«Vətən xainləri»nin aqibəti

Faşıst Almaniaysı üzərində qələbədən 68 il keçir

Böyük müharibənin sərt qanunları vardı. Onlardan biri də düşmən tərəfindən əsir götürülmüş sovet adamlarına (əsgər və zabitlərə) öz vətənlərində olan münasibət idi. "Xalq düşməni" adı ilə damğalanan bu cür insanların geriyə (vətənə) yolu əbədi olaraq bağlanırdı. Əsirlikdə ölməsələr də, öz vətənlərində güllələyir, yaxud sürgünlərdə çürüdürdülər...

Ölkə rəhbəri Stalinin almanlar tərəfindən əsir götürülmüş doğma oğlunu Stalinqrad döyüşündə əsir alınan alman zabitinə dəyişdirməməsi bu qanunun sərtliyini bir daha sübut edir.

Keçmiş SSRİ məkanında "Böyük Vətən müharibəsi" adı ilə məşhurlaşan İkinci Dünya müharibəsində azərbaycanlıların iştirakı mövzusu bu gün də aktuallığını itirməyib. Müharibə tarixini araşdıran tədqiqatçılarımızın yazdıqlarına görə, bu müharibədə 600 mindən çox azərbaycanlı döyüşüb. Onların yarıdan çoxu həlak olub, bir qismi isə yarımcan halda vətənə qayıdıb. Bəs düşmənin əsir düşərgələrində həlak olan, yaxud müharibədən sonra vətənə qayıtmaqdan qorxaraq, qürbət ellərə səpələnən həmyerlilərimizin sayını bilən, taleyindən xəbəri olan varmı?

Faşist Almaniyası ilə döyüşlərdə şücaət göstərmiş həmyerlilərimiz haqqında kifayət qədər bilgi qalıb. Onları minnətdarlıq hissi ilə yad edir, faşizm taunu üzərində Qələbəni yaxınlaşdırdıqlarına görə xatirələrini əziz tuturuq.

Lakin adıçəkilən müharibədə "əsir düşən" (könüllü, yaxud yaralı-huşsuz vəziyyətdə) və dərhal "vətən xaini" adı ilə damğalanan azərbaycanlıların aqibəti lazımi səviyyədə öyrənilibmi? Bu sualı müsbət cavablandırmaq çətin ki, mümkün ola. Doğrudur, ədəbiyyatımız az da olsa bu sahədə müəyyən addımlar atıb. Faşist əsirliyindən qaçaraq, Müqavimət və partizan hərəkatına qoşulan həmvətənlərimizin əsl igidlik nümunəsi göstərmələrindən bəhs edən bir sıra əsərlər yaranıb. "Uzaq sahillərdə" (H.Seyidbəyli, İ.Qasımov), "Qafqaz qartalları" (Əfqan), "Tavridada şimşək çaxır" (Y.Kərimov) povestləri, bir sıra hekayələr bu qəbildəndir.

Bununla belə əsirlik həyatı yaşamış azərbaycanlıların taleyini araşdıran hər kəsin əməyi böyük hörmətə və geniş ictimaiyyətə təqdim olunmağa layiqdir. Belə "tədqiqatçılardan" biri ötən əsrin altmışıncı illərində ümumittifaq əməliyyat qrupu tərkibində müharibə canilərinin, o cümlədən azərbaycanlı "vətən xainlərinin" fəaliyyətini araşdıran Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin müstəntiqi, gənc hüquqşünas Eldar Qasımov olmuşdur.

* * *

Mövzuya bilavasitə aid olduğu üçün Azərbaycanın alman icması barədə məlumat verməyə dəyər. XVII əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycana ilk alman missionerlərinin "dinc yürüşləri" başlamışdır. Əsasən tacirlərdən və digər iş adamlarından ibarət olan bu dəstələri çar Rusiyasının ucqar əyalətinə gətirən səbəb mis-qızıl yataqlarımız idi. Çar hökuməti bu yurdun mis yataqlarını (Gədəbəy-Şəmkir rayonları ərazisində) rəsmi olaraq, Almaniya şirkətlərinə satmışdı. Alman işbazları isə təkcə misimizi deyil, qızıl sərvətimizi də xammal şəklində Almaniyaya daşıyırdılar. Almaniyalı "messenatlar" işlərini görməklə yanaşı, tədricən bu yerlərdə məskunlaşırdılar. Təbii sərvətlərin həndəvərində, mənzərəli və münbit ərazilərdə yaraşıqlı qəsəbələr salırdılar. İş adamlarının əsabələri və almanların yeni "axını" bu qəsəbələrdə məskunlaşırdılar. Beləliklə, Azərbaycan torpaqlarında sürətlə alman icması formalaşırdı.

