Təbiəti mühafizənin zirvəsində əbədiləşmiş alim

XX əsrdə yaşayıb-yaratmış görkəmli elm xadimlərindən biri akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyevdir. 86 il ömür yaşamış böyük alimin əsas elmi fəaliyyəti torpaqşünaslığın nəzəriyyəsi, ekologiya, botanika, bitkiçilik, təbii ehtiyatların və təbii şəraitin qorunub daha səmərəli istifadə olunması problemləri, ümumiyyətlə, təbiətşünaslığın müxtəlif istiqamətləri ilə bağlı olmuşdur. Akademik Cənubi Qafqaz torpaqlarının coğrafiyasının tədqiqinə, Azərbaycanda beynəlxalq bioloji proqramın işlənib hazırlanmasına böyük əmək sərf etmişdir. Bundan başqa, meşə torpaqlarının coğrafiyası, torpaqların xəritələşdirilməsi, ekoloji problemlərin həlli, torpaq meliorasiyasının inkişafı sahələrində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Respublikanın bütün torpaq mənzərəsinə yaxşı bələd olan alim tədricən onun mühafizəsi problemlərinin beynəlxalq aləmdə təbliğatçısı olmuşdur. Akademikin belə zəhmətli, lakin şərəfli işlərə qoşulmasında gördüyü xeyirxah əməlləri və tutduğu vəzifələr ona geniş imkanlar açmışdır. Müxtəlif vəzifələrdə çalışsa da, torpağa diqqəti bir an belə azaltmamış və bununla da o, təbiəti mühafizənin zirvəsində əbədiləşmiş alim kimi tanınmışdır. Həsən müəllim bu adı qazandığı bütün digər elmi adlardan həmişə üstün tutmuşdur.

Görkəmli alim Həsən Əliyevin yubileylərində, elmi konfrans və görüşlərdə həmişə təbiətin mühafizəsi ilə bağlı nəzəri diskussiyalar və praktik tədbirlər ön plana çəkilərdi. İndiyədək xatırlayırıq ki, Bakı Dövlət Universitetinin böyük iclas salonunda akademikin 70 illik yubileyi ilə əlaqədar keçirilən yığıncaqda Həsən Əliyev Kanadanın Monreal şəhərindən - Beynəlxalq Coğrafiya Cəmiyyətinin qurultayından təzəcə qayıtdığını söylədi və söhbətə bu ölkədə çəkdiyi videofilmin nümayişi ilə başladı. Kanadanın Qayalı dağları, mənzərələri və şəhərləri haqqında ətraflı izahat verdi. Çıxışını ümumiləşdirərkən Azərbaycanın təbiəti haqqında qeyd etdi ki, bizim Qafqaz dağları Kanadanın Qayalı sıra dağlarından qat-qat mənzərəli və zəngindir. Bütün bunlar xalqımızın daimi varidatıdır, bu gün hər birimiz belə gözəl təbiətimizi qorumağa borcluyuq.

Həsən Əliyev təkrarsız insani xüsusiyyətlərə malik böyük şəxsiyyət idi, xarakterinə xas olan sadəlik, təbiilik, səmimiyyət, xeyirxahlıq, alicənablıq, müstəsna qayğıkeşlik onu ətrafdakılara doğmalaşdıran və sevdirən ən mühüm keyfiyyətlərdən idi. O, bir şəxsiyyət kimi çox keşməkeşli həyat yaşadığından yetirmələrinə müstəsna dərəcədə qayğı göstərirdi. Akademikin insani keyfiyyətləri bütün dövrlərdə gənclərin elmi-tədqiqat işlərinə cəlb olunması və onların bir tədqiqatçı alim, şəxsiyyət kimi yetişməsi üçün əsas amil olmuşdur.

Görkəmli alimin hazırladığı milli kadrlar indi Azərbaycanın aparıcı elmi- tədqiqat institutlarında, istehsalat, kənd təsərrüfatı müəssisələrində çalışırlar. Akademik Həsən Əliyevin tutduğu rəhbər vəzifələr isə əslində genişmiqyaslı idi və o, həmin vəzifələrdən həmişə ölkə ərazisində təbiətin mühafizəsinin təşkili işlərində istifadə etmişdir.

