Qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin qorunması obyektiv sosial zərurətdir

"Azərbaycan xalqının dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir".

Heydər ƏLİYEV

XXI əsr əbəs yerə sürət əsri adlandırılmır: dünya sürətlə qloballaşır - bu qarşısıalınmaz proses obrazlı şəkildə "oxundan çıxmış yay"la müqayisə oluna bilər. Qloballaşma, sadəcə, ölkələr arasında coğrafi-iqtisadi sərhədlərin aradan qalxması, dünyanın sürətlə kiçilməsi, yaxud həyat tərzi və davranışların vahid standartlarının yaranması, iqtisadiyyatın transmilliləşməsi zəminində cərəyan etmir. Yeni dünya nizamı kütləvi mədəniyyət stereotipləri formalaşdıraraq ayrı-ayrı xalqların milli özünəməxsusluğuna, milli-mənəvi dəyərlərinə, tarixən formalaşmış mental dəyərlərinə, dilinə, mənəviyyatına mənfi təsir göstərir.

Ən müxtəlif mövqe və yanaşmalardan asılı olmayaraq qloballaşmaya doğru istiqamətlənmiş nəhəng inteqrasiya magistralı bütün planeti öz ardınca aparır. Bu gün nə qloballaşma proseslərinin, nə də elmi-texniki tərəqqinin qarşısına sipər çəkmək mümkündür. Mümkün və həm də zəruri olan bu proseslərin doğurduğu çeşidli problemləri əvvəlcədən müəyyənləşdirərək qabaqlayıcı tədbirlər görmək, milli-mənəvi dəyərlərin zərər çəkməsinin qarşısını almaq gərəkdir. Bu qlobal problem hazırda bütün dünya alimlərini səylərini birləşdirməyə, insanların normal fiziki, sosial, mənəvi yaşam tərzinə yönələn açıq təhdidlərə qarşı səmərəli mexanizmlər üzərində düşünməyə məcbur edir. Mümkün olan ən optimal variant bu prosesə hər bir etnosun milli-mənəvi "Mən"ini dərk edərək qoşulmasından ibarət ola bilər. Bəlkə də bu zərurətin dərkindən doğan həqiqətin nəticəsidir ki, indi qloballaşma ayrı-ayrı xalqların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü ilə xarakterizə olunur. Yeni geosiyasi şəraitdə dünyada hegemonluq iddiasına düşərək qərbləşmə və qloballaşmanın dirijoru qismində çıxış edən fövqəlgüc dövlətləri ideoloji silah kimi öz dillərinin (ingilis, fransız, rus və s.) bütün ölkələrdə geniş yayılmasına, bir növ, ideya müstəmləkəçiliyinə çalışırlar.

Fəlsəfi dilçilik məktəbinin banisi, alman dilçisi V.Humboldt yazır ki, "xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir - bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir".

Ana dili hər bir xalqın, millətin varlığıdır. Hazırda hər bir xalq, etnos özünəməxsusluğunu, milli ruhunu və mənəvi irsini qorumağın ümdə şərtlərindən biri kimi ana dilini yad təsirlərdən, assimilyasiyadan qorumağa çalışır. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan xalqlar dil amilini tarixi mədəniyyətin və digər özünəməxsus xüsusiyyətlərin kompleks halında birləşdiyi unikal hadisə kimi dəyərləndirirlər. Dilin suveren xarakterə malik olduğunu təsdiqləyən əsas amillərdən biri də budur ki, o, istənilən xalq və ya etnos üçün ən ümdə fərqlənmə etalonu kimi qəbul edilir. Milliyyətin təyinində ən mühüm amil olması səbəbindəndir ki, dillə millət məfhumları çox vaxt eyni anlamda qavranılır. Bu prinsip, demək olar ki, bütün sosioloq, kulturoloq və digər fikir adamları tərəfindən mənimsənilmişdir. Dil birliyi təmin edilməyən bir cəmiyyətdə milli kimlik və milli şəxsiyyət axtarışı da mənasızdır.

