Şərq şeirinin gəncəli ilahəsi

Məhsəti Gəncəvi-900

Prezident İlham Əliyevin 16 yanvar 2013-cü il tarixdə Məhsəti Gəncəvi yaradıcılığının 900 illik yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar imzaladığı sərəncamda deyilir: "Zəngin ənənələrə malik çoxəsrlik Azərbaycan poeziyasının tanınmış nümayəndəsi Məhsəti Gəncəvinin ədəbiyyat tariximizdə özünəməxsus yeri var. Onun yaratdığı söz sənəti nümunələri insanı ucaldan yüksək bəşəri duyğular, nikbin ruh və dərin lirizmlə səciyyələnərək geniş şöhrət tapıb, sonrakı dövrlərdə bədii zövqün formalaşmasına mühüm təsir göstərib. Şairənin ədəbi şəxsiyyəti yaradıcı Şərq qadınının fikir və mənəvi azadlığının parlaq təcəssümü kimi Qərb şərqşünaslarının əsərlərində çox yüksək dəyərləndirilib". Məhsəti Gəncəvi yaradıcılığının 900 illik yubileyi UNESCO-nun görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar hadisələrin qeyd olunması proqramına da daxil edilib.

Söz tariximizin ən görkəmli ustadlarından olan Məhsəti Gəncəvi XII yüzilliyin təkcə Azərbaycan ədəbiyyatına deyil, ümumiyyətlə, Şərq poeziyasına bəxş etdiyi çox məşhur simalardan biridir. Tədqiqatçılar hələ də dəqiq araşdıra bilməyiblər ki, Məhsəti Gəncəvidən öncə də qadın şair olub, ya yox. Bir məsələ dəqiqləşib ki, ondan əvvəl də, sonra da deyilmiş sözlərin, çağırılmış bayatıların, yazılmış rübailərin ən gözəli, ən təsirlisi, ən unudulmazı məhz Məhsəti Gəncəviyə məxsusdur. Bu fikrin də bir sadə səbəbi var: Məhsəti Gəncəvinin qəlbindən qopan poetik düşüncələr onun zərif duyğularının, həssas qadın qəlbinin töhfələridir. İllərdir dillər əzbəri olan, insan ömrünün poetik hesabatını xatırladan rübaisi öz dəyərini saxlamaqdadır:

Dün kaşı kuzəmi daşlara çaxdım,

Sərxoşdum bilmədim əlimdən saldım.

Kuzə dilə gəlib dedi ki, mən də

Sənin kimi idim, bu günə qaldım.

