Dulusçuluğu yaşadaq

"Dulusçuluqla əsasən Şəki və Masallıda məşğul olurlar. Sənət artıq ölmək üzrədir. Yəqin ki, bu sənətə daha ehtiyac yoxdur. Çünki dulusçular əsasən məişət qabları düzəldirlər, indi isə dünyanın o vaxtıdır ki, lazım olan hər şey var". Bu fikirlər Azərbaycanın adla çağırılan və Şəki şəhərinin cəmi iki dulusçusundan biri olan usta Yaşara məxsusdur.

Dulusçu Yaşarla söhbətləşməmişdən əvvəl Bakı şəhərində dulusçu olub-olmadığı ilə maraqlandıq. Paytaxtın bir neçə yerini gəzsək də, nə dulusçu emalatxanasına, nə də belə bir yeri tanıyana rastlaşdıq. Amma "Təzə Bazar"ın girəcəyindəki saxsı qablar satılan mağazadan öyrəndik ki, Bakıda, ümumiyyətlə, dulusçu emalatxanası yoxdur. Yalnız Masallı rayonunun Ərkivan kəndində 3-4 ailə dulusçuluqla məşğul olur. Digər iki dulusçu isə Şəki şəhərindədir. Uzun illərdir saxsı qablar satan satıcı bu şəxslərdən başqa ölkədə dulusçu tanımadığını dedi. Bizə də məsləhət gördü ki, dulusçuluq sənəti barədə elə sənətkarların özü ilə danışaq. Amma bu arada satıcıdan saxsı qabların qiymətləri və bəzi xüsusiyyətləri barədə məlumat aldıq.

Dəyərdən düşən dulusçuluq

Məlum oldu ki, saxsı qablar daha əvvəlki kimi çox satılmır. Hərdən restoranlar alıb içərisinə çaxır, kompot, ayran tökürlər. Bu saxsı qabların isə əsasən iki təyinatı olur - ya xörək bişirilir, ya da süfrəyə təamlarla təqdim edilir. Həm də müxtəlif qida məhsullarını saxlamaq üçün nəzərdə tutulur. Onu da deyək ki, mağazada müxtəlif çeşidli saxsı qablar satılır. Məsələn, fərqli ölçülü piti qabları, xörək bişirmək üçün qazanlar, nehrə çalxalamaq üçün irihəcmli kuzələr və irili-xırdalı müxtəlif qəfədanlar.

Satıcının sözlərinə görə, bu qablarda bişən yeməklər dadlı, həm də ekoloji cəhətdən təmiz olur. Qazanların qiyməti isə adi qazanlardan bahadır - 25-30 manat. Saxsı qabların bir xüsusiyyəti də var ki, içərisinə tökülən suyu sərin, ərzağı isə keyfiyyətli və uzunömürlü saxlayır: "Dədə-babadan saxsı qabların içərisində ət qovurub basdırırdılar, balıq duzlayıb yığırdılar, pendir və tutma saxlayırdılar. Ona görə ki, bu qablarda saxlanılan məhsul tez xarab olmurdu, keyfiyyətli qalırdı. Məsələn, bal həm sərin, həm də gün düşməyən yerdə saxlanılmalıdır. Ona görə də balın daha yaxşı qalması üçün ən yaxşı yer elə saxsı qablardır".

Ən çox tələbat piti qablarına olduğundan onlarla da maraqlandıq. Qabların qiyməti ölçülərinə görə dəyişir. Yəni buradan 1, 2 , 3 və 5 nəfərlik piti qabı almaq olar. Qablar böyüdükcə qiyməti də 1-7 manat arası dəyişir. 25-30 litrlik küp də var, yəni nehrə. Qiyməti isə 60 manatdır.

Onu da öyrəndik ki, Bakıdakı əksər saxsı qablar mağazasında Şəkidən, Masallıdan və Gürcüstandan gətirilən qablar satılır. Şəkidən gətirilən qablar həm keyfiyyətinə, həm də əl işinə görə xüsusilə fərqlənir. Satıcı bunu Şəki gilinin daha yaxşı, həm də Şəki ustalarının daha səliqəli işlədiyi ilə izah etdi. Sonra sənət barədə onu əlavə etdi ki, dulusçuluq "ölür", sənətə pul verən yoxdur: "Usta ilə danışanda o da belə deyəcək. Bir də ki, bu qablara qayğı ilə yanaşmırlar. Məsələn, biri qazan alır, bir neçə gündən sonra götürüb gəlir ki, bəs partlayıb. Məlum olur ki, qazanı həddindən artıq odun üstündə saxlayıb, bu da gildi, normadan artıq istilik olsa, partlayıb dağılır".