Qloballaşan dünyanın yeni çağırışlarına müsbət cavab verən Azərbaycan bu prosesin müəyyən neqativ təsirlərini də nəzərə alır, xüsusən mühüm siyasi mədəniyyət hadisəsi olan milli dilin təmizliyinin qorunmasına çalışır. Ana dilinə yüksək məhəbbət azərbaycançılıq ideologiyasının milli mahiyyətini açmaqla yanaşı, xalqımızın etnik fərdiliyini özündə təcəssüm etdirən mühüm amildir. Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsi müstəqil dövlətçiliyimizin mühüm atributlarından biri kimi həm də dünya azərbaycanlılarının milli-mədəni özünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsinə imkan yaradır.

Görkəmli rus yazıçısı Konstantin Uşinski demişdir: "Bir millətin, xalqın varını, dövlətini əlindən alsan, o millət ölməz, yaşayar. Ancaq ana dilini əlindən alsan, həmin millət məhv olar, ondan əsər-əlamət qalmaz". Xalqımız tarix boyu müxtəlif təsirlərə, ərazi işğalına məruz qalsa da, ana dilinin özünəməxsusluğunu, zənginliyini və saflığını qoruyub saxlamış, zənginləşdirmişdir. 70 illik SSRİ kimi böyük imperiyanın tərkibində yaşayan Azərbaycan xalqı rus mədəniyyətinin hegemonluğu və ifrat ideoloji-siyasi təsiri şəraitində milli-mənəvi dəyərlərinin ifadəçisi olan ana dilini unutmamış, onu göz bəbəyi kimi qorumuşdur. Milli ideallara bağlı şəxsiyyət olan Heydər Əliyev dühası hələ respublikaya birinci rəhbərliyi dövründə böyük vətənpərvərliklə, siyasi iradə və əzmlə nəinki ana dilinin sıxışdırılmasına yol verməmiş, eyni zamanda, onun inkişafına xidmət edən çoxsaylı tədbirlər həyata keçirmişdir. 1969-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 ililk yubileyində Azərbaycan dilində səlis çıxış edən respublika rəhbəri Heydər Əliyev ana dilinin qorunması və yayılması ilə bağlı cəmiyyətə mühüm siyasi mesaj vermiş, sonrakı mərhələdə üç cildlik "Azərbaycan dili" dərsliyini dövlət mükafatına layiq görmüş, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun inkişafına böyük dəstək vermişdir.

1978-ci ildə Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunması isə Heydər Əliyevin xalqımız qarşısındakı ən böyük tarixi xidmətlərindən biri kimi bu gün də böyük ehtiramla xatırlanır. Heydər Əliyevin həmin vaxt böyük israrla irəli sürdüyü bu təşəbbüs ittifaq rəhbərliyi tərəfindən müsbət qarşılanmamış, bir çoxları bunu milli ayrı-seçkilik siyasətinin təzahürü kimi qələmə vermişdi. Belə bir addımın guya digər müttəfiq respublikalarda mənfi reaksiya doğuracağı iddia edilmişdi. Konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın rəhbəri Heydər Əliyev bütün bu iddialara qarşı tutarlı arqumentlərlə çıxış edərək öz təşəbbüsünün kifayət qədər real olduğunu sübuta yetirmişdi. Maneələrə, ciddi təzyiqlərə baxmayaraq, böyük strateq konstitusiya layihəsindən Azərbaycan dilini dövlət dili kimi təsbit edən 73-cü maddənin çıxarılması barədə təkliflərlə razılaşmamışdı. Beləliklə, Azərbaycan dili dövlət dili statusu almış, bu addım respublikada xalqın milli ruhunun oyanışı, mədəni-tarixi inkişafının stimullaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdi.