Məhsəti Gəncəvi 1089-cu ildə Gəncə şəhərində doğulmuş, ömrünün sonuna kimi burada yaşamışdır. Tədqiqatçıların verdiyi məlumata görə, onun əsl adı Mənicə idi. Məhsəti adını isə özünə ədəbi təxəllüs kimi götürmüşdü. Doğrudur, həmin təxəllüsün mənşəyi barədə bir neçə rəvayət məlumdur. Amma əsas məsələ odur ki, bu adın yanında bir kəlmənin - Gəncəvi sözünün olması da Məhsəti xanımın yeri, yurdu, vətəni haqqında bir vizit kartıdır. Məhsəti Gəncəvi bəlkə də yeganə şairdir ki, onun haqqında çoxlu əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, dastanlar uydurublar. Bəzən də insanlara elə gəlir ki, Məhsəti Gəncəvi əfsanəvi bir şəxsiyyət, uydurulmuş obrazdır. Məhsəti bizim o sənətkarlarımızdandır ki, onun poetik yadigarlarının coğrafiyası çox genişdir. Rübailəri, şeirləri sərhədlər aşıb. Rübailəri müxtəlif dillərə - alman, fransız, ingilis, italyan, rus lisanında yayılıb. Təəssüf ki, uzun müddət şəxsiyyəti və ədəbi irsi arzuolunan səviyyədə tədqiq edilməyib. Böyük şairin həyatı barədə məlumatlar əsasən əlyazma nüsxələri şəklində Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda, İstanbul və Londondakı muzeylərdə var. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının son tədqiqatları göstərir ki, XII əsrdə yaşamış bu şair haqqında dövrünün tarixçi alimləri, hətta salnaməçilər öz əsərlərində real faktlar söyləyiblər. "Məhsəti və Əmir Əhməd" dastanı əslində bu məşhur şairlə ona aşiq olmuş Əmir Əhməd haqqındadır. Bu dərin sevdanın sonu nikahla tamamlanıb. Onların iki övladı da olub. Əmir Əhməd uzun müddət Gəncənin xətibi olub. O, Məhsətidən əvvəl rəhmətə gedib. Könül sirdaşının ölümünə dözə bilməyən Məhsəti Gəncəvi bu fəraqdan çoxlu göz yaşı töküb. Nəticədə gözləri tutulub. Bu ayrılıq cəmi iki ay çəkib. Həm dastandan, həm də tədqiqatçıların yazdıqlarından məlumdur ki, Məhsəti Gəncəvinin qəbri Şıx düzü deyilən yerdə - Nizami Gəncəvinin qəbrinin yanındadır. 1923-cü ilin noyabr ayında Tiflisdə nəşr olunan "Yeni fikir" qəzetinin 206-cı sayında dərc edilmiş "Nizami Gəncəvinin qəbri" adlı məqalədə belə bir fakt verilib ki, Nizami Gəncəvinin qəbrinin ətrafında qazıntı işləri aparılarkən yanında bir qadın qəbrinin də olduğu üzə çıxıb. "Bu, kimin məzarı ola bilər" məsələsi ətrafında müxtəlif fikirlər, fərziyyələr dolaşıb. Kimi bu qəbrin Nizami Gəncəvinin həyat yoldaşına, kimi də qızına məxsus olduğunu fikirləşib. Halbuki Nizaminin qızı olması barədə məlumat yoxdur. Amma tarixçilərin təzkirələrində, eləcə də başqa əlyazmalarda Məhsəti Gəncəvinin qəbrinin Nizaminin yanında olduğu qeyd edilib. İstər-istəməz düşünməyə məcbur olursan. Ermənilər bizim qədim torpaqlarımıza xaç işarəli daşlar basdırıb, sonra da "aşkarlayıb" "bura bizimdir" - deyirlər. Biz isə yazılmış, təsdiqlənmiş, əsrlərin dizini qatlayaraq bugünə qədər gəlib çıxmış məlumatları, mesajları qulaqardına vururuq. Fikirləşirsən ki, nə olaydı, bu gün Gəncədə Nizami məqbərəsinin yanında elə Məhsəti Gəncəvinin məqbərəsi də ucalaydı... Azərbaycan poeziyasının qoşa səməndəri kimi.

Məhsəti Gəncəvi haqqında ən sanballı tədqiqat əsərini məhz ədəbiyyatşünas alim Rafael Hüseynov yazıb. "Məhsəti - necə varsa" adlanan kitabda oxuyuruq: "Məhsəti Xəyyamdan əvvəl doğulub, ondan qabaq rübai yazmaqda məşhurlaşmış və Nizamidən sonra vəfat etmişdir". Nizaminin müasiri olan real tarixi şəxsiyyət Məhsəti Gəncəvi son dərəcə yüksək poetik istedad sahibi idi. Onun rübailərində Bəlx, Mərv, Nişapur, Herat şəhərlərinin adı çəkilir. Tədqiqatlardan bəlli olur ki, gənclik çağlarında bir neçə illik Gəncədən ayrılan Məhsəti Gəncəvi bu şəhərlərdə yazıb-yaratmışdır. Sonra yenidən doğulduğu yurda dönərək ömrünün sonunadək burada yaşamışdır. Məhsəti Gəncəvi haqqında aparılan araşdırmalardan bəlli olur ki, o, Gəncədə ən güclü şahmat ustası olub. Maraqlıdır, onun mənəvi varisi Xurşudbanu Natəvan da (XVIII əsrdə) Şuşada ən gözəl şahmat bilicisi idi. Məhsəti Gəncəvinin şahmat oynaması ilə bağlı maraqlı məlumatlar da var. Bir dəfə Gəncə şahı Məhsəti ilə şahmatda öz gücünü sınayır, lakin uduzur. Sonra da Əmir Əhmədlə oynayır, yenə də uduzur. Bu məğlubiyyətdən qəzəblənən hökmdar əmr edir ki, Məhsətini öküz dərisinə bürüyüb zindana atsınlar. Ancaq altı gündən sonra yerli əyanların xahişi ilə şairi azadlığa çıxarıb. Məhsəti Gəncəvi şahın bu qərəz və zülmünü ifşa edən şeirlər söyləyib. Onun bədahətən şeir deməsi, təbiətin gözəlliklərinə, həyatın təzadlarına rübailər söyləməsi bu zalım şahın qəlbini yumşaldır, hətta ona at bağışlayır. Başqa bir məlumatda oxuyuruq ki, Məhsəti Gəncəvinin musiqi istedadı yüksək olub. O, Gəncənin qızlarını başına yığaraq onlara musiqi dərsi keçərmiş. Qızlar ney, cəng, dəf çalmağı öyrənər, oxuyar və rəqs edərmişlər. Təzkirələrdə yazırlar ki, Məhsətinin şərəfinə ziyafətlər təşkil edilərmiş. Bu məclislərdə də mütləq cəngdə, udda, bərbəddə, əbrişimdə, neydə və təmpurda musiqilər ifa olunarmış. O dövrün musiqi sənəti və mühiti ilə əlaqədar aparılan tədqiqatlarda qeyd edilir ki, Məhsəti Gəncəvi gənclərə bu sənətin sirlərini öyrədirmiş. Hətta Nizaminin belə bir şerini də misal gətirirlər ki, o, bu bədii müraciəti məhz Məhsəti Gəncəviyə həsr edib:

