Klassik ənənəni yaşadan alim

1976-cı ildə birinci dəfə Ədəbiyyat İnstitutuna gələndə oranın cavan alimləri Elçin, Aybəniz Vəkilova, Nəzakət Qafqazlı sayılırdı. Onlarla mənim aramda isə yaş fərqi çox idi. Lakın təkliyim çox sürmədi. Bakı Dövlət Universitetində məndən üc kurs aşağı oxumuş bir nəsil - Şirindil Alışanov, Teymur Kərimli, Vilayət Quliyev və başqaları kənd müəllimliyi təyinatından birtəhər qırılıb akademiyaya ayaq açdılar. İki-üç il sonra Nazif Qəhrəmanlı və Nadir Cabbarov ədəbi mühitə gəldi. Amma Şirindillə Teymur mənim ədəbi nəsildaşım və dostum oldular. Həyatımız da Azərbaycan ədəbiyyatına, Ədəbiyyat İnstitutuna bağlandı.

Bir müddətdən sonra mən "Ədəbiyyat qəzeti"ndə tənqid şöbəsində işə düzəldim və bu cavan ədiblər oraya da gəlməyə başladılar. Mən həm də onların əlyazmalarını ilk oxuyanlardan biri oldum. O zaman mətbuatın misilsiz nüfuzu vardı. Yazıçılar İttifaqının təzə rəhbərliyi, xüsusilə Elçin ora katib seçiləndən sonra gənclərin ədəbi prosesə gəlişinə böyük qayğı göstərirdi.

Gənclərdən çap olunmağa ən az maraq göstərən Teymur Kərimli idi. Bu həm də onun şəxsiyyəti ilə bağlı idi. Qeyri-adi zəhmətkeş olan Teymur çox təvazökar, elmə və əmələ fitri bir ironiya ilə baxan adam idi. Sonralar mən onun bütün qardaşlarını, ailəsini tanıdım. Zəhmətkeşlik qədim Ordubadın Nurgüd kəndindən olan bu çoxuşaqlı ailənin hamısında var idi. Onlar əsl əkinçi balası idilər, əkinçi işgüzarlığı da onların qanında idi.

Dostlarının əksəriyyətindən fərqli olaraq, Teymur müasir ədəbiyyatla dərindən maraqlanmadı. O, başqa yol seçmişdi: namizədliyini və doktorluq dissertasiyalarını Nizamidən yazdı. Zəhmətkeşlik onun yaradıcı yolunu da açmışdı: tələbəlik illərində fars və ingilis dillərini öyrənmişdi. Yetkinlik illərində isə Teymur Kərimli Füzuli ilə məşğul olmağa başladı. İndi hər nədən danışsa, bu barədə Füzulidən bir beyt əzbər deyəcək...

Sonralar aydın oldu ki, Teymurun seçimi daha uğurlu idi. O, klassik filologiya yolunu tutmuşdu. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatının nüvəsinə gedən yol idi. Divan ədəbiyyatı dövrünün bu iki nəhəngi ədəbiyyatımızın min illik tarixinin qoşa sütunları idi. Bu ədəbiyyatda hər şey onların ətrafında yaranmışdı.

Nizamişünaslıqda Teymur Kərimlinin öz yolu var. Bu yolun əsas hədəfi Nizamini Azərbaycan xalqına bağlayan tellərdir. Elə buna görə tarixiliklə əlaqədar problemlər onun həm namizədlik, həm də doktorluq işlərində mərkəzi yer tutdu, bu məsələ Nizami yaradıcılığının tarixi ünvanını, mədəni-ədəbi zəminini aydınlatmaq kimi çətin bir problemə aiddir. Nizamidə islam ənənəsi də, yunan kitablarının izi də, Sasani dövrünə bağlılıq da, XII əsr Gəncə mühiti də vardır. Bunları aydınlatmaq orta əsr tarixinə, yunan və müsəlman kitabçılığına elə bir bələdlik istəyir ki, Nizaminin mədəni köklərindən danışanda tələsik nəticələr deməyəsən. Bu, ədəbiyyatçılıq qədər də tarixçilik, alimlik qədər də insan həssaslığı tələb edir. Çünki Nizami həm də insan müdrikliyinin möcüzəsi idi.

