4. «DQMV» - Qarabağın sızlayan
yarası
XIX əsrdə ermənilərin Qarabağa köçürülməsi nəticəsində onların sayı sürətlə artmaqda idi. Bu isə Rusiyanın planlarına tamamilə uyğun gəlirdi. Hələ 19 may 1783-cü ildə knyaz G.A.Potyomkin II Yekaterinaya yazdığı məktubda: "Fürsət tapan kimi Qarabağı ermənilərin idarəsinə vermək və beləcə Asiyada bir Xristian dövləti qurmağ"ın vacibliyini bildirirdi.
Rus qafqazşünası N.Şavrov yazırdı (1911): "Zaqafqaziyadakı 1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu gəlmədir". Bunlara baxmayaraq 1832-ci ildə Qarabağın 64,4 faizi Azərbaycan türkü, 34,8 faizi erməni idi. Köçürülüb gətirilən ermənilərin Qarabağın dağlıq hissəsində qriqorianlaşmış və erməniləşmiş albanların yaşadığı ərazidə məskunlaşdırılması daha geniş hal almışdı. Tarixçi Y.Mahmudov və K.Şükürovun qeyd etdiyi kimi, bütün bunlara baxmayaraq, 1916-cı ildə Qarabağda xanlıq sərhədləri daxilində əhalinin yenə də təxminən 51 faizi azərbaycanlı, 46 faizi isə erməni (yerli alban mənşəli ermənilərlə birlikdə) idi. Lakin aparılan uzunmüddətli məkrli siyasət nəticəsində, XX əsrin ortalarından başlayaraq ermənilər sayca Dağlıq Qarabağda üstünlük təşkil etməyə başladılar. Bu səbəbdən 1990-cı ildə DQMV-nin əhalisi 192.000 nəfərə çatdı və artıq burada ermənilər 76 faiz, azərbaycanlılar isə 23 faiz təşkil edirdi.
1905-dən
üzü bəri
Ermənilər 1905-ci ildən başlayaraq Azərbaycan xalqına qarşı kütləvi soyqırımları törətdilər. Onların azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyasəti Qarabağda daha faciəli şəkil aldı. Məqsəd mifik "böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq idi. 1915-ci ildə Osmanlı dövlətindən heç nə "qopara" bilməyən ermənilər Cənubi Qafqazda çarizmin himayəsi altında azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarını davam etdirdilər. Çar hökumətinin devrilməsi ilə (1917, fevral) Qafqazda yaranan hərc-mərclikdən istifadə edən erməni silahlı dəstələri daşnak-bolşeviklərlə birləşərək azərbaycanlılara qarşı 1918-ci ilin martında Bakıda və digər şəhərlərdə kütləvi qırğınlar törətməyə başladılar.
1918-ci ilin mayın 28-də Şimali Azərbaycanda yeni müstəqil dövlətin yaranması bu qırğınları dayandıra bildi. Lakin elə həmin vaxtlar yenicə elan olunmuş Ermənistan (Ararat) Respublikası Qarabağa heç bir əsası olmayan iddialar irəli sürdü və təbii ki, rədd cavabı aldı.
O zaman - 1920-ci il martın 22-də Novruz bayramı günü Qarabağda -Şuşada ermənilərin ən xəyanətkar silahlı qiyamlarından biri baş verdi. Əslində bu qiyamın arxasında Azərbaycanı işğal etməyə hazırlaşan bolşeviklər dayanırdı. O zaman erməni separatçıları müvəqqəti olaraq Əsgəran qalasını ələ keçirə bilsələr də, Azərbaycan hökuməti çox sürətlə və qətiyyətlə Qarabağda öz suveren hüquqlarını bərpa edə bildi. Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması da az rol oynamadı.
Həmin şanlı əməliyyatın iştirakçısı olan, o illər Azərbaycan Ordusunda xidmət edən əsgərlərimizin bəziləri son illərə qədər yaşayırdılar və o günləri qürurla xatırlayırdılar. Həmin hadisələr vaxtı Ağdamdan Əsgərana doğru hərəkət edən ordu hissələrini müdafiə naziri Səməd Paşa Mehmandarov yola salmışdı. Düşmən üzərinə yüyürən əsgərlərimizin dilindən bu sözlər səslənirdi:
Səməd Paşa əsgərlərin pədəri,
Çağırar hey silah başı irəli.
