Dövlət Proqramı ana dilimizə dövlət qayğısının təzahürüdür

Bu il aprelin 9-da Azərbaycn Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqında sərəncam imzladı.

Dövlət Proqramı 6 bölmədən ibarətdir. Sənədin 5 bəndi əhatə edən preambula hissəsində ana dilimiz və dilçiliyimiz sahəsində son illər görülmüş işlər və həyata keçirilmiş tədbirlər sadalanır. Burada çox haqlı olaraq vurğulanır ki, müstəqillik illərində, xüsusilə 1995-ci ildə Azərbaycanın qəbul etdiyi Konstitusiyada ayrıca maddə ilə dilimizin dövlət dili kimi təsbit edilməsindən cəmi 18 il keçsə də, Azərbaycan dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi (18 iyun 2001-ci il), Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi (8 avqust 2001-ci il), akademik nəşrlər haqqında (2 yanvar 2004-cü il), Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun işlənməsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı (23 may 2012-ci il ), AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi (29 may 2012-ci il) və nəhayət, hazırkı Dövlət Proqramı dövlətimizin ana dilimizə, onun gələcək perspektivinə göstərdiyi qayğının bariz nümunəsidir. Doğrudan da, bu sərəncamlar və onların yerinə yetirilməsi üçün görülən tədbirlər xalqın bütün təbəqələrinə dilimizin və dilçiliyimizin problemlərini açıb göstərmək və geniş ictimaiyyətin diqqətini onların həllinə yönəltmək, dilin keşiyində duran qurumlara konkret kömək göstərmək qayğısından irəli gəlib. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, hazırkı Dövlət Proqramını işləyib hazırlamaq üçün görkəmli alim, AMEA-nın müxbir üzvü K.Abdullayevin rəhbərliyi altında respublikanın elm, təhsil, ədliyyə, mədəniyyət, televiziya və radio kanalları, KİV-lərin nümayəndələrini, habelə idarəetmə srukturlarını və parlament üzvlərini əhatə edən İşçi qrupu 4 ay ərzində mütəmadi olaraq toplaşıb ciddi diskussiyalar şəraitində geniş tədbirlər planı hazırlamış və onu müzakirə üçün Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim etmişdir. Nazirlər Kabinetində təkliflər paketinə baxılmış və indiki variantda imzalanması üçün Prezident Administrasiyasına təqdim etdilmişdir. Hazırda Prezident tərəfindən imzalanan Dövlət Proqramı icra üçün müfaviq qurumlara ünvanlanmışdır. Sənədin ikinci və üçüncü bölmələrində proqramın məqsəd və vəzifələri göstərilir. Məqsəd isə Azərbaycan dilinin müasir dövrdə işlənməsinə və onun perspektivlərinə dövlətin, müvafiq qurumların və ictimaiyyətin qayğılarını artırmaqdan ibarətdir. Proqramda bu məqsədə çatmaq üçün 11 bənddən ibarət vəzifələr müəyyənləşdirilib. Proqramda dilin maneəsiz işlənməsi və dilçilyin əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, dünya dilçiliyinin zəngin irsini mənimsəmək və gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək, daxili və xarici dilçilik mərkəzləri ilə əlaqələndirilmiş işlər həyata keçirmək, müasir kompyuter metodları ilə dilin tədqiqini və tədrisini təmin etmək, yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqilə dilin təhlili və sintezi, habelə maşınla tərcümə, ədəbi dil normalarının pozulmasının qarşısının alınması, dilimizin internet və virtual məkanda işlənməsi üçün konkret tədbirlərin görülməsi göstərilir.

Bu vəzifələri həyata keçirməklə biz nəyə nail ola bilərik? Bu və bu kimi suallara Dövlət Poqramının 4-cü bəndi kifayət qədər dolğun və aydın cavab verir. Bunlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək.

1. Dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsi istiqamətində araşdırmaları hər vəchlə həvəsləndirmək, dilin semiotik sistem olmasını Azərbaycan dilinin materialına rəğmən əsaslandırmaq, dilimizdə olan yazılı abidələrin mətnlərinin semiolinqvistik və avtomatik təhlilini həyata keçirmək, dilin tədqiqində müasir semantik nəzəriyyələri tətbiq etmək;

2. Respublikanın tanınmış alimlərinin cəlb olunması ilə dilimizin monoqrafik və fundamental qrammatikasının müasir metodların tətbiqi ilə yazılıb çap edilməsi;

3. Müasir tələblərə cavab verən orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin hazırlanması, onların elektron versiyasının çapı, sərbəst və internet yolu ilə dilimizin öyrənilməsinin təşkili;

4. Dünya dilçilik irsinin dərindən öyrənilməsi və Azərbaycana gətirilməsi üçün onların ən yaxşılarının yüksək səviyyədə tərcümə edilib yayılması, bununla da gənclərimizin onları öz ana dillərində oxuyub təhlil edə bilməsi üçün real imkanların yaradılması;