Ötən əsrin sonlarına doğru dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycanda ana dili məsələsinə yanaşmada müxtəlif ziddiyyət və fikir ayrılıqları meydana çıxmağa başladı. Bu, xüsusilə xalqın real dəstəyindən məhrum olmuş AXC-Müsavat cütlüyünün iqtidarı dövründə özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verirdi. Bəzi qüvvələr heç bir məntiqi əsasa söykənmədən dövlət dilinin adının dəyişdirilməsini və onun "türk dili" adlandırılmasını təklif edirdilər. Psevdomillətçilik mərəzinə tutulmuş bəzi qüvvələr Azərbaycanın dövlət dilinin türk dili adlandırılmasına çalışır, amma bunun çoxluq tərəfindən qəbul olunan elmi izahını verə bilmirdilər. Uzun müzakirələrdən sonra 1992-ci ilin dekabrında Milli Məclisdə dövlət dili haqqında qanun müzakirə olunmuş, dövlət dilinin "türk dili" olması barədə qərar qəbul edilmişdi. Qərarın qəbul edildiyi iclasda 50 deputatdan cəmi 39 nəfər iştirak etmiş, yalnız 26 deputat dilimizin "türk dili" adlandırılmasına səs vermişdi. 7 nəfər bunun əleyhinə olmuş, qalan 6 deputat bitərəf çıxmışdı. Halbuki qərarın qəbul edilməsi üçün deputatların üçdə ikisinin səsi tələb olunurdu. Ümummilli lider Heydər Əliyev sonralar bu məsələyə toxunarkən demişdir: "Bu böyüklükdə tarixi bir qərar Azərbaycan xalqının iradəsi nəzərə alınmadan 26 nəfər tərəfindən qəbul olunubdur. Burada da böyük bir səhv buraxılıbdır... Volyuntarizm və özbaşınalıqla belə bir qanunun qəbul olunduğu hesab edilmişdir".

1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyasının qəbulu ərəfəsində ictimaiyyətin müxtəlif təbəqələrinin, dilçi alim və ziyalıların iştirakı ilə keçirilən genişmiqyaslı müzakirələr, diskussiyalar, nəhayət, yekdil qərarın qəbulu ilə nəticələnmişdir: xalqımız referendum yolu ilə öz prinsipial mövqeyini nümayiş etdirərək Azərbaycan dilinin Konstitusiyada dövlət dili kimi təsbitlənməsinə səs vermiş, bununla da ana dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıq, biganəlik aradan qaldırılmış, onun cəmiyyətdəki mövqeyi bərpa edilmişdir.

Ümummilli lider Heydər Əliyev çıxışlarında dilimizin saflığının, mənəvi zənginliyinin qorunmasını gənc nəslə tövsiyə edirdi. Xüsusi vurğulayırdı ki, Azərbaycan dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən olduğundan müasir dövrün ən müxtəlif ictimai-siyasi, elmi-mədəni, fəlsəfi intellektual məzmun və hadisələri, informativ mənzərəsi bu dildə çevik şəkildə, səlisliklə əksini tapa bilir. Dilimizin gözəlliyi, rəvanlığı, obrazlılığı və ən dərin mətləbləri ifadə etmək imkanları hətta əcnəbilər tərəfindən də dəfələrlə qeyd olunmuşdur. Azərbaycan dili minillər, yüzillər boyu xalqın varlığını yaşatmış əvəzsiz hadisədir. Hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı gənc öz ana dilini, milli ənənələrini öyrənməli, onları təbliğ etməlidir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin hər çıxışında dilimizin zənginlikləri, incəlikləri aşkara çıxır, ədəbi dilin normalarına heyrətamiz dərəcədə əməl olunurdu.

Ulu öndər Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafına dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi yanaşırdı. Hələ Azərbaycan Gənclərinin I Forumunda Heydər Əliyev gəncləri ana dilini dərindən mənimsəməyə çağırmış, özünəməxsus müdrikliklə onlara Şekspiri ingilis, Puşkini rus, Nizamini, Füzulini, Nəsimini isə Azərbaycan dilində oxumağı tövsiyə etmişdi: "Məni bu gün bu forumda sevindirən cəhətlərdən biri də o oldu ki, çıxış edən bütün gənclər çox sərbəst, səlis Azərbaycan dilində danışırdılar. Bilirsiniz, bir neçə il bundan öncə bunu görmək mümkün deyildi. Keçmiş illərin müəyyən xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan dili Azərbaycanda lazımi qədər inkişaf edə bilməmişdi. Doğrudur, biz buna çox çalışmışıq, 60-cı, 70-ci, 80-ci illərdə bu barədə çox səylər göstərilmişdir. Ancaq Azərbaycan dili hakim dil ola bilməmişdi. Biz Sovetlər İttifaqının tərkibində idik. Öz dilini bilməyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini yaxşı bilə bilməz".