Sənin sənətin musiqi çalmaqdırsa,

Mən zil və bəm səsləri dinləmək istəyirəm.

Sürməli kipriklərini yana dartma,

Bir ox at, gözləyirəm.

Məhsəti Gəncəvinin atası ilahiyyatçı olub. Bu səbəbdən də yüksək ilahiyyat təhsili alan Məhsəti Gəncəvi Azərbaycan və müsəlman intibahının parlaq nümayəndəsi idi. Bu xanım bir çox sənətdə birincilik şərəfinə sahib olmuşdu. İlk məşhur Azərbaycan şairi, ilk şahmatçı qadın, ilk görkəmli qadın musiqiçimiz, hətta bəziləri onu ilk qadın bəstəkar da adlandırıblar. Tərcümeyi-halından və haqqında yazılanlardan bəlli olur ki, o, rübailərini öz musiqisi ilə çalıb-oxumağı da çox sevərmiş. O, Gəncənin Xərabat məhəlləsində yaşamışdır. Elə bir qonaqlıq, musiqi və rəqs məclisi olmazdı ki, Məhsəti Gəncəvi orada iştirak etməsin. Onun bu məhəllədə yaşayan gənc sənətkarlara, dərzilərə, qızıl axtaranlara, əyiricilərə, dulusçulara və başqalarına həsr etdiyi şeirlər silsiləsi də maraqlıdır. Özünün qabiliyyətindən, daxili zənginliyindən, ustalığından xəbərdar olan Məhsəti Gəncəvi əminliklə deyirdi:

Məhsətiyəm, oldum gözəllərə tağ,

Hüsnümü vəsf edir Xorasan, İraq.

Gəncə xətibinin oğlu, qıyma ki,

Yandırsın beləcə könlümü fəraq.

O, "xətib oğlu" deyərkən həyat yoldaşı Əmir Əhmədi nəzərdə tuturdu. Təəssüf ki, rüzgar onların xoşbəxtliyini əllərindən tez aldı. Bu ağrı-acıya dözə bilməyən Məhsəti Gəncəvi öz ömür yolunun nidasını belə dilə gətirdi:

Ey sarvan, səfərə vermisən qərar,

Məni qoyub getmə, üzgün canım var.

Sənin dəvələrin adi yük çəkir,

Qəm yükü çəkirəm, məni də apar.