Məlumdur ki, ətraf mühitun mühafizəsi dövlət strukturları ilə yanaşı, həm də ümumxalq işi olmuşdur. Ona görə də əhali arasında bu istiqamətdə təbliğatın aparılmasında kütləvi informasiya vasitələrinin müstəsna rolu mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Akademik Həsən Əliyev məhz bu məqsədlə elmi-populyar məzmunlu "Azərbaycan təbiəti" adlı jurnal təsis etmək istəyir. Həvəslə işə başlayır, hətta ilk nömrəsini hazırlayıb başa çatdıranda məlum olur ki, belə məzmunda jurnalın nəşrinə icazə həmin dövrdə ancaq Moskvadan - Sov.İKP Mərkəzi Komitəsindən alınmalı idi. Akademik ulu öndərə bu barədə məlumat verir. O zaman Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsində çalışırdı. Heydər Əliyev məsələnin həlli yolunu açıqlayaraq deyir ki, "...bəli, jurnalı nəşr etmək üçün Azərbaycan KP MK-nın qərar verməyə icazəsi yoxdur. Ancaq siz jurnalın adının altında "Elmi-metodiki jurnal" sözlərini yazın. Bu yazıdan sonra Azərbaycan KP MK-nın belə bir jurnalı nəşr etdirmək hüququ olacaq". Beləliklə, uzun illər təbiətin mühafizəsi uğrunda mübarizə aparan güclü bir mətbuat orqanı yaranır. Həsən Əliyev 1975-ci ildən "Azərbaycan təbiəti" jurnalının baş redaktoru olur. Bu misal aydın şəkildə göstərir ki, Azərbaycan təbiətinin qorunması işinin təşkilində Heydər Əliyevin nümunəsi hər kəsə həmişə çox böyük dayaq olub. Məhz elə bu səbəbdən də hər bir rayonun ozamankı birinci vəzifəli şəxsləri daim təbiətin mühafizəsi işinə ciddi yanaşıblar.

Akademik Həsən Əliyev Azərbaycanda ekologiya və ətraf mühiti mühafizə elminin yaradıcısı olmuşdur. O, fəaliyyət göstərdiyi hər bir elmi-tədqiqat institutunda araşdırma işlərinə rəhbərlik etmiş, onların nəticələrini nəşr etdirmiş və tətbiqinə çalışmışdır. 8 cildlik "Azərbaycan florası"nın yazılmasını və nəşrini həyata keçirmişdir. "Azərbaycanda qara torpaqların yayılması", "Yüksək dağlıq zonada torflu torpaqların bəzi xüsusiyyətləri", "Böyük Qafqazın torpaqları və onlardan səmərəli istifadə yolları" və s. kimi fundamental tədqiqatların nəticəsi olan onlarca monoqrafiya çap etdirmişdir. Görkəmli alimin gərgin əməyinin məhsulu olan 800-ə qədər elmi əsər, o cümlədən kitablar və monoqrafiyalar Azərbaycanda torpaqşünaslıq, botanika, biocoğrafiya, meşəçilik, ətraf mühitin mühafizəsi və s. elmlərin mühüm nailiyyətləri kimi qiymətləndirilmişdir.

Akademik Həsən Əliyevin böyük xidmətlərindən biri də Azərbaycanda dövlət qoruqlarının yaradılması və təşkili ilə bağlı olmuşdur. Mühüm təbiəti qoruyucu əhəmiyyətə malik olan və əsrlər boyu Kür çayı sahilləri ilə Xəzər dənizinə qədər uzanan Tuqay meşələrinin vəziyyəti alimi daha çox düşündürmüşdü. O, insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində kəskin surətdə azalan meşələrin 25 min hektarının Mingəçevir, Şəmkir su anbarlarının altında qalmasını heç vaxt yaddan çıxarmırdı. Alimin rəhbərliyi altında Ağstafa, Ağdaş meşə təsərrüfatı ərazisində eyni tipli Tuqay meşələri əsasında qoruqların yaradılmasının çox vacib olduğu fikri irəli sürülmüşdü. Tuqay meşələrini bərpa etməklə Kür çayı boyunca təbii şəraiti yaxşılaşdırmaq, burada istirahət və sağlamlıq ocaqları təşkil etmək, ərazinin estetik vəziyyətini gözəlləşdirmək alimin böyük arzusu idi.