Azərbaycanın dulusçuluq tarixi çox zəngin olub

Xatırladaq ki, dulusçuluq - gilin xüsusi formaya salınması və xüsusi bişirilməsi ilə bağlı peşədir. Bu peşə Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub, bugünə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəssislər sənətin bu sahəsinin meydana çıxmasını Neolit dövrünə aid edirlər. Əvvəllər əsasən qadınların məşğul olduğu dulusçuluq Eneolit dövründə tətbiq edilən bir sıra texniki nailiyyətlər nəticəsində müstəqil sənət sahəsinə çevrilmişdir.

Orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda dulusçuluq istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Monqol işğallarına qədər davam etmiş bu yüksəliş dövründə dulusçuluqda güclü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Ayaqla hərəkətə gətirilən çarxın meydana gəlməsi, müxtəlif dulusçuluq mərkəzlərində şirli qablar istehsalının başlanması, dulus kürələrinin kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi yüksək keyfiyyətli saxsı məmulatın istehsalı üçün daha əlverişli şərait yaratmışdı.

O dövrdə saxsı qabların yayılması arealı Azərbaycanın, demək olar ki, bütün şəhər və vilayətlərini əhatə edirdi. Xanlıqlar dövrünə aid arxiv sənədlərində və digər yazılı mənbələrdə Azərbaycanın Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Ordubad və digər şəhərlərində saxsı qabların istehsalı barədə məlumat verilir. Bu məlumatlardan aydın olur ki, Şəki xanlığının bir çox kəndlərində və Nuxada gil qablar hazırlayırdılar. Təkcə Şəki şəhərində saxsı səhəng istehsal edənlərin sayı 29 nəfərə çatırdı.

Dulusçuluq istehsalının Bakıda da mövcud olması ehtimalını irəli sürürlər. Şəhərin ətrafındakı müxtəlif növ gil yataqları burada saxsı qabların istehsalı üçün şərait yaradırdı. 1946-cı ildə şəhərin qala hissəsində V.N.Leviatov tərəfindən aparılmış qazıntı işləri zamanı XVII-XVIII əsrlərə aid edilən xeyli miqdarda şirli qablar - kasa, boşqab, badya və s. tapılmışdır ki, bunların da əksəriyyəti yerli istehsalın məhsulları idi.

Bütün orta əsrlər boyu saxsı qablar istehsalının əsas mərkəzlərindən olmuş Gəncədə də bu sənət sahəsi yaşayırdı. Mənbələrdən birində Gəncə dulusçularının məhsulları yüksək qiymətləndirilir və onlar "öz işlərini yaxşı bilən" sənətkarlar kimi xarakterizə olunurlar. Təbriz və Ərdəbil şəhərləri də dulusçuluq istehsalının əsas mərkəzləri kimi öz mövqelərini saxlamaqda davam edirdilər. Bu şəhərlərin ətrafındakı zəngin gil yataqları saxsı məmulatların istehsalı üçün əlverişli şərait yaradırdı. Xanlıqlar dövründə saxsı qablar istehsalı ilə daha çox kəndlərdə məşğul olurdular. Ərdəbilin Cəcin, Talıb qışlağı, Dövlətabad kəndlərində satış üçün müxtəlif ölçülü saxsı qablar istehsal edirdilər.

Quba xanlığında isə saxsı qablar istehsalının əsas mərkəzləri Yenikənd, İspik və Möhüc kəndləri idi.

Dulus məmulatlarının hər biri unikal əsərdir

Hazırda isə bu qədər geniş arealı əhatə edən dulusçuluq peşəsi yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşib. Bu qənaətə elə Şəkinin məşhur dulusçusu Yaşar Məmmədovla söhbətimizdən sonra gəldik. 50 illik ömrünün 30 ilini məhz dulusçuluğa həsr edib. Dediyinə görə, atası və babaları da tarixən dulusçu olublar. Sənəti də elə onlardan öyrənib: "Mən əsasən sifarişlə işləyirəm, sifariş olmayanda da düzəldirəm. Sənətin köməyi ilə birtəhər dolanırıq, amma ortada ürəkaçan bir şey yoxdur. Sənət artıq ölmək üzrədir. Yəqin ki, bu sənətə daha ehtiyac yoxdur. Çünki dünyanın elə vaxtıdır ki, lazım olan hər şey var. Bu sənət yarananda belə şeylər yox idi. İndi isə bunlardan da gözəl hər şey var. Ona görə də daha saxsı qablara o qədər tələbat yoxdur".