Belə düşüdü bu millətin qədəri,
Getməliyiz. Getmək düşdü ellərə,
Düşmən
ayaq basmasın bu yerlərə...
Ermənilərin xəyanəti davam
edirdi və onlar 1920-ci ilin aprel işğalı ərəfəsində
ölkənin şimal sərhədlərinin müdafiəsi
işinə də ağır zərbə vurdular...
Dağlıq Qarabağın muxtariyyət
verilən hissəsi
Azərbaycanda və Ermənistanda sovet hakimiyyəti
qurulduqdan sonra daşnak və bolşeviklər əvvəlki
niyyətlərindən əl çəkmədilər və
Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
üçün konkret addımlar atmağa başladılar. Erməni millətçilərinin
geniş təmsil olunduğu Rusiya K(b)P MK
bu məsələdə birtərəfli, qərəzli
mövqe nümayiş etdirərək 1921-ci ilin iyununda Azərbaycanın
razılığı olmadan Dağlıq Qarabağın Ermənistana
məxsusluğunu əks etdirən bəyannamə ilə
çıxış etdi. Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət verilməsi Zaqafqaziya Federasiyası və
SSRİ-nin yaradılması prosesləri ilə paralel gedirdi.
1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının
I qurultayında Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi Dağlıq Qarabağa
muxtariyyət verilməsinə dair 5 iyul qərarını qəbul
etdi. S.Orconikidzenin rəhbərlik
etdiyi Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 27 oktyabr 1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 5
iyul qərarının həyata keçirilməsi təklif
edildi. Zaqfederasiyanın İttifaq Soveti isə
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinin sürətləndirilməsi
haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Hadisələri
izlədikcə belə bir qənaətə gəlmək olur
ki, sanki Zaqfederasiyanın yaranması və fəaliyyəti
ancaq bir məsələyə xidmət edib - Qafqazda ermənilərin
mövqeyini daha da gücləndirmək, Azərbaycan
torpaqlarını müxtəlif adlarla ermənilərə
bağışlamaq və Qarabağın dağlıq hissəsində
muxtar vilayət yaradıb onu da separatçılara hədiyyə
eləmək. Əslində
Qarabağın dağlıq hissəsi geniş bir ərazidir
və onun bir hissəsində məskunlaşan ermənilərə
ayrıca bir qurum yaratmağın arxasında gizlinlər
vardı. O vaxt Azərbaycan hökuməti yaranan vilayətin
gələcək fəsadlarını hiss edirdi və ona
açıq olmasa da uzun müddət müqavimət göstərirdi.
Həmin dövrdə Dağlıq Qarabağla
Ermənistan arasında Laçın rayonunun təşkili də
bu narahatlıqdan xəbər verirdi. N.Nərimanov,
Tağı Şahbazi (Simurq) və 1937-ci ildə repressiya
qurbanına çevrilən bir çox ictimai xadim erməni bolşeviklərinin
bitib tükənməyən ərazi iddialarının
qarşısını almağa, Xalq Cümhuriyyətindən
qəbul elədikləri 114 min kv. km-lik Azərbaycanı qoruyub
saxlamağa çalışırdılar.
Lakin SSRİ-nin yaradılmasından sonra 1923-cü ilin
mayında Qarabağ Komitəsinin məruzəsi Zaqafqaziya
Ölkə Komitəsi plenumunun gündəliyinə daxil
edildi.
İyunun 1-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası
Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyəti muxtariyyətin
dekretləşdirilməsi və onun layihəsinin üç
gün ərzində Mərkəzi Komitəyə təqdim
olunması barədə qərar qəbul etməyə məcbur
oldu.
