İpəkçiliyin inkişafı yeni islahatlar tələb edir

Şəki sənətkarlığının sahələri indikindən daha çox olub. Dəmirçilikdən, silah hazırlamaqdan, misgərlikdən, zərgərlikdən, papaqçılıqdan tutmuş, təkəlduzçuluğa, şəbəkəçiliyə, ipəkçiliyə və digər sahələrə qədər. Bunun başlıca səbəblərindən biri də qədim Şəkinin nəqliyyat yollarından uzaq olması idi.

Tarixi mənbələrə görə, 1848-ci ildə Şəki əhalisinin təkcə geyim və bəzək ehtiyaclarını ödəmək üçün şəhərdə 235 papaqçı, 178 dabbaq, 147 başmaqçı, 154 dərzi, 82 şəridçi, 41 gümüşbənd çalışırmış. Bu sənətkarlar Şəki əhalisi ilə yanaşı, qonşu əyalətlərdən gələn müştərilərin də sifarişlərini yerinə yetirərmişlər. Şəkinin əlverişli təbii şəraiti insanların həyatının firavanlaşmasına müsbət təsir edib. Yabanı lifli bitkilər, yun, qəzil, ipək, gön, dəri, ağac, gil, mineral və nəbati boyaqlar sənətkarlar üçün başlıca xammal hesab olunub.

Bu gün də Şəkidə yaradılan sənətkarlıq nümunələrinə baxanda insan ağlının və əlinin yaratdığı möcüzələrə heyran olmamaq mümkün deyil. Ən əsası da bu möcüzəni yaradanlar milliliyi, milli-mədəni irsimizin tələb və özəlliklərini heç vaxt unutmayıblar. Bu prinsip bütün sənət sahələrində, o cümlədən ipəkçilikdə də qorunub.

Görkəmli pedaqoq, folklorşünas, etnoqraf Rəşid bəy Əfəndizadənin tədqiqatlarından bəlli olur ki, Şəki dünyada ipəkçiliyin yarandığı məkanlardan sayılıb. Bu fikri təsdiqləyən amillərdən biri də Şəkinin təbii-coğrafi şəraitinin ipəkçiliyin inkişafındakı əhəmiyyətidir.

Ötən əsrin əvvəllərində Şəkidə ayrı-ayrı yerlərdə fəaliyyət göstərən kiçik ipəkçilik sexlərindən əlavə, dövlət tabeliyində olan fabriklər də var idi. Hətta həmin dövrlərdə İtaliyadan dəzgahlar gətirilib ki, bu da işin keyfiyyətinə müsbət təsir edib.

1927-ci ilin iyun ayında Şəkinin (o vaxtkı Nuxanın) ilk ipəkçilik müəssisəsinin - Alekseyev və Voronin qardaşlarının sexlərinin yerləşdiyi ərazidə Cənubi Qafqazda ən böyük ipəkçilik kombinatının təməli qoyulub. Hətta o dövrdə "Pravda" qəzetində belə bir məlumat gedib ki, sovet hökuməti dünyada ən böyük ipək kombinatının Nuxada tikilməsi barədə qərar qəbul edib.

1931-ci ildə açılışı böyük rezonansa səbəb olan Şəki İpək Kombinatı 1999-cu ildən "Şəki İpək" ASC kimi fəaliyyət göstərir. 1998-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin təməlini qoyduğu Böyük İpək Yolunun bərpası ölkəmizin siyasi, iqtisadi və sosial inkişafına əsaslı şəkildə təsir edib. 2006-cı il avqustun 26-da beynəlxalq səviyyəli "İpək bayramı"nın qədim ipəkçilik diyarı Şəkidə keçirilməsi də təsadüfi deyil.

Bəli, ulu öndər Heydər Əliyevin xeyir-duası ilə yenidən fəaliyyətə başlayan "Şəki İpək" ASC-nin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi üçün 2001-ci ildə Prezidentin sərəncamı ilə müəssisəyə keçmiş pulla 1,5 milyard, o cümlədən Nazirlər Kabinetinin xətti ilə 500 milyon manat yardım edilib. 2005-ci ildə isə 2,5 milyon manat daxili investisiya qoyulub.

Hazırda 500-ə yaxın işçinin çalışdığı "Şəki İpək" ASC 6 əsas istehsal sexindən (baramaaçan, toxucu, boyaq-bəzək, pambıqəyirici istehsalatları, burucu, xalça) və 5 qeyri-istehsal sahələrindən (təmir-tikinti, avtonəqliyyat, xammal və sair) ibarətdir.

"Şəki İpək" ASC İdarə heyəti sədrinin müşaviri Teymur Musayevin sözlərinə görə, 1931-ci ildən fəaliyyətə başlamış, illik istehsal gücü 150 ton xam ipək olan baramaaçan istehsalatı xammal olmadığına görə fəaliyyətini müvəqqəti dayandırıb. T.Musayevin verdiyi məlumata əsasən, illik quru baramaya olan tələbat 450-500 tondur. Baramaaçan bölmə tam gücü ilə ikinövbəli iş rejimində çalışsa, işçi qüvvəsinə olan tələbat 1500 nəfərə çatar.