Heydər Əliyev hesab edirdi ki, ana dilini bilməyən, bu dildə zəngin ədəbiyyatı oxumayan, tariximizlə, mədəniyyətimizlə, adət-ənələrimizlə yaxından tanış olmayan gənc əsla vətənpərvər ola bilməz. Ümummilli lider Azərbaycan dilini müstəqil dövlətçiliyin əsas rəmzlərindən saymaqla, onun inkişafı, zənginləşməsi və saflaşması, habelə gənclər tərəfindən mükəmməl mənimsənilməsi naminə xüsusi tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu istiqamətdə atılmış ilk mühüm addımlardan biri 18 iyun 2001-ci ildə "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanın imzalanması olmuşdur. Həmin fərmanda Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasının yaradılması da nəzərdə tutulurdu. Dünyanın heç bir dövlətində analoqu olmayan belə bir qurumun yaradılması ana dilimizin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsinə daha effektli şəkildə nəzarət etmək və bu prosesi ümummilli maraqlar kontekstində tənzimləmək məqsədi daşımışdır. Fərmanda, həmçinin, Azərbaycan dilinin tarixi inkişaf yolları, habelə müstəqil dövlətçilik atributu kimi rolu və funksiyası göstərilmiş, on il ərzində tətbiqi vəziyyəti hərtərəfli nəzərdən keçirilmişdir. Dilimizin qədim tarixinə obyektiv elmi-tarixi qiymət verən, habelə türk köklü bir dil olmasını təsdiqləyən, onun əsas təkamül mərhələlərini, inkişaf yollarını dahiyanə bir müdrikliklə, elmi-nəzəri əsaslarla izləyərək son söz deyən, rəsmi dövlət münasibəti bildirən bu fundamental tarixi sənəd Heydər Əliyevin ana dilimizin inkişafına göstərdiyi qayğının əyani təcəssümü kimi tarixiləşmişdir.

2001-ci il avqustun 9-da ulu öndər "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında" fərman imzalamış, beləliklə, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid reallaşmış, respublikada bütün yazılı sənədləşmələrin heç bir istisnaya yol verilmədən bu qrafika ilə aparılması təmin edilmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 2003-cü ilin 2 yanvar tarixli fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmişdir. Bu qanunda təhsil sahəsində başqa dillər üçün də geniş imkanlar açılmışdır. Lakin bu o demək deyil ki, sözügedən qanun digər dillərin tətbiqinə məhdudiyyət qoymamaqla Azərbaycan dilinin imkanlarını azaldır. Əksinə, qanuna görə, başqa dillərdə tədris aparan təhsil müəssisələrinin hər birində Azərbaycan dilinin tədrisi məcburi xarakter daşıyır. Qanunda, həmçinin, kütləvi informasiya vasitələrinin yazı üslubunda, televiziya və radio aparıcılarının nitqində, dublyaj və tərcümələrdə ana dilimizin normalarına əməl olunmasına dair bir sıra məcburi tələblər var və bu da Azərbaycan dilinin qorunmasına dövlət səviyyəsində ciddi önəm verildiyinin bariz göstəricisidir.

Hər bir dil cəmiyyətin, dövlətin inkişaf xüsusiyyətlərinə adekvat olaraq təkmilləşir, zənginləşir, ictimai həyat reallıqlarını daha dolğun ifadə etmək imkanı qazanır. Bu reallıqdan çıxış edən möhtərəm Prezident İlham Əliyev son 10 ildə ulu öndərin əsasını qoyduğu dil siyasətini yeni dövrün tələblərinə uyğun şəkildə davam etdirir. Dövlət başçısının "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı öz ictimai-tarixi əhəmiyyətinə görə kifayət qədər vacib sənəd olmuşdur. Sərəncama əsasən, 2004-cü ildən etibarən Azərbaycanda hər il bədii və elmi əsərlərin latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə çapı üçün dövlət büdcəsindən maliyyə vəsaiti ayrılır. Şübhəsiz, elm və mədəniyyətin, ədəbiyyatın ən dəyərli nümunələrinin yeni əlifbada nəşri cənab İlham Əliyevin milli-mənəvi dəyərlərimizə həssas münasibətinin ifadəsidir.

İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək, olduqca aydın şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Azərbaycan dilinin özünəməxsus inkişaf qanunları ilə cilalanmış kamil qrammatik quruluşu, zəngin söz fondu, geniş ifadə imkanları, mükəmməl əlifbası, yüksək səviyyəli yazı normaları var. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünluklə ifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqa bir neçə minillik tarix yaşaması lazım gəlir. Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi isə göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Azərbaycan dilinin dünya dilləri arasında ən kamil dillərdən biri olduğu həqiqətini bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri də dönə-dönə etiraf etmişlər. Onlar öz əsərlərində bu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək onu Avrasiyanın hər tərəfində işlənilən bir dil kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Milyonlarla azərbaycanlının hazırda mədəni inkişaf vasitəsi olan bu dil tarixən nəinki Qafqazda yayılmışdır, hətta müəyyən dövrlərdə daha geniş məkanda müxtəlif xalqların istifadə elədikləri ümumi bir dil olmuşdur. Bu mənada dünyanın ən şirin, mükəmməl, zəngin və poetik dillərindən olan Azərbaycan dilinin saflığını, büllurluğunu göz bəbəyi kimi qorumaq, milli sərvətimizin keşiyində ayıq-sayıq dayanmaq hər bir vətəndaşın müqəddəs borcudur. Unutmamalıyıq ki, milli varlığımızın, birliyimizin, mədəniyyətimizin ən davamlı daşıyıcısı ana dilimizdir.

Bütün bunlarla yanaşı, son 20 illik inkişaf yolunun təcrübəsi göstərir ki, digər sahələrdə olduğu kimi, ana dilimizin öyrənilməsi və tətbiqi sahəsində də hələ görüləsi işlər çoxdur. Ölkəmizin orta, orta ixtisas və ali məktəblərində Azərbaycan dilinin müasir dünya standartlarına, milli-mədəni inkişaf tariximizin tələblərinə cavab verən tədrisi işinin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Bir çox kütləvi informasiya vasitələrində, rəsmi yazışmalarda, kargüzarlıq və sair sahələrdə Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına lazımınca əməl edilməməsi də aktual problemlərdən biri kimi özünü göstərir. Azərbaycan dilinin reklam işində istifadəsində ciddi qüsurlara, nöqsanlara rast gəlinir. Kəskin tənqidlərə baxmayaraq, reklam vasitələrinin hazırlanmasında bir çox hallarda xarici dillərə əsassız olaraq üstünlük verilir. Şəhər və qəsəbələrimizin görkəminə xələl gətirən xarici dilli lövhələr gənc nəslin azərbaycançılıq ruhunda tərbiyəsinə mənfi təsir göstərir. Kino və televiziya ekranlarında dublyaj edilmiş ekran əsərlərinin tərcümə səviyyəsi olduqca aşağıdır. Eyni zamanda, xaricdə yaşayan soydaşlarımızın Azərbaycan dili dərslikləri, tədris vəsaiti, ana dilində elmi və bədii ədəbiyyat, mətbuat və sair ilə təmin olunması qənaətbəxş deyildir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" əsərində haqlı olaraq yazır: "Azərbaycan dilinin cəmiyyətimizdəki mövqeyi çox güclüdür. Həyata keçirilən irimiqyaslı layihə ədəbi irsimizi kütləvi surətdə latın qrafikası ilə çap etməyə imkan verdi. Bu, mədəni həyatımızda çox böyük hadisədir. Digər tərəfdən, dövlətin dilə və ədəbiyyata olan qayğısının təzahürüdür. Lakin hər bir dilin inkişafı onun kütləvi informasiya vasitələrində, müasir ədəbiyyatda, terminoloji problemlərin həllindəki mövqeyi ilə bağlıdır. Bu baxımdan etiraf etmək lazımdır ki, bu gün canlı danışıq dilimizdə müşahidə olunan bəsitlik, müasir ədəbi əsərlərin qıtlığı, kütləvi informasiya vasitələrinin dilindəki üslub pozuntuları və qəlizlik bizim dilçilərin və ədəbiyyatşünasların araşdırmalarında lazımi yer tutmur. Heç kəsə elə gəlməsin ki, dilin dövlət dili elan edilməsi ilə dillə əlaqəli olan bütün problemlər aradan qaldırılır. Daim dilin keşiyində dayanmalı olan insanlar, təəssüf ki, müasir dövr üçün zəruri sanballı tədqiqatları həyata keçirmirlər".

Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin 2012-ci il 23 may tarixdə imzaladığı "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqında sərəncamı bu və digər problemlərin həlli yolunda son dərəcə əhəmiyyətli addım kimi dəyərləndirilməlidir. Sərəncamda Azərbaycan dilinin tarixi təkamül və inkişaf mərhələlərinə elmi-tarixi rakursdan nəzər salınmış, qloballaşma şəraitində bu sahədə mövcud olan problemlər, görülməli tədbirlər dolğun əksini tapmışdır. Sənəddə vurğulanır ki, Azərbaycan dili xalqımızın mənəvi sərvəti, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli, dövlətimizin müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biridir: "Hər bir azərbaycanlı tarixin ayrı-ayrı dövrlərində dilimizin dövlət dili kimi fəaliyyət göstərməsindən böyük qürur hissi keçirir. Ölkəmizin zaman-zaman müxtəlif imperiyalar tərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz hətta bu ağır vaxtlarda belə milli məfkurənin, milli şüurun və milli-mədəni dəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onun qorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının müqəddəs borcudur".

Sənəddə Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Rəşid bəy Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyli, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Bəkir Çobanzadə, Cavad Axundzadə, Xalid Səid Xocayev, Məmmədağa Şirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynzadə, Əliheydər Orucov, Səlim Cəfərov, Əlövsət Abdullayev, Fərhad Zeynalov və digərlərinin tarixi xidmətləri vurğulanmış, xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyi illərində Azərbaycan ədəbi dilinə xüsusi diqqətin mövcudluğu qeyd olunmuşdur.

Sərəncamda bütün bunlarla yanaşı, mövcud problemlərə də ətraflı nəzər salınmış, son dövrlər müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi təəssüflə diqqətə çəkilmişdir: "Ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Azərbaycan dilində internet resurslarının qıtlığı, elektron və interaktiv dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan dilini öyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir tələblərə cavab verməməsi narahatlıq doğurur. Sovet dövründə Azərbaycan dilçilərinin dünya elmində gedən proseslərdən təcrid olunması ilə ölkəmizdə dilçilik sahəsindəki nəzərəçarpan boşluq hələ də aradan qaldırılmamışdır.

Dilçilik elmimiz təkcə Azərbaycan dili ilə bağlı deyil, həmçinin onun digər türk dilləri ilə münasibətlərini öyrənmək istiqamətində ciddi addımlar atmalı, müasir dillərin nəzəri cəhətdən araşdırılmasına, eyni zamanda qədim dünya dilləri və mədəniyyətlərinin tədqiqinə yönələn yeni layihələr işləyib hazırlamalıdır".

Sərəncamda ana dilinin istifadəsi və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması, ölkəmizdə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına, Təhsil, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları, Mədəniyyət və Turizm nazirlikləri və digər aidiyyəti qurumlarla birlikdə "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın layihəsini hazırlayıb 2012-ci il oktyabr ayının

1-dək Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etmək tapşırılmışdır. Sərəncamla Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və koordinasiya edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası da yaradılmışdır. Sənəd əsasında, eyni zamanda, Azərbaycanda müxtəlif sahələrdə tərcümə işinin mərkəzləşdirilmiş qaydada və məqsədyönlü aparılması üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzi yaradılmışdır.

"Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın qısa müddətdə hazırlanaraq Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunması mənəviyyatımızın güzgüsü olan ana dilimizin saflığının və zənginliyinin qorunması yolunda mühüm tarixi hadisədir. Sənədin preambula hissəsində haqlı olaraq göstərilir ki, elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlər yeni səviyyəyə yüksəldilməlidir: "...Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi və azərbaycançılıq məfkurəsi əsasında hərtərəfli inkişafı baxımından gənc nəslin ana dilinə sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə olunması, ədəbi dilin normalarına ciddi surətdə əməl edilməsi, o cümlədən dilçilik elminin müxtəlif sahələri üzrə yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması dövrün tələbi olaraq qalır".

Dövlət proqramı 2013-2020-ci illər ərzində bu istiqamətdə bir sıra zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Proqramın məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi, ölkədə dilçilik araşdırmalarının əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasıdır. Sənəd, eyni zamanda, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental və tətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyin müasir cəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur.