Azərbaycan
SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
yaradılması haqqında 7 iyul 1923-cü il
tarixli Dekretində qeyd edilirdi ki, "Keçmiş Rusiya
İmperiyasında milli azlıqları əsarətdə
saxlayan çar mütləqiyyəti hətta azlıqda qalan
ayrı-ayrı milliyyətləri bir-birinin üstünə
salışdırmaqla məhv etməyə əl atmaqdan belə
çəkinmirdi. Zaqafqaziyada 1905-ci ildə erməni-müsəlman
qırğını velikorus mütləqiyyətinin məhvedici
siyasətinə ən yaxşı sübut ola
bilər. Zaqafqaziyanın inqilabi fəhlə
kütlələri onların sərmayəsinin zülmünə
qarşı öz hiddətlərini açıq şəkildə
bildirdiyi həmin vaxtlarda çar generalları
Vorontsov-Daşkovların əli ilə tarixən bir-biri ilə
doğma olmuş iki xalqın - ermənilər və müsəlmanların
arasında ədavət toxumu səpildi."
Sənəddə bu qərarın
azərbaycanlı və erməni xalqları arasında
"beynəlmiləl həmrəyliyin möhkəmlənməsinə"
xidmət edəcəyi vurğulanırdı. Dekretə əsasən "Dağlıq
Qarabağın erməni hissəsində Azərbaycan SSR-in tərkib
hissəsi kimi muxtar vilayətin yaradılması" nəzərdə
tutulurdu.
Ermənilərin
bitib tükənməyən "arzuları"
Hələ
1921-ci ildə Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Diyar Bürosu tərəfindən
qəbul olunan qərarda muxtariyyətin mərkəzi
Şuşa göstərilsə də, Azərbaycan MİK bəzi
narahatlıqları nəzərə alaraq öz dekretində
vilayətin mərkəzi kimi Xankəndini göstərdi. Ardınca onların növbəti "arzusu" dilə
gəldi və 6 oktyabr 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
erməni əhalisinin müraciətinə əsasən vilayətin
mərkəzi Xankəndi qəsəbəsinin adını dəyişdirərək
onu xalqımızın qanını içənlərdən
birinin - Stepan Şaumyanın "şərəf"inə
Stepanakert adlandırdı. Baxmayaraq ki, XVIII əsrin
ortalarında Qarabağ xanları tərəfindən əsası
qoyulan Xankəndi bölgənin çar Rusiyası tərəfindən
işğalından sonra da həmişə öz tarixi
adını qoruyub saxlamaqla Şuşa qəzasının
tərkibində idi. 1923-cü ilin iyulunda
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasından
sonra Xankəndinin adının dəyişdirilməsi əslində
bölgənin erməniləşdirilməsinin
başlanğıcı idi.
Y.Mahmudov
və K.Şükürovun "Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər"
kitabında da xüsusi qeyd olunur ki, Qarabağ süni şəkildə
aran və dağlıq hissələrinə parçalandı
və Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağın
dağlıq hissəsində sonradan məskunlaşmış
ermənilərə muxtariyyət statusu verməyə məcbur
edildi. Özü də bu addım həmin hissədə
- Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların
rəyi nəzərə alınmadan, onların
hüquqları kobudcasına tapdalanaraq
atılmışdı. Nəticədə
Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olan Azərbaycan
torpaqları ənənəvi tarixi-coğrafi vahidliyini və
ya bütövlüyünü itirdi. Hətta RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun 5 iyul 1921-ci il tarixli məşhur
plenumunda da bu fakt vurğulanırdı ki, "...Yuxarı və
Aşağı Qarabağın Azərbaycanla kifayət qədər
iqtisadi əlaqələrini nəzərə alaraq,
Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində
saxlanılsın..." Bütün bu proseslərdə
ermənilərin özgə torpaqlarında özlərinə
dövlət yaratmaq hiyləsi aydın görünür.
Onlar vaxtı ilə köçüb gəldikləri İrəvan
xanlığının ərazisində də belə
etmişdilər...
Dağlıq
Qarabağın Azərbaycanın tarixi torpaqları kimi onun tərkibində
saxlanması ilə onun bütün sahələrdə
inkişafına təkan versə də, Azərbaycan
xalqına "sevgi"ni artırmadı. İmkan düşdükcə azərbaycanlılar
sıxışdırılır, onların kəndləri
boşaldılır, məktəbləri bağlanırdı.