İstedadlı alim müstəqillik dövründə Nizami haqqında ilk sanballı işi ortaya qoydu. Böyük klassiki sovet dövrünün ifratlarından təmizləmək, klassik irsə sırf elmi şəkildə yanaşmaq missiyası onun üzərinə düşdü. Özü demiş, şairi "hər cür ateistləşdirmədən, inqilabiləşdirmədən" təmizləmək, insan simasını, ədəbi fərdiyyətini dəqiqləşdirmək lazım idi. Teymur Kərimlinin "Nizami və tarixilik" monoqrafiyası bu yöndə mötəbər söz, klassik irsə doğru mövqelərdən yanaşmaq nümunəsi oldu. Həm də alimin əsərinə bir çox məqamlarda polemik bir xüsusiyyət bəxş etdi.

Teymur Kərimli nəinki Nizaminin dini görüşlərini təhriflərdən təmizlədi, hətta irəli gedərək şairin əsl dini, mifoloji təsəvvürlərini özəlliyi ilə ortaya qoymağa nail oldu. XII əsrdə insanların dünyagörüşü, sosial ədalət və mənəvi yetkinlik haqqında təsəvvürləri zəmanənin aparıcı dini cərəyanları ilə bağlı idi. Bunu doğru qiymətləndirən alim xüsusilə şairin islama, onun dövrü üçün mütərəqqi cəhətlərinə, ədalət və insaf ehkamına əsərində geniş yer verdi. Nizaminin dinlə bağlı olan mənəvi ideallarını araşdırıb üzə çıxardı. Məhz bu idealların nəcibliyi, sadə insana məhəbbətlə dolu olması Nizamiyə qarşı əsrlərlə davam edən sevginin səbəbi idi.

Əsərdə təkcə islamla yox, zərdüştilik, musəvilik, xristianlıqla bağlı olan bır sıra qədim hədis və miflər təhlil süzgəcindən keçirilir. Nizami sanki dövrünün bütün humanist, nəcib dini ehkamlarının sintezi idi, onların bütün işiqlı şirəsini özünə çəkmişdi. Alim bu mürəkkəbliyi duyur və əsərində səbirlə çözələyir, Nizaminin mənəvi dünyasının cizgiləri səviyyəsində təqdim edirdi.

Dahi şairin poemalarında pozitiv ideal axtarışları, sosial ədalət istəyi bu gün də onun oxucularını təəccübləndirir. Sadə insana sərhədsiz məhəbbət, onu əhatə edən mühitdə layiqli sosial şərait olmasını arzulamaq Nizamidə çox güclüdür. Şair bu baxımdan orta əsrin epik ədəbiyyatında müstəsna yer tutur. Bu idealın araşdırılması, şairin yaradıcılığı boyu əsərdən-əsərə yetkinləşməsi Teymur Kərimlini maraqlandıran əsas problemlərdən biri idi. Həmin problem monoqrafiyada bir tərəfdən islam peyğəmbərinin şəxsiyyətinin bədii əksində, o biri tərəfdən isə pozitiv və ideal hökmdar obrazlarının təkamülündə izlənmişdir. Alim Nizamiyə öz müasiri kimi yanaşır, onun simasını, işıqlı şəxsiyyətini və arzularını aydınlatmağa çalışır. Əsərdə bioqrafik araşdırıcılıq üsullarından geniş istifadə edilir.

Bu baxımdan "Xəmsə"də hökmdar surətlərinin təkamülü" fəsli yeni elmi müşahidələrlə zəngin idi, şairin əxlaqi ideallarını konkret faktlar əsasında açıb göstərirdi. Bu yöndəki araşdırmaların hamısı müəllifin tarixi faktlara və mənbələrə gözəl bələdliyi fonunda aparılırdı, ortaya qoyulan elmi zəhmət heyrət doğururdu. Alim tarixi mənbələrin öyrənilməsinə iyirmi ilə qədər ömür sərf etmişdi, sonda da bunun elmi bəhrəsi uğurla ortaya gəldi.