Bu fundamental sənəd özündə Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun inkişafı, qorunması, elektron məkanda daha geniş istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişaf etdirilməsi mexanizminin yaradılması; dilçilik sahəsində yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasının təkmilləşdirilməsi; dünya dilçilik elminin müasir inkişaf meyillərini nəzərə almaqla, elmi tədqiqatların prioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; dilçilik sahəsində dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri ilə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi; dilin inkişafı və tədrisi məsələlərinin uzlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi; dilçi alimlərin müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının yaradılmasında iştirakının təmin edilməsi; dil (ədəbi dil) və mədəniyyət tarixinin daha əsaslı tədqiqini təmin etmək üçün qədim dillərin tarixinin öyrənilməsi; dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; dil və nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi; Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin və qrammatik normalarının sistemləşdirilməsi; Azərbaycanda dil situasiyalarının və dil əlaqələrinin öyrənilməsi kimi mühüm vəzifələri özündə ehtiva edir.

Sənəddən gözlənilən ən mühüm nəticə qloballaşma şəraitində Azərbaycan dilinin zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişafının dövlət səviyyəsində təmin olunmasıdır. Bundan başqa, sənəd əsasında dünya dilçilik elminin müasir inkişaf meyilləri nəzərə alınmaqla Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında və respublikanın digər elmi müəssisələrində, ali məktəblərində aparılan fundamental və tətbiqi tədqiqatların prioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; bu sahədə fəaliyyət göstərən elmi müəssisə və qurumların maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi; Azərbaycan dilinin və dilçilik elminin inkişafı ilə bağlı qısamüddətli və uzunmüddətli kompleks elmi proqramların işlənib həyata keçirilməsi; Azərbaycan dilçiliyinin prioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; qədim dillərin öyrənilməsi sahəsində dönüş yaradılması və müasir dünya dilçiliyinin nəzəri səviyyəsinə uyğun elmi tədqiqatlar aparılması işinin gücləndirilməsi; dilçilik sahəsində ixtisaslı kadrların hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi; dünyanın aparıcı mərkəzləri ilə beynəlxalq elmi əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi, dilçiliyin aktuallıq kəsb edən müxtəlif problemlərinə dair birgə tədbirlərin həyata keçirilməsi; Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı, tədrisi, lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi, qrammatik quruluşunun qorunması, söz yaradıcılığı prosesinə nəzarətin gücləndirilməsi və nitq mədəniyyəti sahəsində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi; dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; mətbuat orqanlarında, televiziya və radio kanallarında, internet resurslarında və sosial şəbəkələrdə ədəbi dil normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq üçün mexanizmlərin müəyyənləşdirilməsi; elmi, bədii və publisistik əsərlərin orijinaldan tərcüməsi, eləcə də filmlərin dublyajı sahəsində qüsurların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi; reklam, afişa və elanlarda ədəbi dil normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq üçün yollar müəyyən edilməsi; Azərbaycan dilini öyrənən xarici vətəndaşlar və xarici dil öyrənmək istəyən azərbaycanlılar üçün tədris vəsaitlərinin daha intensiv hazırlanmasının təmin olunması; Azərbaycan dilinin düzgün işlənilməsində çevikliyin təmin olunması üçün müvafiq internet resurslarının yaradılması; Azərbaycan dilində internet resurslarının, elektron və interaktiv dərsliklərin yaradılması sahəsində işlərin görülməsi nəzərdə tutulur.

Dilin milli varlığın mühafizəsindəki roluna dair dünya xalqlarının mütəfəkkirləri çoxsaylı əsərlər yazmış, zəngin elmi-nəzəri irs qoyub getmişlər. Dil hər bir milli mədəniyyətin canı, cövhəri, mədəniyyətin ən mühüm və davamlı daşıyıcısıdır. Fəqət, dilin özünü hifz etmədən, onun inkişafı, zənginləşməsi üçün zəruri tədbirlər həyata keçirmədən xalqın milli özünəməxsusluğunu, milli ruhu qorumaq mümkün deyildir.

Dövlət başçısı İlham Əliyevin ana dilinə qayğı siyasətini keyfiyyətcə yeni mərhələdə uğurla davam etdirməsi onun milli təəssübkeşliyindən, vətənpərvərliyindən irəli gələrək bütövlükdə qloballaşma şəraitində xalqın milli-mənəvi dəyərlərini qorumağa xidmət edir.

Nurlana ƏLİYEVA,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Kollecinin direktoru,

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2013.- 21 may.- S.2.