Müxtəlif formalarda antitürk, antiazərbaycan
təbliğatı gedirdi. Artıq
yazıçılar, şairlər və başqa zümrədən
olanlar qabağa düşmüşdülər. Bu illərdə erməni yazıçısı
M.Şaginyanın rus dilində çap etdirdiyi
"Dağlıq Qarabağ" kitabçasında da tarixi həqiqətlər
saxtalaşdırılırdı. Xalq
yazıçısı Mirzə İbrahimov
xatırladırdı ki, o vaxt həmin kitab bizə çatan
kimi Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi M.C.Bağırov
işə qarışdı və o kitabı satışdan
çıxardılar. Müəyyən vaxtdan sonra
M.Şaginyan məktub yazaraq "səhvlər"ini düzəltməklə
kitabın yenidən nəşrini ondan xahiş etsə də,
Mir Cəfər qətiyyətlə rədd edib: "İndi də
mənim əlimlə bu işi görmək istəyir" -
deyib, az sonra Bakıya gələn rus incəsənət
xadimlərinin arasında olan M.Şaginyanı isə
M.C.Bağırov otağından qovub... İllər
sonra Mir Cəfər Bağırovun Dzerjinski (indiki Şəhriyar)
klubunda təşkil olunan məhkəməsində ona
qarşı bu hadisə də bir ittiham kimi səsləndirilir.
Belə kitablardan biri də ötən əsrin 80-ci illərində
qaniçən Zori Balayan tərəfindən yazılır və
həmin sərsəm fikirlər orda da özünə yer
tapır.
1945-ci
ilin payızında müharibədən dərhal sonra Ermənistan
KP MK-nın katibi A.Harutyunov ÜİK(b)P MK-nın müzakirəsinə
DQMV-nin Ermənistana verilməsi barədə təklif-layihə
təqdim edir, xüsusi vurğu ilə bildirir ki, Dağlıq
Qarabağın əhalisinin əksəriyyəti ermənilərdən
ibarət olduğu üçün həmin ərazi Ermənistana
verilməlidir. ÜİK(b)P katibliyi isə
Azərbaycan KP MK-nın birinci
katibi M.C.Bağırovun rəyini öyrənmək
üçün ona müraciət edir. Ermənilərin dəlillərini
alt-üst edən M.C.Bağırov bildirir ki, əgər bu səbəbdən
Yuxarı Qarabağın Ermənistana verilməsi məqbul
sayılırsa,
DQMV-nin Şuşa rayonu istisna olunmaqla ərazisi Ermənistana
verilə bilər. Ancaq bu şərtlə ki, azərbaycanlıların
yaşadığı Vedi, Qarabağlar və Əzizbəyov
rayonları Azərbaycana verilsin, habelə vaxtilə
Gürcüstana (Borçalı) və Dağıstana (Dərbənd
və Məhərrəmkənd rayonları) verilən Azərbaycan
torpaqları geri qaytarılsın. Bununla hələlik
bu məsələ qapadılır.
"Hətta 1960-cı illərdə SSRİ-də
antitürkiyə kampaniyasının gücləndiyi şəraitdə
yenidən bu problemi ortaya atdılar. 1965-ci ildə Dağlıq
Qarabağın Ermənistana ilhaq edilməsi barədə 45
min nəfərin "imzaladığı" petisiya Moskvaya təqdim
edilmiş, lakin bu iddialar təmin edilməmişdir."
(Y.Mahmudov, K.Şükürov, Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər.)
Qarabağın qara günləri
1987-ci
ilin noyabrında erməni akademik A.Aqanbekyan Parisdə
Dağlıq Qarabağ "problemi"nin
yenidənqurma və demokratiya şəraitində həllini
tapacağına ümid etdiyini bildirdi. Əvvəllər
gizli fəaliyyət göstərən erməni
"Qarabağ Komitəsi" açıq fəaliyyətə
keçdi. 1988-ci ilin fevralından İrəvanda
və Xankəndidə (Stepanakert) mitinqlər başladı.
