Yaşayan Yunus İmrə

Yunus İmrəni anlamaq üçün əvvəlcə onun yaşadığı tarixi şəraiti doğru təhlil etmək gərəkdir. Aramsız səlib yürüşlərinə məruz qalan və bu müharibələrdən əziyyət çəksə də, ayaqda durmağı bacaran, ölüm-dirim mübarizəsi aparan Anadolu Səlcuk dövləti yeni bir fəlakətlə - moğol işgalı ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. Moğol işğalı yıxmaq, məhv etmək anlayışı ifadə edirdi. 1243-cü ildə Kösədağ döyüşündən sonra çəyirtkə sürüsü kimi Anadolu torpaqlarına doğru irəliləyən moğollar bu yurdu güclü qasırga kimi təməlindən sarsıtdı. Hər biri elm, mədəniyyət, sənət mərkəzinə çevrilmiş şəhərləri viran qoydular, ölkənin var-yoxunu taladılar.

Bu fəlakətin nəticələri çox ağır oldu. Dövlət zəiflədi, iğtişaşlar başladı, parçalanmalar oldu. Bu da üsyanların alovlanmasına gətirib çıxardı. İnsan insanlıqdan çıxdı, güclünün zəifi əzdiyi bir dönəm başladı. Xalq moğol ordusunun ehtiyaclarını qarşılamaq üçün ağır vergilərə cəlb edildi. Aclıq, qıtlıq ölkəni bürüdü. Bu olaylardan ən ağır təsiri isə inanclar gördü. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan xalq nə edəcəyini bilmirdi. Bu durumdan yetərincə yararlanaraq qaranlıq məqsədlər güdən və inancları məhv etməyə çalışan cürbəcür cərəyanlar Anadolu insanının düşüncəsinə təsir edə biləcək münbit zəmin tapmışdı. Maddi yaralar birtəhər sarıla, sağala bilirdi, lakin xalqın inancını, imanını, sahib olduğu dini-mənəvi dəyərləri məhv etmək kimi çirkin niyyət daha dəhşətli idi.

Belə bir mürəkkəb tarixi dövrdə yaşayan Yunus İmrə kimi könül ərlərininin vəzifəsi maddi və mənəvi dayaqları sarsılmış xalqa inam, iman və həyat gücü vermək, onu yenidən inanclarına, dəyərlərinə bağlamaq idi. Əhməd Yəsəvi ocağında yetişən bilgi irfanları, sufilər səlib və moğol yürüşlərinin vurduğu yaralara məlhəm olmalı, loğman kimi bu yaraları sarımalı, Anadolunun dörd bir yanında açdıqları təkyələrdə insanlara ümid qapısı açmalı idilər.

Biz burada Yunus İmrəni yetişdirən mühiti anlamaq üçün Mövlanadan və ondan əvvəl İbn Ərəbidən bəhs edəcəyik. Çünki Yunus İmrənin də müdafiəçisi olduğu tövhid, birlik fikrinin əsl memarı İbn Ərəbi idi. 1204-cü ildə Konyaya gələn bu tarixi şəxsiyyət xeyli vaxt burada qalmış, sonradan Malatyaya köçərək bir müddət vəhdəti-vücud anlayışının Anadoluda yayılmasına və mənimsənilməsinə çalışmışdır. Fikirlərini şeir ve musiqi vasitəsilə anladaraq insanların düşüncələrinə təsir göstərən dühalardan biri də Mövlana idi. Yunus İmrə bu iki böyük şəxsiyyətin yaratdığı zəmində eyni düşüncə və inanc adamı olaraq ürəklərə, qəlblərə yeni nəfəs verən mürid idi. Bu sevgi yeddi əsrdir ki, insanların ürəyini fəth etməkdədir, zaman keçdikcə sanki yenidən doğulur və yaşayır.

Zaman-zaman müxtəlif təriqətlər ona sahib çıxmaq istəmişdi. Niyyətləri Yunusun şöhrətinin və xalq arasında təsir gücünün yüksək olmasından öz məqsədləri üçün yararlanmaq idi. Ona görə də hər təriqət Yunusun ona mənsub olduğunu iddia edir, şöhrətindən və xalq sevgisindən sui-istifadə etməyə çalışırdı. Lakin o, böyük aşiq-sufi, vəhdəti-vücud davamçılarından idi, həyatı boyu heç bir təriqətə mənsub olmamışdı. Onun mənəvi tutarı təriqətlərin sərhədinə də sığmazdı. Sıxıntılarla dolu bir dövrdə yaşamış Yunusa görə, insan ilk növbədə nəfsinə sahib olmalı, onu tərbiyələndirməlidir. Özü heç vaxt nəfsini, şəxsi maraqlarını düşünməmiş, mənsub olduğu cəmiyyətin dərdlərini, qayğılarını özünə dərd etmiş, çarəsini axtarmışdır.