Bəzən Məhsəti Gəncəvinin rübailərini Ömər Xəyyam məktəbinə aid edirlər. Amma bu fikirlə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Çünki o, Ömər Xəyyamdan əvvəl doğulub, ondan öncə rübailər yazaraq məşhurlaşıb. Deməli, bu ziddiyyətli məlumatların, ehtimalların həqiqətlə əlaqəsi yoxdur. Məhsəti Gəncəvi məhz elə öz məktəbini yaratmışdır. Əlbəttə, rübaidən söz açmaq fars və türkdilli şeirin minillik tarixini çevirmək deməkdir. Məhsəti Gəncəvidən əvvəlcə də, sonra da yüzlərlə şairin rübaisi məlumdur. Bəzi hallarda da Məhsətiyə məxsus rübailər başqa şairlərə aid edilib. Sadəcə olaraq, şeirin məzmununa diqqət verdikdə açıq-aşkar aydın olub ki, bu rübailər də məhz Məhsəti Gəncəviyə aiddir. Belə yanaşma və təhlillərin düzgün və dürüst aparılmasına səy göstərən və buna da nail olan Rafael Hüseynov Məhsəti yaradıcılığına, onun rübailərinə şərik və ortaq axtaranların cavabını elə gəncəli şairin öz misraları ilə verib. Hətta elə rübailər var ki, eynilə gah Xəyyama, gah Nəsrəddin Tusiyə, gah Mücirəddin Beyləqaniyə aid edilib. Amma rübainin ruhu, ahəngi, yazılma tarixi sübut edib ki, bu, məhz Məhsəti Gəncəvinindir:

Bir əlimiz Quranda, bir əlimiz camdadır,

Gah halalın, gah da haramın yanındayıq.

Bu göylərin (altında) nə püxtə, nə xam olan bizik,

Nə mütləq kafir, nə də tamam müsəlmanıq.

Əlbəttə, min ilə yaxın bir müddətin çərçivəsində şairlərin əsərlərinin qarışıq salınması təbiidir. Yetmiş il sovet imperiyası altında yaşamağımız da klassiklərimizin doğru-düzgün aşkarlanmasına mane olub. Məhsəti Gəncəvi yaradıcılığının 900 illik yubileyi ilə bağlı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən verilən sərəncama uyğun olaraq bu unudulmaz şəxsiyyətin ədəbi fəaliyyətinin dürüst araşdırılması, onun adına layiq tədbirlərin keçirilməsi nəzərdə tutulub. Ötən əsrin 80-ci illərində Gəncədəki "Xatirə bağı"nda bu bölgədə doğulmuş görkəmli sənətkarların bir çoxuna heykəllər qoyuldu. Məhsəti Gəncəvi də öz doğma yurdunda beləcə abidələşdi. Vaxtilə dövrün sərt küləkləri gəncəli şairin şeirlərini və ömür yolu haqqındakı məlumatları, əlyazmaları ölkə-ölkə, şəhər-şəhər yaydı. Məhsəti yaradıcılığı 900 ildir ki, öz cazibəsini saxlamaqdadır. Bu gün onun şəxsiyyətinin, irsinin dürüst tədqiq olunmalı, yaradıcılığının öyrənməli, təbliğ edilməli cəhətləri çoxdur. Onun təsiri altında təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, həm də Şərq ədəbi dünyasında onlarca qadın şair yetişdi. Çoxları da Məhsəti kimi rübai yazmağa çalışdı. Oxucu ilə müəllif arasında olan bu 900 illik məsafə arasında Məhsəti şeirinin ənənələri davam etdi, onun yaratdığı ədəbi məktəb yaşadı. Şərq dünyasında Məhsətinin adı rübai ustası kimi şöhrətlənmiş Xəyyamla birgə çəkilir. Məhsətinin rübailərinə nəzirələr, bənzətmələr yazıldı. Bütün bunlardan sonra deyək ki, XII yüzillikdə dünyanın heç bir xalqının ədəbiyyatında "Məhsəti qüdrətli, Məhsəti səviyyəli və Məhsəti istedadlı bir qadın şair görünmür. Məhsəti yaradıcılığı məhəlli çərçivələri vurub keçən, bəşərin malı olan, sənət inciləri qələmə alan bir sənətkar kimi dünya ədəbiyyatındakı ən üstün şairlərdəndir" (R.Hüseynov). Həm klassik, həm də müasir olan Məhsəti Gəncəvi Şərq şeirinin gəncəli ilahəsi idi...

Flora XƏLİLZADƏ,

Azərbaycan.-2013.- 25 may.- S.11.