Əvvəlcə seli, indi də yeli gözəl...

Üzü novruza sarı

Novruzun adı çəkilən kimi ilk yada düşənlərdən biri məhz ulu Şəhriyar olur. "Heydərbabaya salam" mənzuməsində bu gözəl bayramın bütün detalları aydın və təsirli şəkildə öz əksini tapıb:

Bayram yeli çardaxları yıxanda,

Novruzgülü, qarçiçəyi çıxanda,

Ağ buludlar köynəklərin sıxanda,

Bizdən də bir yad eləyən sağ olsun!..

Ehtiram və səbirsizliklə gözlədiyimiz Novruz bayramının ürəyimizdə sevgisi o qədər dərindir ki, onun adət-ənənəsinə, mərasimlərinə sözsüz əməl etməyi özümüzə borc bilirik. Novruzun gəlişini ta bineyi-qədimdən xüsusi hazırlıqla gözləmişik. Bu bayrama qədər hər həftə bir çərşənbəni təmtəraqla qarşılayıb məhəbbətlə yola salmışıq. Hər bir çərşənbənin də öz adı, öz mənası, öz yozumu var. Filologiya elmləri doktoru, folklorşünas-alim Məhərrəm Qasımov söyləyir ki, Novruza qədər, əslində, yeddi çərşənbə var. El arasında onun üçü "Oğru çərşənbə"lər, dördü isə "Doğru çərşənbə"lər adlanır. "Oğru çərşənbə"lər Kiçik Çilləyə düşür. İnama görə, bu çərşənbələrdə yazın nəfəsi Yer üzünə - suya, torpağa, ağaclara oğrunca toxunub geri qayıdır. Oğru çərşənbələrdən sonra başlayan əsas çərşənbələr "Doğru çərşənbə"lər adı ilə tanınır və onun hər birini elimiz bayram ovqatı ilə qeyd edir.

Novruzun gözəl çərşənbələrindən üçüncüsü martın 12-də yurdumuza qədəm qoyur. Xalq arasında ona Yel çərşənbəsi deyirlər. Bəzi bölgələrdə isə onu "Yelli çərşənbə", "Küləkli çərşənbə", "Hava çərşənbəsi", "Külək oyadan çərşənbə" adlandırırlar. Qədim etiqadlara görə, bu çərşənbə axşamında oyanan külək ərzi dolaşaraq suyu, odu hərəkətə gətirir. Yel çərşənbəsində əsən mehin də, küləyin də daxilində bir hərarət olur. Gün ərzində havanın bir neçə dəfə dəyişməsi küləyin tənzimlənməsi kimi başa düşülür.

Folklor nümunələrində, xüsusilə də dastanlarımızda, eləcə də əski etiqadlarda Yer üzündə küləyin iki rəngi göstərilib: qara və ağ. Hətta deyimlərdə belə bir ifadə var ki, hansı qarğışdan, xoşa gəlməyən sözdən narazılıq yaransa, nənələr tez deyərdi: "Ağzından qara yellər aparsın". Yaxud da elə, obaya, ailəyə, təzə bəylə gəlinə xeyir-dua verəndə söyləyərdilər: "Üstünüzə ağ yellər əssin". Xəzərətrafı, xüsusilə də Abşeron bölgəsində küləyin başqa adı var: Xəzri və Gilavar. Əski inamlara görə, qara külək siyah, ağ külək bəyaz, xəzri göy, Gilavar isə qırmızı libasda təsvir edilir. Bu rənglərin də mifik mənaları var. Deyilənə görə, çərşənbə bayramında yurdumuzda dolaşan külək məhz bu dördlüyün rəngindən özünə pay alır və qısa müddətdə ərzi dolaşır. Ona görə də hava təbdən-təbə, rəngdən-rəngə düşür.

Xalq inamına görə, Tanrı tərəfindən idarə edilən külək özü də insanların himayədarına çevrilib. Hətta bu barədə müxtəlif dini ədəbiyyatlarda müəyyən məlumatlar var. Qurani-Kərimdə küləyin Allah tərəfindən göndərildiyi və onun mərhəmətli, qəzəbli xüsusiyyətlərə malik olduğu qeyd edilir.

İlaxır çərşənbələrinin məhz üçüncüsünün küləklə bağlanması qədim zamanlardan mövcuddur. Şifahi xalq yaradıcılığında yelin müqəddəsliyi, ucalığı, qüdrəti ilə bağlı müxtəlif nəğmə, mif, əfsanə, inanc, atalar sözləri, bayatılar, tapmacalar var.

Məlumdur ki, insanın oda, suya, küləyə, torpağa ehtiyacı yalnız Novruz günlərində deyil. Lakin Novruz şənliklərində bu ünsürlərin adı ilə bağlı İlaxır çərşənbələrinin xüsusi təntənə ilə qeyd edilməsi etiqadla bağlıdır. Məsələn, "Yel qayadan nə aparar?", "Yelnən gələn, selnən gedər", "Yel apardığını qaytarmaz", "Yelin işini bilmək olmaz", "Külək kimi hərdən bir yana əsmə" ifadələri illərin sınağından çıxmışdır. Bayatı və ağılarda da küləklə bağlı yaddaqalan, dillər əzbəri olan, hətta mahnıya, nəğməyə çevrilən folklor nümunələri çoxdur:

Yel əssin yelə dəysin,

Meh əssin telə dəysin.

Tək əldən nə səs çıxar,

Əl gərək ələ dəysin.

* * *

Qara yel əsdi keçdi

Səbrimi kəsdi keçdi.