Yunusun inanclarından uzaqlaşan, halallığını, imanını itirən toplumun nə hala gəldiyini anladan bir çox şeirləri var. O eyni zamanda bir cəmiyyət mühəndisidir. Yaradıcılığında xalqın yaşadıqlarını o qədər dəqiq təhlil edib ki, indinin özündə də həmin dövrü öyrənmək üçün onun şeirlərindən yetərincə istifadə edirlər. O, inancını dərindən anladaraq, inanaraq ifadə edərdi. İnanca bu qədər dərin və kamil baxışı onu dinə zahirdən baxan dindarlardan fərqləndirən böyük özəlliyi idi:

Bir kəz könül yıxdın isə,

Bu, qıldığın namaz deyil.

Yetmiş iki millət dəxi

Əlin-üzün yumaz deyil.

Yunus bu kimi şeirləri ilə müsəlmanlığa çatmağın yol xəritəsini çəkirdi. Onun düşüncə dünyası təkcə inanmaqdan, ibadət etməkdən ibarət deyildi. Şeirlərində islamın insanların həyatında gerçəkləşməsi üçün lazım olan qaydalarla, əxlaqi dəyərlərlə bağlı təsbitləri vardı. Yalan danışmamaq, səbrli olmaq, insanlarla xoş rəftar etmək, könül qırmamaq, yardımsevər olmaq aşılayırdı müasirlərinə:

Gəlin tanış olalım,

İş kolayın tutalım.

Sevəlim, seviləlim,

Dünya kimsəyə qalmaz.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Yunusa görə, ən böyük tərbiyə nəfsin tərbiyə edilməsidir. İnsanın məqsədə çatmasında əsas əngəl nəfsidir ki, əlacı yalnız mənəvi tərbiyə ilə, nəfsinə sahib olmaqla mümkündür. Mənəvi tərbiyənin sonunda gerçəkləşən məqsəd insanın könül gözünün açılmasıdır. Nəfsinə sahib olan insan könül gözünü hər cür pisliklərdən, keçici həvəslərdən, kin-küdurətdən təmizləyən insandır. Yəni kamilliyə gedən yol əvvəlcə insanın nəfsindən keçir. Yunusa görə, insan hədisi-şərifdəki ifadələrə uyğun olaraq əlindən və dilindən əmin olan kimsədir. Bu cür insanlar gözəlliyin, doğruluğun və kamilliyin timsalıdır.

Yunus İmrənin şeirlərində sevgi, məhəbbət ən uca zirvədə durur. Düşüncəsinə görə sevmək və sevilmək Allahın vəsfidir. Sevginin səbəbi gözəllikdir. Gerçək gözəllik isə uca Yaradana məxsusdur. "Allah gözəldir, gözəli və gözəlliyi sevər" hədisini təsəvvüf baxımından təhlil edən sufilərə görə, Allah öz gözəlliyini nümayiş etdirmək, göstərmək üçün kainatı yaratmışdır. Yəni aləmin yaradılma səbəbi sevgidir. "Ol!" əmrində eşq var. Bu sevginin miqyası isə sərhədlərə sığmır. Çünki bu sevgi müqəddəs prinsip olaraq ərsəyə gətirilmişdir. Bu sevgi Allahdan zühur etmiş və kainatın yaradılması ilə nəticələnmişdir. Dolayısı ilə bütün məxluqlar varlıqlarında bu ilahi sevginin cövhərini daşıyırlar. Deməli, iman da, inam da ancaq və ancaq sevgi ilə kamala çata bilir.

Yaradanı sevmək, ona qovuşmaq yalnız yaradılanları sevməklə mümkündür. İnsan oğlu bu sevgi işığı ilə qaranlıqları aydınlığa çevirərək sevgi dolu bir dünya qura bilər. İnsan ilahi "mən"lə bərabər, şeytani və heyvani hisslərə də sahib bir varlıqdır. Tanrı onu mələklər mərtəbəsinə yüksəldərkən şeytan onun heyvani hisslərindən bəhrələnərək aşağı səviyyəyə salır. Sevgi insanı pisliklərdən arındırıb kamillik dərəcəsinə çatdırarkən bu müqəddəs hissdən yoxsul olanlar insanlıqdan uzaqlaşırlar. Nəticədə insanın əvvəlcə özünə, sonra isə ətrafına və bütün varlıqlara qarşı zülmünün təməli qoyulmuş olur. Sevən insan inanclı insandır. Yaradanı ilə səmimi münasibət qura biləndir, onu sevəndir. Bu səmimi münasibət ona bir tərəfdən dünyaya gəlməsinin, var olmasının mənasını öyrədir, digər tərəfdən isə bir məxluq kimi üzərinə düşən məsuliyyəti anladır. Bu cür insan cahanı bərbad edən deyil, abad edəndir. Şəxsiyyəti və xarakteri Yaradanın qayəsinə uyğun təşəkkül tapar, mənfiliklərdən, çirkinliklərdən uzaq olar, ətrafındakı insanlarla insan kimi davranar, bütün canlılara eyni sevgi gözü ilə baxar, ən kiçik varlıqda belə ilahi gözəlliyi görər və bu gözəlliyi yaşayar.

