«Ağ çiçəklər» solmaz oldu...

Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi, yazıçı, jurnalist, pedaqoq, tərcüməçi Tofiq Əfəndiyev ötən əsrin ortalarında ədəbiyyata gəlmiş, müasirlərinin həyatını, duyğu və düşüncələrini, oçerk və hekayələrində, povest və romanlarında qələmə almış müqtədir nasirlərimizdən biridir. 90 il öncə Qaryagin (indiki Füzuli) rayonunda tacir ailəsində anadan olub. Orta məktəbi başa vurduqdan sonra elə Qaryagində pedaqoji texnikumda təhsil alıb. İlk əmək fəaliyyətinə pedaqoq kimi başlayan Tofiq Əfəndiyev Birinci Dünya müharibəsi illərində Qaryagin rayonunun kənd məktəblərində müəllim işləmişdir.

Onun ulu babası Xoca Əhməd Əfəndi XVIII əsrin sonlarında Ərzurumun Qars mahalından Qarabağa - indiki Füzuliyə (o zaman Qarabulaq, sonralar isə orada öldürülmüş çar polkovniki Karyaginin şərəfinə "Qaryagin" adlandırılıb) gələrək yurd salıb, ailə qurub. Görkəmli din xadimi, ilahiyyatçı alim kimi məşhurlaşıb. Bu nəsil nəinki Qarabağda, ətraf bölgələrdə, ümumən Azərbaycanda və qonşu ölkələrdə "Əfəndi uşağı" kimi hörmət və nüfuz qazanıb. XIX əsrin sonlarında bu nəslin bir nümayəndəsi tamam başqa bir sahədə parlayıb. Ailə ənənəsindən uzaqlaşaraq məşhur tacir olan Məhəmməd bəy bacarığı, işgüzarlığı, ziyalılığı, geniş dünyagörüşü ilə fərqlənərək bir çox məziyyətlərinə görə Qarabağ elatının çox hörmətli şəxsiyyətlərindən olub. O, şuşalı Bayram bəyin qızı Bilqeyis xanımla evlənmişdi (Şuşadakı rus gimnaziyasını bitirmiş Bayram bəy yalnız Şuşada, Füzulidə deyil, bütün Qarabağın ehtiramla yanaşdığı, sayılıb-seçilən adamlarından idi. Elə bu nüfuzuna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqda onu Ağdam qəzasının rəisi təyin ediblər). Bu izdivacdan onların yeddi övladı olub: İlyas, Məhbub, Mustafa, Tofiq, Məhluqə, Arif, Nəzihə.

Tacir Məhəmmədin Füzulidə müxtəlif mallar satılan doqquz dükanı, Şuşada, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda, Tərtərdə, Ağcabədidə qumaş dükanları, Bakıda, Həştərxanda, Vladiqafqazda, Tehranda, Təbrizdə şərikləri vardı.

XI ordu Azərbaycanı işğal edəndə Məhəmmədin mağazalarını, bütünlüklə varidatını, daşdan tikilmiş ikimərtəbəli mülkünü də əlindən alıblar. Bolşeviklərin gəlişindən sonra bu ailənin düçar olduğu məşəqqətlər, zillətlər bir-birinə bağlanıb. Tofiq Əfəndiyevin babası Bayram bəyi zəhərləyib, atası Məhəmmədi 46 yaşında çərlədib öldürən bolşeviklər onlara çox zülmlər ediblər. Hakimiyyət tərəfindən vətəndaş hüquqlarından məhrum edilmiş ailənin bütün ağırlığı bəy qızı Bilqeyis xanımın çiyinlərinə düşdü. O, aristokrat bir xanım idi. Üç əlifbada - ərəb, fars və kirildə yazıb-oxumağı bacarırdı. O, geniş dünyagörüşünə malik idi. Bilqeyis xanımın qardaşı Cəlil bəy Bağdadbəyov ötən əsrin 30-cu illərində tanınmış mədəniyyət xadimi və bir sıra pyeslərin müəllifi idi. Bu şuşalı balası Azərbaycanın ilk sənətşünası və etnoqrafı olub. Həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən zəngin olan bu məşhur nəsil sovet hakimiyyətinin hər cür acılarını yaşadılar.

İllər keçir. Ailə ağır repressiyaya tuş gəldiyindən uzun müddət doğma yurddan uzaq düşüb. Amma bütün dərdlərdən, təqiblərdən, təzyiqlərdən sıyrılıb çıxmağı bacarıblar. Tacir Məhəmmədin böyük oğlu İlyas Əfəndiyev sonralar Azərbaycanın xalq yazıçısı oldu. Tofiq də qardaşının yolu ilə gedərək Azərbaycan nəsrində öz sözünü deyə bildi.