Vətəndən gələn durna

Yaman tələsdi keçdi.

* * *

Yel əsər, toz qoparar,

Ağacdan qoz qoparar.

Yellə gələn bəlanı

Yel özü də aparar.

Bilməcələrdə də xalqın təfəkkürü, idrak, düşüncə tərzi özünü büruzə verir. Ümumiyyətlə, tapmacalara adi uydurma oyun kimi baxmaq düz deyil. Hər bir tapmacada dövrün ovqatı, təfəkkür tərzi var, eləcə də öyrətmək, öyrənmək meyili güclüdür: "Dağdan gəlir hozu kimi, dəyirmanın tozu kimi" (Külək).

Üç qardaşım var,

Biri sulayır,

Biri üfürür,

Biri bitirir

(Yağış, Külək, Günəş).

Yellə bağlı inanclarda müqəddəslik duyulur. Hiss olunur ki, xalq hələ qədim dövrlərdən küləyə Allahın qüdrəti kimi baxmış, ona mehr və məhəbbət göstərmişdir: "Yeli əsdirəni söyməzlər", "Yelin adına nəzir deyərlər", "Yelə qarğış etməzlər". Yel çərşənbəsi axşamı ağac altında durub niyyət edərlər və Yel babanı köməyə çağırarlar. Əgər həmin anda meh hiss etsən və ağacın budaqları torpağa toxunsa, deməli, arzun yerinə yetib, Tanrı diləyini eşidib. Qədim zamanlarda xırmanın mövcud olduğu vaxtlarda Yellə bağlı yaranmış ən çox inanclar taxılla, çörəklə, xırmanla bağlı idi.

Küləklə əlaqədar müxtəlif miflər və mərasimlər də mövcuddur. Deyilənə görə, Novruz bayramının obrazlarından biri olan Fatı qarı yeddirəngli ip əyirib hərəsini bir bağlamaya yığaraq dizinin altına qoyubmuş. Birdən necə olursa axırıncı bağlama qarının dizinin altından çıxıb kənara düşür. Qəzəblənən Fatı qarı Yelə qarğış edir: "Azarım-bezarım dəymiş Yel baba, hardan gəlib çıxdı axı?" Bu deyinmədən sonra qarının o biri bağlamaları da dizinin altından çıxaraq diyirlənməyə başlayıb. Fatı qarı buna dözməyərək qarğışı qarğışa calayıb və onun gileyləri, söyüşləri öz başına bəla gətirib. Yel baba qarının iplərini qanadına alaraq üfüqlərə qədər aparıb. Deyilənə görə, o vaxtdan Fatı qarının ipləri yeddirəngli qurşağa dönərək göydə parıldayır. Qarı da nə qədər edirsə, nə Yel babanı vura bilir, nə də iplərini tutur. Odur ki, gur yağışdan sonra üfüqdə görünən yeddirəngli qurşağa el arasında "Fatı qarının hanası" deyirlər. Sonralar Fatı qarı üzünü göyə tutaraq nə qədər nəğmə oxusa da, Yel babaya yalvarsa da, səsi eşidilmir. Həmin nəğmələrdən:

Yel babam,

Telli babam,

Tel babam,

Gül babam.

Dərdimi gəl bil, babam,

Gəl babam, ay gəl, babam.

Əlbəttə, sonrakı peşmançılığın heç bir faydası olmadı. Qarı nənə gərək əvvəldən Yelə qarğış etməyəydi, ona turş sifət göstərməyəydi.

Beləcə, Boz ayın müqəddəs çərşənbələrindən sayılan və təbiətin ünsürləri ilə bağlı olan Sudan içdik, Oddan keçdik, Küləyin həzin mehinə bələndik. Qarşıdan isə müqəddəs Torpaq çərşənbəsi gəlir. İllərlə əl-ələ verərək bu əziz günlərin şərəfinə həvəslə oxumuşuq:

Zəmzəm gəldi,

Atəş gəldi,

Yel gəldi,

Təzə ömür,

Təzə məhsul,

İl gəldi.

Yel çərşənbəsinin süfrəsi də xoş ovqat yaratmalıdır. Həmişəki kimi, quru meyvələr, çərəz də öz yerində. Onların yanına piyalədə su və süd qoymaq yaddan çıxmamalıdır. Xanımlar yenə də plov hazırlamalı olacaqlar. Yaxşı olar ki, bu axşam süfrəyə ya fisincanplov, ya da cücəplov verilsin. Cənub bölgəsində süfrəyə adətən plovla birgə balıq ləvəngisi də qoyurlar.

İlaxır çərşənbələrin sonuncusuna cəmi bir həftə qaldı. Ondan sonra yurdumuzda Novruz təntənəsi başlayacaq. Bayramınız mübarək, əziz oxucular! Axar suyunuz qurumasın, odunuz sönməsin, əsən küləklər sizə xeyir-bərəkət gətirsin. Neynim, necə eləyim deməyəsiniz. Tər aparıb zər bağışlayan torpaq həmişə üzünüzə gülsün. Bu təntənəyə, bu bayram günlərinin sevincinə həsrət qalan torpaqlarımızda - işğal altında inildəyən ərazilərimizdə də Novruz tonqallarının alışacağı gün bizləri sevindirsin!

Novruzun möcüzəsi çoxdur. Bu müqəddəs bayram həm də ulu Tanrının xalqımıza əbədi töhfəsidir. Elə buna görə də inanırıq ki, işğalda qalmış qədim yurd yerlərimiz öz doğmalarına və bir də Novruz tonqallarına mütləq qovuşacaq!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.-2013.- 12 mart.- S.10.