Alim monoqrafiya boyu Nizaminin bədii sözünün ən incə çalarlarına da həssaslıqla yanaşırdı, çünki Nizami sözünün qüdrəti həm də burada idi. Məhz fikir çalarlarının dəqiqliyinə enmək, onları üzə çıxarmaq istəyi alimi gah fars orijinalından, gah da dəqiq filoloji tərcümələrdən istifadə etməyə sövq edirdi. Yeri gəldikcə bu tərcümələrdə də öz təshihlərini aparır, məna dəqiqləşmələrinə gedib çıxırdı.

Teymur Kərimli indiki fars dili ilə Nizamidəki farscanı qarışdırmağın əleyhinədir. Onun bu dahi şair barədə tədqiqatları həm də Nizami dilinin özəllikləri üzərində araşdırma kimi indiyə qədər davam edir. Teymur Kərimli bu şairə münasibətdə Azərbaycan nizamişünaslığının böyük ənənələrinə, tariximizə münasibətdə Məmməd Əmin Rəsulzadənin, Ziya Bünyadovun, Rüstəm Əliyevin, Həmid Araslının yolunu davam edirmiş və zənginləşdirmişdir. Bu böyük zəhmətin bəhrəsi kimi 2002-ci ildə Teymur Kərimlinin ən fundamental kitabı "Nizami və tarixilik" adı ilə işıq üzü gördü. Həmin kitab alimlərimizin böyük qiymətlərini almışdır. Hesab edirəm ki, Teymur Kərimli məhz nizamişünaslıq sahəsində fundamental işlərinə görə 2007-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasına müxbir üzv seçildi. Bu, onun elmi tədqiqatlarına verilmiş yüksək qiymət idi.

Alimin "Görünməyən Füzuli" (2003) monoqrafiyası isə füzulişünaslığa yeni nəfəs gətirən bir əsər oldu. Eyni zamanda "Nizami və tarixilik" monoqrafiyasından da Nizami-Füzuli tutuşdurmaları qırmızı xətt kimi keçirdi. Lakin alimin elmi əsərlərinin siyahısına diqqət edəndə aydın görünür ki, o hələ "Yeddi gözəl" üzərində tədqiqat apardığı dövrlərdən Füzuli irsi ilə maraqlanır, bu barədə qiymətli məqalələr yazırdı. "Çağdaş füzulişünaslığa bir nəzər", "Füzuli irsinin tədqiqi problemləri", "Füzuli qəzəllərində təcnis", "Füzuli "Leyli və Məcnun"unda tarixilik", "Füzuli Azərbaycan şeir məktəbinin yeni mərhələsidir" kimi məqalələr yazmışdır.

Teymur Kərimli həm də Füzulinin latın qrafikası ilə 1988 və 1995-ci illərdə çıxan ikicildliyinin tərtibçisi və redaktoru olmuşdur. Bunun nə qədər çətin və məsuliyyətli iş olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur. Füzuli mətnləri, onların səhihliyi bizim filoloji mühitdə daim müzakirə edilən bir məsələdir. Redaktə zamanı bunları nəzərə almaq, təklifləri tutuşdurmaq, gərək olduqca əlyazmalara qayıtmaq böyük əmək, zəhmət tələb edir. Lakin Teymur Kərimli bu zəhmətdən həm də böyük zövq alır, zəhmətli ömrünün günləri mənalanırdı. Çünki onun Füzuli ilə bağlı hər bir araşdırması həm də Füzuliyə, onun söz möcüzəsinə misilsiz bir məhəbbətlə aşılanmışdır.

Teymur Kərimlinin kitabının ardınca Füzuli haqqında bir neçə yeni nəşrlər çıxdı, dissertasiyalar müdafiə olundu. Füzuliyə böyük bir maraq və qayıdış ortaya gəldi. Çünki sovet dönəmində onun da haqqında deyilmiş ifratların təmizlənməsi, elmi dövriyyədən çıxması labüd idi. Sufizmə, bütün islam mədəniyyətinə birtərəfli münasibətə son qoyulmalı idi. Teymur Kərimlinin sözügedən kitabı elmi fikrə düzgün yöndə təkan olmuşdu. Əsl ədəbiyyatşünas kimi o, Füzulinin mətnlərini tədqiq edir, Azərbaycan elmi fikrinin, füzulişünaslığın möhkəm özülü mövqeyində durur. Düşünürəm ki, bu mövqedə olmaq azdır. Gənc elmi qüvvələri doğru istiqamətə yönəltmək, sxolastik molla füzulişünaslığına, İrandan gətirilən yalançı etiqadçılığa, hətta kitab füzulişünaslığına qarşı mübarizə ruhu yaratmaq da Teymur müəllimin öhdəsinə düşür.

