Gələcəyimiz olan uşaqları qoruyaq

Uşaq əməyindən istifadənin qarşısını almaq hazırda dünya ölkələrini düşündürən ən başlıca məsələlərdəndir. Uşaqların vaxtından əvvəl fiziki əməyə cəlb olunması onların sağlamlığına və gələcək inkişafına böyük zərbə vurur. Onların qeyri-qanuni əməyə cəlb edilməsi isə bu zərəri daha da artırır. Bu problem hazırda bütün dünyada aktual olaraq qalmaqdadır.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatına görə, bütün dünyada 250 milyondan çox 5-14 yaşlarında olan uşaqlar işləməyə məcburdurlar. Ümumilikdə isə beynəlxalq aləmdə uşaqların durumu ilə tanış olarkən çox ağır mənzərə ortaya çıxır. Dünyada 18 yaşına çatmamış 2,2 milyard uşaq yaşayır ki, onun da 215 milyonu uşaq əməyi ilə məşğul olur. UNİCEF, "The Global Compact" və "Save the Children" təşkilatlarının birgə rəyinə görə, 51 milyon uşaq doğum zamanı qeydiyyata alınmır, 101 milyon uşaq ibtidai məktəbə getmir, 15 yaşına çatmamış 2 milyon uşaq isə İİV (İnsanın immun çatışmazlığı virusu) ilə yaşayır. Həmçinin, 1 milyard uşaq həyatda qalıb yaşamaq və inkişaf etmək üçün zəruri olan bir və ya daha çox xidmətdən məhrumdur.

Amma unutmamalıyıq ki, uşaqlar sürətli şəkildə baş verən fiziki və psixoloji inkişaf nəticəsində yaşamaq və inkişafla bağlı yetkin insanların sahib olduqlarından daha fərqli ehtiyaclara malikdirlər. Onlar xüsusilə zorakılıq, istismar və sui-istifadə hallarına qarşı daha çox həssasdırlar.

Hazırda Azərbaycanın mövcud Konstitusiya, Əmək Məcəlləsi, Ailə və Nikah Məcəlləsi, "Uşaq hüquqları haqqında" qanunlarda azyaşlıların əmək fəaliyyəti üçün qadağalar və məhdudiyyətlər qoyulsa da, onların istismarı və onlara qarşı zorakılığın bütün növləri qadağan olunsa da, bu sahədə olan bəzi boşluqlar hələ də özünü göstərməkdədir. Çünki bu gün əlində xırdavat şəhər küçələrində alver edən, ayaqqabı təmizləyən, yollarda avtomobillərin güzgüsünü silən uşaqlara rast gəlirik. Bütün dünyada müşahidə olunan bu tendensiya təkcə qanunvericiliyə deyil, cəmiyyətin, valideynlərin və bu işlə məşğul olan QHT-lərin də üzərinə korporativ məsuliyyət qoyur. Amma əvvəlki illərdən fərqli olaraq bu gün Azərbaycanda uşaq əməyindən istifadə bir sıra ölkələrlə müqayisədə xeyli gücləndirilib.

Milli Məclisin Sədr müavini Bahar Muradova mayın 22-də Bakıda keçirilən "Uşaq hüquqları və biznes prinsipləri" mövzusunda "dəyirmi masa"da bu məsələyə toxunub. O qeyd edib ki, Azərbaycan elə ölkələrdəndir ki, burada uşaq hüquqlarının qorunması sahəsindəki vəziyyət bir çox dövlətlərdən yaxşıdır: "Amma bu o demək deyil ki, Azərbaycanda bu sahədə problem yoxdur. Yenə də bizdə uşaq əməyindən istifadə olunur, himayədən məhrum, sosial təminatları aşağı olan uşaqlar var və bir sıra biznes strukturlarında onlardan işçi kimi istifadə edirlər. Əlbəttə ki, uşaqların hüquqlarını qorumaq, onların təhlükəsizliyini, sağlam qidalanmasını təmin etmək hər bir cəmiyyətin qarşısında duran ən ümdə məsələlərdəndir. Azərbaycan da bu sahədə beynəlxalq təcrübəni öyrənərək, müstəqillik dövrü ərzində böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Əgər dövlət tətbiq etdiyi qanunları, proqramları vasitəsilə, uşaq hüquqlarının reallaşması istiqamətindəki konkret layihələri ilə bu işləri yerinə yetirirsə, iş adamlarının, biznes qurumlarının, sahibkarların və valideynlərin də qarşıda dayanan hədəfləri ondan ibarət olmalıdır ki, dövlətin və cəmiyyətin uşaq hüquqlarının qorunması siyasətinə dəstək versinlər".

Uşaq əməyindən istifadə qanunvericilikdə necə tənzimlənir?