Müəssisədə 2002-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarından ipək xalça istehsalına başlanılıb və bu iş indi də davam edir. İstehsalatda qədim Azərbaycan çeşnilərindən, Quba, Şirvan, Qarabağ məktəblərinin və s. xalçaların nümunələrindən istifadə olunur. Xalçaların toxunma sıxlığı 70 mmillimetrdir. Pambıq sap isə 2008-ci ildən istehsal edilir. Aylıq istehsal gücü 124-130 tondur.

1994-cü ildən fəaliyyətə başlayan boyaq-bəzək sexi saya və güllü parça istehsal etmək üçün Polşa, Hollandiya və digər ölkələrdən gətirilmiş müasir texnoloji avadanlıqlarla təchiz edilib. Tam gücü ilə işləyəndə 1,5 kvadratmetr hazır parça istehsal etmək qabiliyyətinə malikdir. 1950-ci ildən işə salınmış burucu sexi isə ildə 130 ton burulmuş sap istehsal edə bilir.

İlk toxucu sexi 1937-ci ildə işə salınsa da, 1969-cu ildə yeniləri inşa edilib. Əvvəlki istehsal sahələri müasirləşdirilərək yenidən qurulub. Burada isə 1,8 milyon kvadratmetr hazır məhsul istehsal etmək mümkündür.

Əvvəlki dönəmlərdə müəssisədə illik xam ipək istehsalı 260 ton olub. Hazırda isə ildə 60 ton xam ipək istehsal olunur. Azalmanın səbəbini barama çatışmazlığı ilə əlaqələndirirlər.

2004-cü ildə Özbəkistandan 2,2 milyon yüksək keyfiyyətli, məhsuldar tut tingləri gətirilib və respublikamızın ipəkçiliklə məşğul olan 13 rayonuna paylanılıb. Bundan əlavə, Çindən 70 kq tut toxumu alınıb, aqrotexniki qaydada becərilib və 3 milyon yüksək keyfiyyətli, məhsuldar tut tingi yetişdirilərək rayonlara paylanılıb. Başqa sözlə, 2005-2010-cu illər ərzində rayonlara 4 milyon 900 min tut tingi verilib. Bundan əlavə, Şəki, Qax və Zaqatala rayonlarında müəssisə tərəfindən ümumilikdə 141 hektar torpaq sahəsi icarəyə götürülüb və həmin ərazilərdə məhsuldar tut plantasiyaları salınıb.

Xatırladaq ki, sovet dövründə Azərbaycanda 6000 tondan çox yaş barama yetişdirilib və ondan yüksək keyfiyyətli ipək parça, kəlağayı, şərf və digər ipək məhsullar istehsal olunub. 1996-cı ildə aparılan islahatlarla bağlı mövcud tut bağları əkinçilərə paylanılıb, əkinçilər isə tut ağaclarının əksəriyyətini kəsərək məhv ediblər. Bu səbəbdən də ipəkçilik, demək olar ki, tədricən sıradan çıxıb.

2005-ci ildə yaş baramanın "Şəki İpək" ASC tərəfindən alış qiyməti 1 manat 20 qəpik idisə, indi 3 manatdır. Ancaq bu qiymət də kümçülüklə məşğul olan kənd adamını qane etmir. T.Musayev onu da vurğuladı ki, bütün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət tərəfindən yardımlar verildiyi halda, barama istehsal edənlər bu yardımdan kənarda qalır: "Bu barədə müvafiq qurumlara dəfələrlə müraciət olunsa da, hələlik səs-soraq yoxdur. Bu məsələ həll edilsə, şübhəsiz ki, müəssisədə istehsal olunan məhsulun maya dəyəri aşağı düşər, bu isə baramaçılığın inkişafına təkan vermiş olar".

Mütəxəssislərin dediklərinə görə, "Şəki İpək" ASC-nin baramaaçan sexinin birnövbəli işinin fasiləsiz təmin olunması üçün ildə 130 ton quru barama lazımdır. Bunun üçün 1400 ton yaş barama istehsal edilməlidir və deməli, 2014-cü ildən başlayaraq 2023-cü ilə qədər hər il 100 hektar yeni tut plantasiyasının salınması tələb olunur. Bu da hər il 350 min manat vəsaitə başa gələ bilər.

Ölkəmizdə ipəkçiliyin inkişafı təmin olunsa, "Şəki İpək" ASC-nin baramaaçan sexi öz fəaliyyətini bərpa edər və 200 nəfər burada daimi işlə təmin olunar. İldə 40 ton xam ipəyin istehsal edilməsi başqa sahələrin də fəaliyyətinin genişlənməsinə təsir edər.

Müəssisənin burucu sexindən texnoloq Fəridə Həşimova, toxucu sexindən Məhəbbət Abduləzimova, xalçaçı Pərvanə Abdullayeva, kəlağayı gülvuranı Ülkər Bağbanlı və digərləri də əminliklə bildirdilər ki, dövlətin yüksək qayğısı sayəsində Şəki ipəyi əvvəlki şöhrətini özünə qaytaracaq.

Telman NƏZƏRLİ

Azərbaycan. - 2013.- 16 avqust.- S. 10.