Ötən əsrin 90-cı illərində onunla söhbət zamanı qəribə bir hiss keçirmişdim. Bu qədər istedadlı, dünyagörüşlü, zəngin daxili aləmə malik olan Tofiq Əfəndiyev haqqında vaxtilə tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar maraqlı yazılar qələmə almışdılar. Nədənsə 80-ci illərdən sonra bu yazıçı elə bil unudulmuşdu. Bəlkə də İlyas Əfəndiyevin şöhrəti, daha çox məşhurluğu Tofiqi bir yazıçı kimi kölgədə saxlamışdı? Bizim bu sualımıza gülümsəyərək Mirzə İbrahimovdan misal çəkmişdi: "Azərbaycan ədəbiyyatı mənim nəzərimdə böyük və rəngarəng gülüstandırsa, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı bu gülüstanda öz gözəlliyi, ətri və təravəti ilə diqqəti cəlb edən cazibədar toplu və dolğun bir çiçəklikdir".

Həssas bir insan, diqqətli oxucu idi Tofiq Əfəndiyev. Xoşuna gələn məqalə haqqında redaksiyaya zəng edib mütləq rəyini bildirərdi. Əslində, sadə təbiətli Tofiq müəllim, eyni zamanda, böyük ürək sahibi idi. İnsan və yazıçı kimi məziyyətləri bir-birini tamamlayırdı.

Maraqlıdır ki, Tofiq Əfəndiyevin ilk kitabı "Ağ çiçəklər" adlanır. Hekayə və oçerklərdən ibarət olan bu topluda yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə təbii və yaddaqalan lövhələrlə qələmə alınıb. Təbii ki, sovet dövründə yazıldığından yazıçının qəhrəmanları kolxozda çalışanlar, zəhmət adamları, yarış qalibləri, pambıqçılardır. Dövrün tələbləri bir yana, məhz bu kitabla Tofiq Əfəndiyev özünü yazıçı və jurnalist kimi təsdiq etmişdir. Təsadüfi deyil ki, Tofiq Əfəndiyev Bakıya gəldikdən sonra xeyli müddət "Azərbaycan müəllimi" qəzetinin xüsusi müxbiri vəzifəsində çalışıb. Həmişə yeniliyə, elmə can atan gənc müxbir pedaqoji sahəni də unutmayıb. Hətta Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun ingilis dili şöbəsində təhsil alıb. Bakının bir sıra məktəblərində müəllimlik fəaliyyətini də davam etdirib. Sonralar sorağı Azərbaycan Televiziyası və Radio Verilişləri Komitəsindən gəlib. Ədəbi dram verilişləri üzrə baş redaktor işləyən Tofiq Əfəndiyev 1969-cu ildən ömrünün sonuna kimi nəsrlə ciddi məşğul olub.

İlk kitabı "Ağ çiçəklər"in ədəbiyyata gətirdiyi xoş ətrin ömrü uzun oldu. Yazıçının qələmindən çıxan "Cənub mehi" povestlər kitabı, "Dağ yolu", "Badminton oyunu", "Qara qapılar", "Prokuror" kimi romanları, eləcə də digər nəsr əsələri oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Ötən əsrin ortalarında Tofiq Əfəndiyev həm ədəbi ictimaiyyətin, həm də oxucuların diqqət mərkəzində dayanan yazıçılardan olub. Tənqidçi Qulu Xəlilov bu istedadlı yazıçı barədə yazırdı: "Tofiq Əfəndiyevin əsas mövzu sahəsi, ilham mənbəyi, müasir insan, onun əməlləri, zəhməti, istək və arzularıdır. Bu mənada, o, həm kənd həyatından, həm də şəhər həyatından bir sıra maraqlı hekayələr, romanlar yazmış və öz ilhamını, istedadını sınaqdan uğurla çıxarmışdır".

Maraqlıdır ki, Tofiq Əfəndiyevin çapdan çıxan hər bir əsəri o dövrdə maraqla qarşılanırdı. Dərhal onun barəsində tənqidçilər öz sözlərini deyir, oxucular maraqlı mülahizələr yürüdürdülər. Müəllifin bir sıra romanları rus dilinə də tərcümə edilmişdir. Beləliklə, onun oxucu dairəsi də genişlənmişdir. Bütün varlığı ilə doğma xalqına bağlı olan, onun arzu və istəklərini, problemlərini, duyğu və düşüncələrini bədii ədəbiyyata gətirən Tofiq Əfəndiyev ingilisdilli dünya ədəbiyyatından bir sıra nümunələri də orijinaldan ana dilimizə tərcümə etmişdir. Elə özü də orijinal qələm sahiblərindən sayılırdı. O, mətbuatda həm oçerklərini, məqalələrini, ədəbi mülahizələrini dərc etdirirdi, bir tərəfdən də bədii nümunələr yaradırdı.