1818-ci ildə indiki Göygöl rayonu ərazisində almanların kompakt yaşadıqları qəsəbəyə "lüteranlıq statusu" verildi və həmin qəsəbə Yelenendorf adlandırıldı ("Lüteranlıq statusu" anlamı alman filosofu Martin Lüterin XVI əsrdə əsasını qoyduğu xristian təriqəti ilə bağlıdır). Bir qədər sonra isə Şəmkir rayonu ərazisində də bu cür "yenilik" baş verdi. Alman millətindən olan sakinlər çoxluq təşkil etdiyinə görə həmin yaşayış məskənini Ainenfeld adlandırdılar...

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində SSRİ-dəki alman icmalarının həyatında köklü dəyişiklik baş verdi. Onları bir nəfər kimi SSRİ-nin sərhəd bölgələrindən (xüsusən Almaniyanın müttəfiqi olan Türkiyə ilə sərhədyanı bölgələrdən) kənarlaşdırdılar. Daha doğrusu, ölkənin "dərinliklərinə" - Sibirə və Qazaxıstan çöllərinə köçürdülər. Bu amansız tədbir o zaman alman-faşist təhlükəsinin yaxınlaşması ilə əlaqədar idi. Köçkün almanlar (o cümlədən azərbaycanlı almanlar) əsasən dədə-baba yurdlarına - Almaniya torpağına can atırdılar. Lakin "kommunist mənşəli" köçkünlərin dünyaya meydan oxuyan, "çörəkli ölkə" sayılan Hitler Almaniyasına yol tapması o qədər də asan deyildi. Bununla belə dədə-baba yurduna yol tapanlar da bilmirdilər ki, onları bu "cənnət-məkanda" hansı tale gözləyir.

Almaniyaya köç edən azərbaycanlı almanlar arasında sonralar adları müharibə tarixinə düşəcək iki gənc oğlan da vardı. Onların hər ikisi Azərbaycanın Yelenendorf qəsəbəsində doğulmuş, ilk təhsillərini burada almışdı. Hər ikisi Azərbaycan dilini və adət-ənənələrini yaxşı bilir, yeri gələndə azərbaycanlı olduqları ilə öyünürdülər. Hər ikisi Almaniyaya xoşbəxtlik dalınca getmişdi. Lakin tezliklə onların tale yolu haçalandı. Həmyerlilərdən biri qatı antifaşistə, digəri isə faşizmin sadiq nökərinə çevrildi. Biri kəşfiyyatçı jurnalist kimi faşizmlə vuruşaraq, ölümündən sonra qəhrəmanlıq zirvəsinə qalxdı, adı dillər əzbəri oldu. Digəri isə xəyanət yolunu seçdiyi üçün adı həmişəlik arxiv "məzarlığında" basdırıldı. Həmin gənclərdən biri hazırda Bakıda abidəsi ucalan Rixard Zorge, digəri isə Valter Kerer idi. Hər ikisi Azərbaycanın səfalı yaylaq yeri olan Hacıkəndin havasını udmuşdu, Göygölün şərbət suyundan içmişdi...

Müharibə illərində Yaponiyada Almaniyanin mərkəzi qəzetlərindən birinin xüsusi müxbiri kimi fəaliyyət göstərən, sovet kəşfiyyatına çox qiymətli məlumat ötürən, Böyük Qələbə ərəfəsində "ifşa edilərək" edam olunan əfsanəvi kəşfiyyatçı Rixard Zorge haqqında vaxtilə çox yazılıb, filmlər yaradılıb. Yazılanlara kiçik bir "düzəliş" etmək istəyirəm: Rixard Zorge Bakının Sabunçu qəsəbəsində deyil, bu yazıda göstərildiyi kimi, Yelenendorf qəsəbəsində (yəni indiki Göygöl rayonunda) doğulmuşdur...