Fevralın 20-də Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayəti Sovetinin sessiyası vilayətin statusuna
baxılması haqqında Azərbaycan SSR Ali Sovetinə
müraciət etdi. Fevralın 20-də Əsgəran rayonunda erməni
terrorçuları iki azərbaycanlı gənci qətlə
yetirdi, 19 nəfəri yaraladı.
Moskvanın
"1988-1995-ci illərdə Azərbaycan SSR-in Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayətinin sosial-iqtisadi inkişafını
sürətləndirmək tədbirləri haqqında"
1988-ci il 24 mart tarixli qərarı erməni
separatçılarını daha da ruhlandırdı. "Nəhayət,
Moskva Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Azərbaycan
SSR-in tərkibindən çıxarmaq istiqamətində daha
bir addım atdı: SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti
1989-cu il yanvarın 12-də "Azərbaycan SSR-in
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində xüsusi idarəçilik
formasının tətbiqi haqqında" qərar qəbul
etdi. Məqsəd aydın idi: Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayətində yaradılmış Xüsusi İdarə
Komitəsi muxtar vilayətin Azərbaycandan alınıb Ermənistana
verilməsini təmin etməli idi. Lakin bunu
başa düşən Azərbaycan xalqının demokratik
mübarizəsi nəticəsində noyabrın 28-də
Xüsusi İdarə Komitəsi ləğv edildi. Ancaq bunun əvəzində yeni bir qurum - Təşkilat
Komitəsi yaradıldı. Ermənistan SSR
bu vəziyyətdən istifadə edərək dekabrın 1-də
Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
haqqında antikonstitusion qərar qəbul etdi. Bu Ermənistan tərəfindən Azərbaycan SSR-in
ərazi bütövlüyünə qarşı
açıq hüquqi müdaxilə aktı idi. Moskva, gözlənildiyi kimi, bu kobud müdaxilə
faktına da göz yumdu. 1991-ci il
avqustun 30-da Azərbaycan SSR Ali Soveti dövlət müstəqilliyinin
bərpa edilməsi haqqında bəyanat qəbul etdi,
oktyabrın 18-də isə "Dövlət müstəqilliyi
haqqında Konstitusiya Aktı" qəbul olundu. Dağlıq Qarabağın erməni
separatçıları isə yaranmış vəziyyətdən
istifadə edərək separatçı siyasi təşkilatlanmanı
davam etdirirdilər. Onlar 1991-ci ilin
sentyabrında "Dağlıq Qarabağ respublikası"
adlanan oyuncaq qurumun yaradıldığını elan etdilər.
Azərbaycan Respublikası həmin qurumu tanımaqdan imtina edərək
noyabrın 26-da DQMV-ni milli ərazi qurumu
kimi ləğv edir, "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
yaradılması haqqında" Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul dekreti və
"Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" Azərbaycan
SSR-in 1981-ci il 16 iyun qanununu qüvvədən
düşmüş sayır." (Y.Mahmudov,
K.Şükürov, Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər.)
Həmin qərarla şəhərlərin tarixi
adları qaytarılaraq Stepanakert Xankəndi, Mardakert Ağdərə,
Martuni isə Xocavənd adlandırıldı. Əsgəran
və Hadrut rayonları ləğv edildi, Xocalı şəhəri
mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradıldı, ləğv
edilmiş Əsgəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə,
Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə
verildi.
Bu isə son. Amma
belə sonluq olmaz
Dağlıq Qarabağ yarandığı zaman Azərbaycan ərazisinin 5,1 faizini ( 4,4 min kv.km) təşkil edirdi. Hazırda ətraf ərazilərlə yanaşı (cəmi 11 min kv.km) Ermənistanın işğalı altındadır.
İşğal nəticəsində ölənlər 20000, şikəstlər 50000, itkinlər isə 4866 nəfər oldu. Ümumi zərər 60 milyard dollardan artıqdır.
Bəxtiyar QARACA
Azərbaycan.- 2013.- 16 fevral.- S.6.