5. Azərbaycan dilçiliyinin zəngin irsini toplayıb müntəxəbat şəklində çap etdirmək və onlardan ən yaxşılarını başqa dillərə tərcümə edib dünyada yayılmasına nail olmaq;

6. Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və dünyanın qabaqcıl dillərinə tərcümə edilməsi;

7. Azərbaycan xüsusi adlarının (şəxs, yer, şəhər, çay, dağ və s.) bir neçə dilə və eyni zamanda, dünya ölkələrinin şəxs, yer və media adlarının aparıcı dillərdən dilimizə transliterasiyası və terminoloji ensiklopediyaların hazırlanması və orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin eksperimental tədqiqat metodu vasitəsilə hazırlanması;

8. Qədim dillərin və respublikada dil situasiyasının öyrənilməsi, bu sahələr üzrə yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması, beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi;

9. Dilimizin təmizliyini qorumaq, alınmaların mənimsənilməsini öyrənmək, Azərbaycan dilinin bütün sahələrdə (radio dalğalarında, teleməkanlarda, KİV-də, dublyajda, reklamlarda, idarəetmədə, kargüzarlıq sahələrində normaya uyğun işlənməsinə nəzarətin güclənməsi və s. kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi Dövlət Proqramında gözlənilən nəticələr kimi dəyərləndirilə bilər.

Dövlət Poqramının maliyyələşdirilməsi də onda xüsusi bənd kimi göstərilmişdir.

Bundan sonra proqramda ayrı-ayrı bəndlər üzrə tədbirlər planı sadalanır və onların icrası üçün müvafiq qurumlar göstərilir.

Burada bizim Dilçilik İnstitutunun strukturca təkmilləşdirilməsi və onun maddi-texniki bazasının müasirləşdirilməsi ayrıca maddə ilə göstərilmişdir. Doğrudan da, qlobal işləri günün tələbləri səviyyəsində həyata keçirmək üçün müvafiq struktur və müasirləşdirilmiş maddi-texniki baza yaradılmalıdır. Artıq bu işlərin böyük bir qismi reallaşmışdır. Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə instituta ayrılan vəsait hesabına son informasiya və kommunikasiya texnologiyaları alınmış, bütün şöbələr yeni avadanlıqlarla təmin olunmuş, tədbirlərin əksəriyyəti planlaşdırılmış və onların həyata keçirilməsi reallaşdırılmaqdadır (fundamental monoqrafik əsərin yazılması, Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı, dünya dilçilik irsindən tərcümələr, orfofonik lüğətin hazırlanması, Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və s. bu qəbildən olan işlərdəndir).

AMEA Nəsimi adına Dilçilk İnstitutunda yeni struktur dəyişikliyini əhatə edən əsaslandırılmış model hazırlanmışdır və bu institutun Elmi Şurasında müzakirə edilərək AMEA-nın Humanitar və Sosial elmlər bölməsinə təqdim olunmuşdur. Bölmədə müzakirədən sonra yeni struktur dəyişikliyinin modeli AMEA-nın Rəyasət Heyətində müzakirə ediləcəkdir.

Bununla yanaşı, Dilçilik İnstitutunda Dövlət Poqramında göstərilən qurumlarla birlikdə "qaynar xətt" deyilən nəzarət mexanizmi üzərində iş gedir. Həmçinin bizim struktur dəyişikliyimizdə institutda dilimizin təbliği və işlənməsi ilə bağlı monitorinq qrupunun yaradılması nəzərdə tutulur. Hazırda Dövlət Proqramı diqqətlə oxunur və öyrənilir, şöbələrin tədqiqat istiqamətlərinə və mövzularına uyğun olaraq tədbirlər planı hazırlanıb Elmi Şuraya təqdim edilir.

Dövlət Proqramında Azərbaycan dilinin təbliği, tətbiqi və tədqiqi ilə bağlı konkret vəzifələr müəyyənləşdirilib və onların yerinə yetirilməsi üçün müvafiq qurumlar göstərilib. Həmin qurumlarla birlikdə konkret iş görmək üçün bu Dövlət Proqramını ciddi şəkildə öyrənmək və sonra konkret işlər planını işləyib hazırlamaq lazımdır.

Proqramın icrası üçün xeyli vaxt ayrılıb (2013-2020-ci illər). İndi bizim hər birimzin qarşısında duran əsas vəzifə ondan ibarətdir ki, bütün qüvvələrimizi səfərbər edib bu mühüm dövlət sənədinin ayrı-ayrı bəndlərində göstərilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirək.

Fəxrəddin VEYSƏLLİ,

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun

direktor vəzifəsini icra edən, filologiya

elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2013.- 3 may.- S.11.