Sənətkara görə, dulusçuluq peşəsi vərdişlə olan bir sənətdir. Vərdiş etməsən, işləyə bilməzsən: "Elə ki bu işə alışdın, sənətdən ayrılmaq olmur. Bu elə bir sənət növüdür ki, düzəldilən eyniadlı əşya digərinə bənzəmir. Kənardan bir-birinə oxşaya bilər, ancaq detallar çox ciddi fərqlənir. Ölçü alətlərindən istifadə etsək də, yenə də əsas iş ələ düşür. Ona görə də dulus məmulatlarının hər biri unikal əsərdir. Dulusçu gündə ən azı gərək 18 saat sənətlə məşğul olsun. Bəlkə də bunun vaxtı bilinmir, yəni sənətkarın bütün fikri-zikri daim sənətin üzərində olmalıdır. Bir qab düzəldib ərsəyə gətirənə kimi müxtəlif prosedurlardan keçir. Gil su ilə qarışdırılır, palçıq hazır olandan sonra qab işlənilir, sonra qurudulur, daha sonra sakit vəziyyətdə kürədə bişirilir. Kürədən çıxarılandan sonra qab hazır olur. Orta götürəndə bir saxsı qab ən azı 10 günə tamamlanır".

Saxsı qablar nəfəs alır

Bakıdan başqa, demək olar ki, heç yerdən ona sifariş olunmadığını deyən dulusçu tək-tək xırda qab çeşidləri, piti qabları və s. düzəltdiyini bildirdi. Düzəldib satdığı qabların qiyməti isə onların ölçüsündən asılıdır. Usta düzəltdiyi piti qablarını yerində 5, 6 və 10 manata satır. Onun sözlərinə görə, məişətdə saxsı qablardan o qədər də istifadə etmirlər. Restoranlar hərdən su səhəngləri, piti qabları sifariş verirlər. Evlərdə isə insanların buna ehtiyacı yoxdur. Amma bu qabların faydası çoxdur. Təbii qablardır, hər halda alüminiumdan qat-qat yaxşıdır. Saxsı qabların bir özəlliyi də var ki, bunlar nəfəs alır, digər müasir qablar, şüşə butulkalar isə nəfəs almır. Buna görə saxsı qabda saxlanılan qida sərin və çox keyfiyyətli qalır.

Usta ilə sənətin gələcək taleyi barədə də söhbətləşdik. Dedi ki, gənclərdə bu sənətə marağın olduğunu hələ ki görməyib: "Mənim davamçım kimi də heç kim yoxdur. Şəkidə yalnız mən və əmim oğlu (Hümmət Məmmədov) dulusçuluqla məşğul oluruq. Şübhəsiz ki, başqa yerlərdən saxsı qablar gətirib satanlar var və özlərini dulusçu kimi təqdim edirlər. Amma hazırda bizdən başqa Şəkidə dulusçuluq edən yoxdur. Bunun da səbəbi odur ki, saxsı qablara tələbat azaldıqca ustalar da azalır. Vaxtilə xeyli dulusçusu olan bu boyda Şəkidə indi cəmi iki dulusçunun qalması onların sənətə vərdiş etmələrinə görədir. Çünki sənətdən ayrıla bilmirlər".

Dulusçu onu da əlavə etdi ki, piti qabını çıxmaq şərtilə, gələcəkdə bu sənətə heç ehtiyac duyulmayacaq. Çünki piti Şəkinin milli yeməyidir və bu yemək ancaq saxsı qabda bişirilir. Ona görə də bu qablar yaşayacaq. Başqa saxsı qabları alanlar isə tələbat xətrinə deyil, maraq üçün alırlar.

"Dulusçuluq peşəsinin gələcək taleyi barədə nə düşünürsünüz" sualına sənətkar belə cavab verdi: "Ömrümü bu sənətə həsr etdim. Sənətdən narazı deyiləm, maddi vəziyyətimi yüksəltməsə də, ailəmi dolandıra bilirəm. Bu yaşımda da sənətimdən zövq alıram. İstərdim ki, gənclərdə dulusçuluq sənətinə maraq oyansın ki, bu peşə daim yaşasın".

Elgün MƏNSİMOV

Azərbaycan.-2013.- 10 mart.- S.7.