya və Kanadada təhsil aldığını görərik.

2013-cü il Azərbaycanda "İKT ili" elan olunmuşdur. Bütün bunların fonunda ölkəmizdə müasir dünya təhsil sisteminin vacib tərkib hissələrindən biri olan distant təhsilin aşağı inkişaf səviyyəsi təəccüb doğurur. Bəlkə də bu, adıçəkilən sistemin postsovet ölkələri üçün yeni bir forma olmasından irəli gəlir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə artıq uzun illərdir ki, uğurla həyata keçirilən distant təhsilin ölkəmizdə inkişafı xüsusilə regionlarda yaşayan əhalinin internet vasitəsilə yüksək səviyyəli təhsil almasına və onların faydalı insan kapitalı kimi formalaşmasına səbəb olacaq.

Azərbaycanda insan kapitalının inkişafı üçün müxtəlif ölkələrin bu sahədə olan təcrübələrinin tədqiq edilməsi və yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq ölkəmizdə tətbiq edilməsi də zəruridir. Bu qəbildən nümunə kimi, Qətər Dövlətinin insan kapitalı siyasəti nəzərdən keçirilə bilər. Qətər də Azərbaycan kimi neft ixrac edən bir ölkədir. Hazırda Qətər dünyada ən yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkələrdən biridir. 2012-ci ildə adambaşına düşən ÜDM həcminə görə, Qətər dünyada birinci yeri tutmuşdur və bu da artıq Qətərin "qara qızılı insan qızılına" çevirmək sahəsində böyük yol qət etdiyini deməyə əsas verir. Neft kapitalını insan kapitalına çevirmək bu ölkənin prioritetləri sırasındadır və bu sahədə çox böyük işlər görülmüşdür. Belə ki, 1995-ci ildə Qətər Əmirinin sərəncamı ilə burada Qətər Təhsil, Elm və İctimai İnkişaf Fondu (Qətər Foundation) yaradılmışdır. Fondun yaradılmasında əsas məqsəd "insan potensialını inkişaf etdirməklə Qətərin karbon iqtisadiyyatından bilik iqtisadiyyatına keçid yolunu dəstəkləmək"dir. Fond yarıözəl əsasda fəaliyyət göstərir və qeyri-kommersiya təşkilatıdır. Özəl maliyyələşdirilmə ilə yanaşı, bir sıra hallarda dövlət tərəfindən də maliyyələşdirilmə həyata keçirilir. Fondun fəaliyyəti təhsil, elm və ictimai inkişaf olmaqla 3 əsas istiqaməti əhatə edir. Fond tərəfindən ölkədə təhsilin inkişafı məqsədilə Təhsil şəhəri yaradılmış və burada çoxlu sayda xarici, yüksək səviyyəli universitetlərin filialları, o cümlədən bir neçə yerli universitet və məktəb yerləşdirilmişdir ki, bu da yerli tələbə və şagirdlərə yüksək səviyyədə təhsil almaq imkanı verir. Bundan başqa, Təhsil şəhəri ərazisində Qətər Elm və Texnologiya Parkı yaradılaraq buraya bir çox xarici investorlar cəlb olunmuşdur. Təhsil şəhəri ərazisinin "azad zona" elan edilərək istənilən fəaliyyətin hər cür vergi və yığımlardan azad olunması buraya xarici, eləcə də yerli investorların maraqlarını artırmışdır. Təhsil müəssisələri və özəl müəssisələrin bir ərazidə yerləşməsi strateji əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, bunun nəticəsində tələbələrin start-up layihələri elə buradaca tədqiq olunur, araşdırılır və gələcək vəd edən layihələr müəyyənləşdirilərək həyata keçirilir. Bu da tələbələrdə hələ təhsil aldıqları müddətdə sahibkarlıq mədəniyyəti və vərdişlərinin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Qətər Elm, Təhsil və İctimai İnkişaf Fondunun fəaliyyəti hər üç istiqaməti ilə, insan kapitalının inkişafına səy göstərən ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün parlaq nümunə rolunu oynaya bilər. Azərbaycanda İnsan Kapitalı Fondunun yaradılmasının zəruriliyi ilə bağlı fikirlər son dövrlərdə çox səsləndirilmişdir. Belə bir fondun yaradılması bu sahənin kompleks olaraq inkişafına şərait yaradacaq. Lakin yarıözəl əsasda fəaliyyət göstərən Qətər Fondundan fərqli olaraq, Azərbaycanda yaradılacaq İnsan Kapitalı Fondunun tamamilə dövlət mülkiyyətində olması daha məqsədəuyğundur. Çünki bu sahənin dövlətin tam nəzarətində olması etibarlılıq baxımından həm əhalinin, həm də xarici investorların maraqlarına uyğun olacaq. Bundan başqa, fondun fəaliyyəti çərçivəsində insan kapitalı sahəsinin klasterləşdirilməsi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. İqtisadiyyatın bütün sahələrində olduğu kimi, təhsil və elm mərkəzlərinin də bir ərazidə cəmlənməsi bu sahələrin səmərəliliyinin artmasına səbəb olur. Azərbaycanda Təhsil şəhəri, Elm və Texnologiya Parkı misalında bu cür klasterləşdirmənin həyata keçirilməsi mümkündür. Dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələrində təhsil müəssisələri ətrafında universitet şəhərcikləri yaradılır və burada müxtəlif kitabxanalar, tədqiqat mərkəzləri, laboratoriyalar və s. yerləşir. Lakin Azərbaycanda bu təcrübə hələ mənimsənilməmişdir və əksər universitetlər əsasən paytaxtda yerləşən bir neçə tədris korpusundan ibarətdir.

Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının dəstəklənməsi də prioritet məsələlərdən biridir. Belə ki, müasir dövrdə ölkələrin ÜDM-in 90 faizə qədəri kiçik və orta müəssisələr tərəfindən formalaşdırılır. Bu da həmin sahəyə xüsusi diqqət yetirilməsini zəruri edir. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə dünyanın bir çox ölkələrində hələ orta məktəb səviyyəsində şagirdlərə sahibkarlıq icbari fənn kimi keçilir. Bu cür ölkələrə misal olaraq, Finlandiya, Polşa və Avstriya göstərilə bilər. Bu ölkələrin nümunələrindən istifadə edərək ölkəmizdə də sahibkarlığın orta və ya orta ixtisas təhsili müəssisələrində könüllü və ya icbari fənn kimi tədris olunması şagirdlərə hələ uşaq yaşlarından biznes təfəkkürünün aşılanmasına və gələcəkdə bu sahədə ciddi inkişafa səbəb ola bilər.

Azərbaycanda insan kapitalının inkişafı dövlətin iqtisadi inkişaf siyasətinin prioritetləri arasında yer alır. 2012-ci ildə Prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası təsdiq edilmişdir. Konsepsiyanın hazırlanmasında əsas məqsəd ölkədə iqtisadiyyatın tarazlı və dayanıqlı inkişafını təmin etmək, əhalinin sosial rifahını yüksəltmək, cəmiyyətin bütün istiqamətlərdə tərəqqisini sürətləndirməklə inkişafın keyfiyyətcə yeni modelini formalaşdırmaqdır. Konsepsiyada insan kapitalının inkişaf etdirilməsi mərkəzi mövqe tutur. Dövlət büdcəsindən elm, təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə, mədəniyyət və idman xərclərinə ayrılan vəsait 2012-ci ildə 4325,4 milyon manat təşkil etmişdir ki, bu da ötən ilin göstəricisindən 10,8 faiz artıqdır. Bütün bunlar Azərbaycanda bu istiqamətdə kifayət qədər ciddi fəaliyyət göstərildiyini bir daha sübut edir. Bunun nəticəsində Azərbaycan artıq özünə dünyada iqtisadi cəhətdən sürətlə inkişaf edən ölkələr arasında xüsusi yer qazanmışdır. Yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsasən demək olar ki, Azərbaycanda artıq "neft kapitalının insan kapitalına çevrilməsi" istiqamətində kifayət qədər əhəmiyyətli tədbirlər görülmüşdür ki, bunun nəticələri də özünü göstərməkdədir. Lakin bu sahənin tam inkişafını təmin etmək üçün hələ bir sıra tədbirlərin görülməsinə ehtiyac var. Bu da Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçiriləcəkdir.

Mahir HÜMBƏTOV,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin elmi işçisi,

Aygün QARAYEVA,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin təcrübəçisi

Azərbaycan. - 2013.- 2 avqust.- S. 6.