* * *

"Naməlum" Valter Kerer son dərəcə karyerist və xudbin idi. Onu özünün mənafeyindən başqa heç nə düşündürmürdü. Odur ki, faşist ağalarının təklifini can-başla qəbul edərək, onlara qulluq göstərməyə razılıq vermişdi. Onun aldığı tapşırıq isə "sovet əsirlərindən ibarət legionerlər qrupu təşkil edərək, onlardan sovet adamlarının özlərinə qarşı cəza dəstəsi kimi istifadə etmək" idi. Ağalarından aldığı tapşırığı yerinə yetirmək üçün Valter müharibənin ilk günlərindən etibarən əsir düşərgələrinə ayaq döyərək, "legioner" ovuna çıxmışdı. Və təbii olaraq, ilk növbədə "həmyerlilərini", yəni azərbaycanlı əsirləri özünə şikar seçmişdi.

Valter Kerer Azərbaycan dilində təmiz və bəlağətli danışırdı. Adət-ənənələrimizi, necə deyərlər, zəif-güclü yerimizi yaxşı bilirdi. Odur ki, əsir götürülmüş azərbaycanlılarla necə və nədən danışmağı, onlarla rəftar qaydalarını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkmirdi.

Əksər hallarda döyüş meydanlarında yaralı və huşsuz vəziyyətdə əsir götürülən azərbaycanlı əsgərlər düşmən lazaretində, yaxud əsir düşərgəsində gözlərini açarkən başları üzərində "mehriban çöhrəli", doğma dillərində "şirin" danışan tünd mavi gözlü tosqun adamı görürdülər. Bu, Valter Kerer idi. Özünü "azərbaycanlı əsirlərin yerlisi və xeyirxahı" kimi təqdim edərək, həmyerlilərinə kömək etmək istədiyini bildirirdi. Və dediklərini əməllərində də "sübuta yetirirdi". Onun tapşırığı ilə yaralı və zəif durumlu əsirlər nəvazişlə əhatə olunur, yaxşı qidalandırılır, iztirablı dindirmələrdən azad edilirdilər. Valter Kererin canfəşanllığı faşist rəislərin planı əsasında qurulduğundan lazaretdə, yaxud əsir düşərgəsində onun "tələbləri" ilə hesablaşırdılar. Canlarında faşist əsarətinin dəhşətli xofunu yaşadan əsirlər isə Kererin simasında öz xilaskarlarını görürdülər.

Məqamı çatanda "xeyirxah missioner" əsas mətləbə keçirdi. O, əsirlərə "yeganə düzgün çıxış yolu olan Üçüncü reyxin bayrağı altında birləşməyi", başqa sözlə, "könüllülər dəstəsinə" yazılıb, faşistlərə qulluq göstərməyi "məsləhət görürdü". Bunun müqabilində "onları bol nemətli firavan həyat, işgəncəli və alçaldıcı qul əməyi əvəzinə ağayana amirlik həyatı" gözlədiyini söyləyirdi. Bir qədər də dərinə gedərək, Fürerin adından daha şirnikdirici vədlər verirdi: "Yaxın vaxtlarda xilaskar reyx ordusu tərəfindən azad ediləcək Azərbaycanda hər birinizi yüksək mənsəb, çoxlu varidat gözləyir". Əlbəttə, bütün bunların şirin eyforiyası qarşısında tab gətirməyənlər, Valter Kererin toruna düşənlər az da olsa tapılırdı. Bu, bir də ona görə baş verirdi ki, Kererin təklifini rədd edənləri dərhal "konslagerə", oradan da "krematoriyaya" (ölüm kamerasına) göndərirdilər...