Teymur Kərimlinin klassik ədəbiyyatın tədrisi sahəsində də xidmətləri vardır. O, orta məktəblər üçün ədəbiyyat dərsliklərində klassik ədəbiyyata dair əsas məqalələrin müəllifidir. Burada alim müstəqillik dövrünün elmi tələblərinə xüsusi əhəmiyyət verir.

Teymurun "Nizami əsərlərində türk xarakteri", "Həqiqətüs-süəda", "Hüseyn Cavid yaradıcılığında Şərq və Qərb", "Heydər Əliyev və klassik ədəbiyyat", "Şərqin qapısından dünyaya" kimi monoqrafiya və məqalələri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının gözəl nümunələridir və T.Kərimlini ölkəmizdən kənarda tanıtmaqdadır. O, ədəbiyyatımızı rus və fars dillərində təbliğ etmək, onun beynəlxalq əlaqələrini genişləndirmək üçün çox iş görür, elmi məclislərdə iştirak edir. Kazan, Dərbənd, Təbriz, Ankara, Budapeşt, İstanbul, Milan, Dehli, Hələb, Dəməşq, Urmiyya şəhərləri bunların bəlkə də az bir qismidir.

Teymur Kərimlinin elmi fəaliyyəti sabit olaraq Ədəbiyyat İnstitutu ilə bağlıdır. O, burada əvvəlcə aspirant, sonra elmi işçi, baş elmi işçi, Orta əsrlər ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, nəhayət elmi işlər üzrə direktor müavininə qədər yüksəlmişdir. İnstitutun və AMEA nəşriyyatının buraxdığı onlarca kitabın elmi redaktorudur. Onun Elmlər Akademiyası nəşriyyatında iyirmi ilə yaxın redaktorluq işi ayrıca tədqiqat mövzusudur. Bunların sırasında "Füyuzat" və "Molla Nəsrəddin" jurnallarının latına transliterasiya olunmuş cildləri xüsusi qeyd olunmalıdır.

Teymur Kərimli universal qələmi olan bir ədəbiyyatçıdır. "Akademik Akif Əlizadə" (2004), "Akademik Əhməd Mahmudov" (2013) kitabları buna misal ola bilər. İlk təhsilini kimya təmayüllü məktəbdə alması onun elmi fəaliyyətində də xüsusi izlər qoyub. Bunlardan əlavə, Teymurun əruz və heca vəznlərində şeirlər yazan gözəl bir şair olduğunu da qeyd etməliyik. O, elmə könül verməsəydi, mütləq sevilən bir şair olardı. Onun klassik şeir ruhunda oynaq həcvləri də vardır. Alimin poetik əsərləri 2010-cu ildə "Hicran ömrü" adlı ayrıca kitabda buraxılıb.

Teymur Kərimli elmdə, həyatda təvazökar bir adamdır. Onu Məmməd Cəfər-Yaşar Qarayev əxlaq məktəbinin davamçısı saymaq olar. Alimin dilindən kiminsə haqqında bir söz eşitməmişəm. Elmdən isə həmişə zarafatla, iddiasız danışır. Amma uğurlar onu həmişə tapır. Təvazökarlıqdan başqa onun dözümlü bir insan olduğunu da qeyd etmək lazımdır. Payına düşən sınaqlara, xüsusilə məktəb skamyasından bir yerdə olduğu həyat yoldaşını itirməsi onun üçün ağır sınaq oldu. Hərdən dostları dönük çıxdı. Amma Teymur Kərimli bütün vəziyyətlərdə elmə, qələmə, zəhmətə sığınır. Öz təmənnasız elmi xidmətlərini davam etdirir. Yetirmələri ilə çalışır. Altmış yaşına gümrah, nikbin, yazıb-yaratmaq enerjisi ilə dolu gəlib çıxıb.

Rəhim ƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan.-2013.- 23 oktyabr.- S.10.