Akademik Həsən Əliyev təbiətin mühafizəsi məsələlərini dövlət idarəçiliyinin tərkib hissəsinə çevirməyə nail olmuş və bir çox istiqamətləri önə çəkmişdir:

- ekoloji proseslərin öyrənilməsi və təbiətin mühafizəsi məsələlərinin dövlət miqyasında həlli;

- ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ixtisaslı kadr hazırlığı, mətbuat orqanlarının, qəzet və jurnalların təşkili;

- Azərbaycanın arid iqlimli dağ yamaclarında meşələrin salınmasına dövlət yardımının göstərilməsi.

Siyəzən-Şabran istiqamətində arid iqlimli alçaq dağ yamaclarında salınan və indi göz oxşayan meşələr buna bariz misaldır.

Bundan başqa, görkəmli alim müxtəlif landşaft zonalarını təmsil edən dövlət qoruqlarının təşkilinə də səy göstərmişdir. Respublikada həmin dövrdə mövcud olan 14 dövlət qoruğundan 7-si (Hirkan, Qarayazı, İsmayıllı, İlisu, Altıağac, Türyançay və Bəsitçay) bilavasitə akademikin təşəbbüsü və təkidi ilə yaradılmışdır. Quru meliorasiya üsulunun geniş tətbiqi, erroziyaya məruz qalan quru dağ yamaclarında qoz və badam ağaclarından ibarət yaşıl zolaqların yaradılması hələ onun sağlığında öz nəticəsini vermişdi. Abşeronun yaşıllaşdırılmasında və zeytun bağlarının salınmasında alimin böyük əməyi xüsusi vurğulanmalıdır.

Akademik Həsən Əliyev Azərbaycan EA-nın Təbiəti mühafizə komissiyasının sədri kimi respublikada bu sahədə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsinə və bir çox tədbirlərin həyata keçirilməsinə nail olmuşdu. Onun təşəbbüsü ilə Bakı şəhərində təbiəti mühafizə problemləri üzrə ilk Zaqafqaziya müşavirəsi keçirilmişdi. Bu müşavirənin qərarlarında dövlət səviyyəsində yeni təbiəti mühafizə təşkilatının yaradılması və komissiyanın işinin yaxşılaşdırılması üçün vəzifələr irəli sürülmüşdü. Həmin qərarlar 1963-cü ildə Həsən müəllimin təşəbbüsü ilə respublika Təbiəti Mühafizə Cəmiyyətinin yaradılmasına yol açmışdı. O bu cəmiyyətin ən kütləvi, nüfuzlu quruma çevrilməsində misilsiz rol oynamışdı. Cəmiyyətin yarandığı birinci 10 ildə onun üzvlərinin sayı 1,2 milyon nəfərə çatmışdı. Bura 32 min kollektiv cəlb edilmişdi.

Bütün bu faktlar bir daha Həsən Əliyevin Azərbaycan təbiətinin mühafizəsinin sipəri rolunu oynadığını aydın göstərir. Onun fikrincə, təbiətin qorunması həm bizlərin, həm də hər bir vətəndaşın işi olmalıdır.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında təbiətin qorunması ilə bağlı ciddi işlərin görülməsi tələb olunur. Elə buna görə də Azərbaycanın geniş yayılmış arid regionlarında, o cümlədən Naxçıvan MR-də, Şamaxının alçaq dağlıq ərazilərində, Qobustanda, Ceyrançöldə və başqa ərazilərdə planlı şəkildə meşəsalma işləri gələcək nəsillərin davamlı yaşayış şəraitini saxlaya bilər. Meşəsalma Azərbaycan torpaqlarını müxtəlif fəlakətli təbii hadisələrdən qoruyan başlıca vasitə ola bilər. Azərbaycan torpaqlarını erroziya və şoranlaşmadan mühafizə etmək üçün əsaslı tədbirlər planı hazırlanıb həyata keçirilməlidir.

Transsərhəd Kür və Araz çaylarının və onların hövzələrinin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün dövlətlərarası tədbirlərin hazırlanması vacib problemlərdən sayılır. Bu çayların çirklənməsi Azərbaycana daha çox ziyan vurur.