Sevgisiz insan isə hamıdan əvvəl özü ilə savaşar. İçində daşıdığı kin-küdurətdən ətrafını da zəhrimara çevirər. Haqqı və doğrunu unudar, hirsi seçər, bütün gözəlliklərə qarşı çıxar, onları görməz. Ədaləti deyil, zülmü seçər. Gülün gözəl ətrindən zövq almaq əvəzinə, tikanı ilə kiminsə canını yandırmağı düşünər. Çünki ürəyi susuz və bərəkətsiz tarlaya çevrilmişdir. Onun ruhunda sevgi çiçəkləri açmaz, sevgidən göz yaşı tökməz, içi hikmətdən yoxsuldur. Sakit, xoşbəxt və rahat həyat bu cür insanların dünyasından çox uzaqdır.

Bax Yunus İmrəni əsrlərdir yaşadan və bütün zamanların fövqündə saxlayan fərqliliyi yaradılanı və Yaradanı ilahi bir anlamla sevməsi idi, düşüncəsində daim sevgi duyğusu yaşatması idi. Hərçənd şairin özü sevgisizliyin hökm sürdüyü qaranlıq bir çağda yaşayıb yaratmışdır. Xristian və moğol işğalları ilə xalqın hər cür zülm, işgəncə və müsibətlə üz-üzə qaldığı bir zamanda. Yunus müasirləri - Həzrəti Mövlana, Hacı Bayram, Vəli kimi sevgi qəhrəmanları ilə birlikdə insanları sevgiyə çağırırdı. Bu aqil insanlar yaxşı bilirdilər ki, xalqın ürəyində açılmış yaraları yalnız sevgi, şəfqətlə sağaltmaq mümkündür. Odur ki, bu müridlərin hər biri fikirləri, düşüncələri, sevgi ətirli şeirləri ilə könül həkiminə çevrilmişdi. Yaşadıqları zamanı eşqlə, sevgi ilə tanıtdılar - Yaradana və yaradılana sevgi ilə...

İnsan insanlığın mənasını qəlbində, ürəyində daşıyır. O, maddi, bioloji varlığı ilə deyil, könlü, içində daşıdığı sevgi ilə insandır. Buna görə də Yunus İmrənin şeirlərində könülə, insanın iç dünyasına çox önəm verilir. Çünki könül haqqın əks olunduğu aynadır:

Könül mü yey, Kəbə mi yey?

Ayıt mənə, ağlı ərən.

Könül yeydürür, zira kim

Könüldədir dost durağı.

Kəbə maddi bir yapıdır, tikilidir. Əsl Kəbə isə könüldür. Odur ki, könül sındırmaq son dərəcə böyük bir səhvdir, Kəbəni uçurmaqdır. Əgər bir insan könül qırmışsa, ibadətlərinin heç bir dəyəri yoxdur, çünki ibadətlər, dualar Allaha yaxın olmağı şərtləndirən davranışlardır.

Dünyaya gələn insanın vəzifəsi könül sındırmaq deyil, könül qurmaqdır, könül tikməkdir ki, bu da sevgi ilə, eşqlə, şəfqətlə mümkündür:

Gəlmədim dava üçün,

Mənim işim sevgi üçün.

Dostun evi könüllərdir,

Könüllər yapmaya gəldim.

İnsan oğlu əsasən dünyanın görünən üzünə baxır. Bu üz daha cəlbedici, "şəkərdən şirin"dir. İnsan zahiri gözəlliyə o qədər aludə olur ki, dünyanın o biri üzünü görmür, hətta əbədi qalacağını, heç ölməyəcəyini zənn edir. Hər şeyin yalnız bu dünyada olduğunu düşünür, axirətə inanmır. İnsanın özünə və ətrafına etdiyi zülmün səbəbləri də buradan qaynaqlanır. Yunus İmrə dünya ilə bağlı mövzuya müraciət etməklə insanları xəbərdar edirdi. O, dünyanı gerçəkdən uzaq, fani olduğunu diqqətə çatdırırdı:

Yürü, yürü, yalan dünya,

Yalan dünya deyilmisən?

Yunusun dünyanı bu şəkildə görüb dəyərləndirməsi dinə-imana bağlılığı ilə, Qurani-şərifin ayələrini doğru bilməsi, dünyanın faniliyini dərk etməsi ilə əlaqədardır. "Dünya həyatı bir əyləncə və oyundan başqa bir şey deyil. Axirət yurdu isə, şübhəsiz, gerçək həyatın özüdür. Elə isə insan dünyanın bu üzünü görərək ona aldanmamalı və tələsinə düşməməlidir" - deyən sufi üçün önəmli olan insan könlünü məhəbbətə açmaqdır.

Yunus İmrənin yaradıcılığı bu gün də türkdilli xalqların elmi dairələrində, ədəbi mühitində geniş öyrənilir, tədqiq olunur. Onun şeirləri türk dilinin incisidir. Kəlamları sənətsevərlərin könüllərini titrədir. Yunus şəxsiyyəti Allahın insanlığa böyük bir lütfüdür.

Seyid Əhməd ARSLAN,

Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyinin

mədəniyyət və tanıtma müşaviri

Azərbaycan.-2013.- 16 noyabr.- S.8.