Kənd həyatı ilə bağlı yazdığı əsərlər öz əlvanlığı, oxunaqlığı ilə seçilirdi. Tənqidçi Məsud Əlioğlu müəllifin "Dağ yolu" adlı romanı haqqında belə bir fikir söyləmişdi: "Tofiq Əfəndiyevin "Dağ yolu" romanı müasir kənddə fəaliyyət göstərən sadə adamların böyük arzularını, işıqlı əməllərini və zəngin daxili aləmini realist səhnələrlə əks etdirir". Tənqidçiyə görə, indiyə qədər kəndlə bağlı yazılmış nəsr əsərləri ilə müqayisədə müəllifin bu romanı fərqli görünürdü. Çünki Tofiq Əfəndiyev köhnə mövzuya - yəni kənd həyatı məsələsinə yeni münasibətlə yanaşaraq məlum həqiqətlərin kimsəyə bəlli olmayan cəhətlərini aşkara çıxarmış və bədii cəhətdən yeni aspektdə işlənən bir əsərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdu. Ümumiyyətlə, "Dağ yolu" romanı qurub-yaradan, pisliklərə qarşı vuruşan, çətin, mürəkkəb və ziddiyyətli yollardan qalib çıxan sadə zəhmət adamlarına, onların ləyaqətlərinə ünvanlanmış orijinal bir əsərdir.

Yazıçının "Prokuror" romanı da həm həmkarları, tənqidçilər, həm də oxucular tərəfindən maraqla qarşılandı. Tənqidçi Şirindil Alışanova görə, bu əsərdə yazıçının estetik amalı öz aydın ifadəsini dolğun tapıb. Əyrilərin cəmiyyət qarşısında ifşası çox ciddi əhəmiyyəti olan bir məsələdir. "Prokuror" romanı həm də Tofiq Əfəndiyevin bir yazıçı kimi mövzu dairəsinin genişliyini təsdiq etdi.

Böyük həvəslə, həssas bir ürəklə, sənətkar coşqunluğu ilə ədəbiyyata gələn Tofiq Əfəndiyev elə ilk kitabı ilə təsdiq etdi ki, nəsrimizin işıqlı sabahı üçün əlindən və qələmindən gələni əsirgəməyəcək. Gənclik illərindən ömrünün ahıl çağına qədər ədəbiyyatımızın inkişafını düşünən bu görkəmli yazıçı sovet dövründə yaşayıb-yaratsa da, həmişə həyatın vacib mövzularını qələmə aldı. Xüsusilə də müasirlərinin taleyini, qurub-yaratmaq əzmini, mübarizəsini, bəzən də məğlubiyyətini unutmadı. Həyat reallıqlarına sadiqliyi ilə seçildiyinə görə də imza atdığı əsərlər ölümsüzlük qazandı. "Ağ çiçəklər"inin ətri sonrakı əsərlərində də öz rahiyəsinə yeni pərəstişkarlar çəkdi. Tofiq Əfəndiyev cəsarətli, vətəndaş mövqeyi ilə seçilən təvazökar, sadə, xeyirxah, vicdanının səsinə qulaq asan bir şəxs olduğundan yazdığı əsərlər də bu mənəviyyat çeşməsindən su içirdi. Bu gün də "Qara qapılar"ı, "Tələ"ni, "Dağ yolu"nu, "Badminton oyunu"nu nəsrimizin töhfələri sayırıq. İlk əsərində tutarlı sözü ilə özünü təsdiq edən bu yazıçı bütün ömrü boyu qalacaq əsərlərə imza atdı!

Özünəməxsus olmaq və ilk qələm məhsulundan sonuncu yazıya qədər həqiqətə söykənmək, millətini, torpağını ürəkdən sevməyi bacarmaq və ədəbiyyat naminə fədakarlıq göstərməyi həyat devizi seçmək hər kəsə nəsib olan məziyyət deyil. Çünki həyatın qəfil döngələri çoxdur. Təbiətdəki kimi cəmiyyətin də dəyişən havaları var. Bax, yazıçı "mən"ini bu qovğalardan salamat, həm də pak və başıuca çıxarmaq çətindən çətindir. Nəsli-şəcərəsi bəyzadə olan Tofiq Əfəndiyev, sözün əsl mənasında, Əfəndi idi və ağayana yazıçı kimi elə qəlblərdə də öz abidəsini ucaltdı. Çox yaxşı olardı ki, bu unudulmaz nasirin əsərləri latın qrafikası ilə çap edilərək yeni nəslə də çatdırılardı.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.-2013.- 6 mart.- S.7.