Ölkəmizdə quraqlıq hadisəsinin mənfi təsirlərini minimuma endirmək üçün kompleks tədbirlər planının hazırlanması da vacib vəzifələrdən biri olmalıdır. Akademik Həsən Əliyevin vaxtilə qaldırdığı ekoloji problemlər bu gün də aktualdır və yeni çağırışlar şəraitində öz həllini gözləyir.

Görkəmli alimin təbiəti mühafizə sahəsində göstərdiyi əvəzsiz xidmətlərdən biri də ölkədə bu istiqamətdə kadr potensialının gücləndirilməsi, elmi-tədqiqat laboratoriyaları, ali məktəblərdə ayrıca kafedraların yaradılması olmuşdur.

Alim 1970-ci ildə AMEA-nın Coğrafiya İnstitutunda Təbiəti mühafizə şöbəsinin yaradılmasına nail olmuşdu. Bu şöbəyə aqroiqlimşünas professor Əsgər Əyyubov rəhbər təyin edilmişdi. Adıçəkilən şöbəyə o dövrün ən güclü mütəxəssisləri dəvət olunmuşdu. İndi onların bir neçəsi fəaliyyətini orada davam etdirir. Akademik Həsən Əliyevin iş təcrübəsi göstərmişdi ki, müxtəlif, lakin əlaqəli elmi istiqamətlərdə təcrübəsi olan alimlərin birgə elmi tədqiqatları ətraf mühitin mühafizəsi üzrə mühüm praktik əhəmiyyətli nəticələr əldə etməyə şərait yaradır.

Akademik Həsən Əliyevin fəaliyyəti təkcə akademiya sistemi ilə məhdudlaşmırdı. O, təbiətin mühafizəsi ilə bağlı gənc kadrların hazırlığını təşkil etmək üçün ali məktəblərdə də bu sahədə böyük işlər görmüşdür. Keçən əsrin 80-ci illərində məhz Həsən Əliyevin yaxından iştirakı ilə Bakı Dövlət Universitetində "Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii sərvətlərdən istifadə" ixtisası üzrə coğraf-ekoloq kadrların hazırlanması üçün kafedra təşkil olunmuşdur. Hazırda həmin ixtisas universitetdə yeni təşkil olunan Ekologiya və ekocoğrafiya fakültəsinə qatılmışdır.

Akademik Həsən Əliyevin xidmətləri yüksək mükafatlara layiq görülmüşdür. O, Lenin, "Oktyabr inqilabı", "Qırmızı Əmək Bayrağı", "Qırmızı Ulduz", "Birinci dərəcəli Vətən müharibəsi", "Şöhrət" ordenləri və bir çox medallarla təltif edilmişdir. Görkəmli alim Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı idi, Vavilov adına medala layiq görülmüşdü.

Bu gün akademik Həsən Əliyevin əsasını qoyduğu elmi mərkəzlər və orada çalışan və hazırlanan yüksək ixtisaslı kadrlar müstəqil Azərbaycan Respublikasının təbiətinin öyrənilməsi istiqamətində çox böyük işlər görürlər. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin sədri Qərib Məmmədov və o zamanlar Həsən müəllimin təşkil etdiyi Təbiətin mühafizəsi şöbəsində işləməyə başlayan coğrafiya elmləri doktoru Mahmud Xəlilovla birgə təbiətin mühafizəsi ilə bağlı irihəcmli monoqrafiyalar, lüğətlər, torpaqşünaslıq üzrə sanballı dərsliklər hazırlayıb nəşr etdirmişlər. Yenə də akademik Qərib Məmmədovun təşəbbüsü ilə "Azərbaycanın ekoloji atlası" nəşr edilmişdir. Hazırda respublikanın bir çox dövlət və özəl ali məktəblərində ekologiyanın müxtəlif istiqamətləri üzrə yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı aparılır.

Göründüyü kimi, akademik Həsən Əliyevin vaxtilə yaratdığı təbiəti mühafizə istiqaməti sahəsində bütün işlər bu gün də müvəffəqiyyətlə inkişaf etdirilir.

Fərda İMANOV,

BDU-nun Coğrafiya fakültəsinin dekanı, professor

Tapdıq HƏSƏNOV,

BDU-nun İqtisadi və sosial coğrafiya kafedrasının müdiri, professor

Azərbaycan.-2013.-15 dekabr.-S.5.