V.Kererin təşkilatçılığı ilə yarandığı və onun rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərdiyi üçün "azərbaycanlı legionerlər" qrupunu sadəcə "valterçilər" adlandırırdılar. Digər "könüllü qruplaşmalar" kimi (faşistlər müxtəlif millətlərə mənsub olan əsirlərdən ibarət "könüllü" cəza dəstələri yaratmışdılar), "valterçilər" də faşist ağaların iradəsini yerinə yetirirdilər. Onlardan cəza dəstəsi kimi istifadə olunurdu. "Valterçilər" kommunistlərin, yəhudilərin, qaraçıların, gizli antifaşist və partizan qruplarının məhv edilməsində, hətta əsir düşərgələrində itaət göstərməyən həmvətənlərinə divan tutulmasında iştirak edirdilər. Bu xidmətin mükafatı isə Valter Kererə çatırdı...

Hər şeyin sonu olduğu kimi, İkinci Dünya müharibəsi də sona çatdı. Dünyanın aparıcı dövlətlərinin həmrəyliyi sayəsində faşizm taunu yer üzündən silindi. Müharibə canilərinin sağ qalanları beynəlxalq məhkəmə qarşısında cavab verməli oldular...

Qələbə günündən on səkkiz il sonra, 1964-cü ildə müharibə caniləri ilə əlaqədar daha bir məhkəmə işi başladı. İstintaq araşdırmalarının mərkəzi Krasnodar vilayəti olduğundan iki il davam edən bu əməliyyat tarixə "Krasnodar işi" adı ilə düşdü. Həmin əməliyyat zamanı tərtib olunan istintaq qovluqlarının sayı mindən çox idi. Bu işlə bağlı məhkəmə prosesi isə üç ay davam etdi. Mütəxəssislər miqyasına və mahiyyətinə görə "Krasnodar işi"ni "əsrin məhkəməsi olan" məşhur "Nürnberq prosesi" ilə (Potsdam,1945) müqayisə edirdilər. Yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi, bu tarixi prosesin "araşdırıcılari" arasında bizim həmyerlimiz, iyirmi beş yaşlı hüquqşünas - müstəntiq Eldar Qasımov da var idi...

1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirən, elə həmin ildə Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində istintaq şöbəsində işə başlayan, fəaliyyətinin ilk illərində DTK polkovniki Heydər Əliyevdən təcrübə dərsi alan, iyirmi ildən çox müddət ərzində bu sahədə çalışan, Əfqanıstan müharibəsinin qaynar yerlərindən çıxan, DTK polkovniki rütbəsinə yüksələn, bir çox orden və mükafatlarla təltif olunan Eldar Qasımov "Krasnodar işi"ni belə xarakterizə edirdi:

- "Krasnodar işi" deyilən əməliyyat müharibə tarixini işıqlandırmaqda mühüm rol oynadı. Onlarca hüquq mütəxəssisinin iki ildən çox davam edən gərgin zəhməti sayəsində uzun illər maska arxasında gizlənən sovet faşistləri (legionerlər, polisaylar) aşkar edilib layiqli cəzasına çatdırıldı. Lakin onun daha əhəmiyyətli rolu ondan ibarət idi ki, müharibə dövründə əsirlik həyatı yaşamış yüzlərlə günahsız insanın üzərindən basmaqəlib "vətən xaini" damğası götürülmüş oldu. "Valterçilər"lə bağlı təhqiqat işi apararkən mən də məhz bu cür yanaşmaya üstünlük verirdim...

- Valterin və onun cəza dəstəsinin aqibəti barədə nə deyə bilərsiniz?

- Əsl vətən xaini Valter Kererə, yəni zorən faşistlərin quluna çevrilmiş dəstə üzvlərinin əksəriyyəti elə Valterin ozü tərəfindən məhv edilib. Bu tapşırığı o, müharibəni uduzduqlarını hiss edən faşist ağalarından almışdı. Canilər törətdikləri cinayətlər barədə şahid saxlamaq istəmirdilər. Valter isə varidatını götürüb Qərbə qaçıb, daha doğrusu, müttəfiqlərin ordusuna təslim oldu. Lakin onun haqqında belə bir məlumat var ki, yerli vətənpərvərlər tərəfindən dar ağacından asılıb...

Polkovnik Eldar Qasımov haqqında keçmiş zamanda danışdıq. Çünki son dərəcə təvazökar insan artıq beş ildir ki, dünyasını dəyişib.

Ruhu şad olsun.

Yusif KƏRİMOV,

əməkdar jurnalist

Azərbaycan.-2013.- 9 may.- S.12.