Unutmaq lazım deyil ki, uşaq əməyi uşaqları öz uşaqlıq dövrlərində sahib olduqları potensial və ləyaqətdən məhrum edən iş olub, həm fiziki, həm də əqli inkişaf üçün çox zərərlidir. Uşaqların əməyə cəlb olunması xüsusən də onların məktəbə getməsini, təhsil almasını əngəlləyir. Lakin, "Azərbaycan Respublikası Uşaqların Hüquqları haqqında" qanunun 22 maddəsinə əsasən uşaqların təhsil hüququ dövlət tərəfindən təmin olunur. Bu qanun icbari ümumi orta təhsildən uşaqların yayındırılmasını qadağan edir. Həmçinin İnzibati Xətalar Məcəlləsində uşaqların təlim və tərbiyəsini lazımi qaydada yerinə yetirməyən valideynlərə xəbərdarlıq edilir və ya şərti maliyyə vahidi məbləğinin iyirmi mislindən qırx mislinədək miqdarda cərimə edilir. Əmək Məcəlləsində qeyd edilir ki, alkoqol və tütün məmulatlarının uşaqlara satılması, əmək şəraiti ağır, zərərli olan iş yerlərində, o cümlədən yeraltı tunellərdə, şaxtalarda və digər belə ağır işlərdə, habelə onların əxlaqi kamilliyinə mənfi təsir göstərən gecə klublarında, barlarda, eləcə də spirtli içkilərin, tütün məmulatlarının, narkotik vasitələrin və preparatların istehsalı, daşınması və saxlanılması işlərində uşaq əməyinin tətbiq edilməsi qadağandır.

Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin imzaladığı 13 yanvar 2004-cü il tarixli qərarla Uşaq əməyini pisləyən 1999-cu il Konvensiyasına da qoşulub. Konvensiyanın 3 maddəsində qeyd edilən uşaq əməyinin formaları (köləliyin bütün formaları və ya köləliyə oxşar təcrübə, məsələn, uşaqların satılması və uşaq alveri, borc və təhkimçilik asılılığı, habelə məcburi və ya icbari əmək, o cümlədən, uşaqlardan silahlı münaqişələrdə istifadə edilməsi üçün onları məcburi və ya icbari surətdə cəlb etmə, fahişəliklə məşğul olmaq, pornoqrafik materialların istehsalı, yaxud pornoqrafik tamaşalar üçün uşaqdan istifadə etmə, onu cəlb etmə və ya təklif etmə, müvafiq beynəlxalq müqavilələrdə müəyyən edildiyi kimi, hüquqa zidd fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün, xüsusilə, narkotik maddələrin istehsalı və satışı üçün uşaqdan istifadə etmə, onu cəlb etmə və ya təklif etmə, öz xarakterinə və ya yerinə yetirildiyi şəraitə görə uşaqların sağlamlığına, təhlükəsizliyinə və ya mənəviyyatına ziyan vura biləcək iş) beynəlxalq səviyyədə qadağan olunub.

Dünya ictimaiyyətinə səslənən ismarıclar...

"Biz problemlərin yaranma səbəbi deyilik; biz həmin problemlərin həll edilməsi üçün lazım olan resurslarıq. Biz məsrəf deyilik; biz yatırılan sərmayələrik. Biz sadəcə gənc insanlar deyilik; biz həm də bu dünyanın insanları və vətəndaşlarıyıq". Bu ismarıc BMT-nin 2012-ci ilin mayında keçirilən uşaqlara həsr olunmuş Xüsusi Sessiyasında dünya ictimaiyyətinə ünvanlanıb. Başqa bir müraciətdə deyilir - Bizdən istifadə etməyin, biz sizdən məsuliyyətli olmağınızı istəyirik. Biz sizin məhsullarınızı alır və xidmətlərinizdən yararlanırıq, amma biz də sizdən bizim inkişafımıza sərmayə yatırmanızı istəyirik. Bizə hədiyyələr verməyinizi istəmirik, biz sizin bizlərə qarşı məsuliyyətli olmağınızı istəyirik" (Peruda yaşayan gənc, 2010, "Save the Children" - E.M).

Uşaqların dilindən səsləndirilən bu müraciətlər onu göstərir ki, ailələrin, kiçik və xırda olmasından asılı olmayaraq, biznes strukturlarının uşaqlarla qarşılıqlı əlaqədə olması və onların həyatına birbaşa və ya dolayı yolla təsir etməsi qaçılmaz hal alır. Əgər biznes strukturları uşaq hüquqlarına qarşı hörmət və dəstəyi öz təməl strategiya və fəaliyyətlərinə daxil etsələr, sahib olduqları korporativ davamlılıq təşəbbüslərini gücləndirə və beləliklə də, öz biznes fəaliyyətlərinə mənfəət gətirə bilərlər. Bu cür təşəbbüslər onların etibarını artıra, fəaliyyət göstərmələri üçün onları sosial etimad ilə təmin edə bilər. Bununla yanaşı uşaqlara qarşı öhdəliyin olması işinə daha çox bağlı olan işçi qüvvəsini işə götürməyə və maddi təminatının yaxşılaşdırılmasına kömək edə bilər.

UNİCEF-in Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Mark Herevard bizimlə söhbətində bildirdi ki, uşaq hüquqları sahəsində biznes düzgün istiqamətə yönələrsə, uşaqların həyatına müsbət təsir göstərər. Uşaqların hüquqlarının tapdalanmasının gələcəkdə onların həyatına, bütövlükdə cəmiyyətə mənfi təsiri ola bilər. O qeyd edib ki, Azərbaycanda 18 yaşa qədər təqribən 3 milyona yaxın insan var. Bu rəqəmin ölkə üçün əhəmiyyətli olmasından danışan M.Herevard deyib ki, bu təbəqədən olan insanlar çox həssasdırlar və onların hüquqları daim diqqətdə olmalıdır: "Uşaqların gündəlik həyatında, gələcəyə köklənən strateji proqramların işlənib hazırlanmasında biznes strukturlarının rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Uşaqlar biznesdə həm istehlakçılar, həm işçilərin ailə üzvləri, həm də gələcək işçilərə çevrilən gənclər kimi böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Biznesmenlər öz fəaliyyətlərini həyata keçirdiyi zaman uşaq hüquqlarına və uşaq həyatına necə təsir göstərdiklərini nəzərə almalıdırlar".

Onun sözlərinə görə, beynəlxalq konvensiyalar hər kəsin üzərinə məsuliyyət qoyur ki, uşaq hüquqlarının təmin olunmasında iştirak etsin. Lakin təəssüf ki, bir sıra hallarda insan hüquqları barədə müzakirələr aparılan zaman uşaqların hüquqları nəzərə alınmır. Bu da öz növbəsində uşaqların diqqətdən kənar qalmasına səbəb olur.

Qlobal maliyyə böhranından daha çox uşaqlar əziyyət çəkir

Milli Məclisin İqtisadi siyasət komitəsinin sədri Ziyad Səmədzadənin sözlərinə görə, Azərbaycan da uşaq hüquqları ilə bağlı xeyli çətinliklərlə üzləşir: "Azərbaycanda son 10 ildə həyata keçirilən strateji planlamaların əsas məqsədlərindən biri uşaqların müdafiəsi ilə bağlı tədbirlərin təşkilidir. Bu sahədəki bəzi məsələlərin öz həllini tapmasına baxmayaraq hələ də uşaqların əməyindən qanunsuz istifadə olunur. Dünyada bir çox biznes strukturları da uşaqların hüquqlarını pozur və bunun da əsas səbəblərindən biri sağlamlığı təbliğ etməyən reklam roliklərinin mövcudluğudur. Avropada ümumi əhalinin sayına görə, uşaqların payı 12-13 faiz, yaşayış səviyyəsi aşağı olan ölkələrdə isə bu göstərici 45-50 faiz təşkil edir. Hazırda əsas müzakirə mövzusu investisiyanın kasıb ölkələrə necə yönəldilməsidir. Dünyada baş verən qlobal maliyyə böhranından daha çox uşaqlar əziyyət çəkir, çünki dünyada baş verən böhranın əsas səbəbini ictimai maraqların toqquşması təşkil edir. Sovetlər dönəmində isə ictimai maraqlar ifadəsi daha qabarıq şəkildə mövcud idi. Bütün bu məsələlərin həllində vətəndaş həmrəyliyi əsas amil olmalıdır".

Uşaqların istismarına qarşı mübarizə əməkdaşlıq şəklində həyata keçirilməlidir

14 yaşa kimi olan uşaqlar yeniyetmə sayılır. Yeniyetmələr əməyə cəlb ediləndə onlarda bir sıra problemlər yaranır. Çünki bu vaxt uşaqlarda psixika, bədən tam formalaşmamış olur. Hər bir əmək prosesi də müəyyən ardıcıllıq, nizam-intizam, iradə tələb edir. Uşaqlarda da daxili nizam-intizam, iradə hələ tam formalaşmadığından onlar işə cəlb olunmamalıdırlar. Uşaqlar daha çox oynamağı xoşlayırlar ki, orada sərbəstlik və yaradıcılıq var. Hər hansı bir əməkdə isə yaradıcılıq olmadığına görə onlarda daxili sıxıntılar başlayır. Daxili sıxıntılar da uşaqlarda müəyyən psixoloji problemlər yaradır. Psixoloqlar isə hesab edirlər ki, uşaqlar o zaman işləyə bilər ki, onlar bunu özləri istəyirlər. Onları işləməyə məcbur edirlərsə, bu, artıq məcburiyyətdir və qəbuledilməzdir. Psixoloji sarsıntını verən də əməyin özü yox, məhz məcburiyyətdir.

Uşaq istismarının fərdi şəkildə aradan qaldırılması mümkün deyil. Bu, sosial tədbirlər olduğundan dövlətin, vətəndaş cəmiyyətinin və ailələrin əməkdaşlıq şəklində fəaliyyət göstərməsi daha effektlidir. Həmçinin, uşaqların əməyini istismar edən və onları təhsildən yayındıran ailələrin sosial müdafiəsi gücləndirilməli, vətəndaş cəmiyyəti isə həmin ailələr ilə dövlətin yaratdığı sosial xidmətlər arasında əlaqələndirici funksiyanı yerinə yetirməlidir. Unutmamalıyıq ki, uşaqlar cənnət nemətlərindən biridir.

Elgün MƏNSİMOV

Azərbaycan.-2013.- 2 iyun.- S.6.