Nərgizlərin gözü yolda qalanda...

Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın nəzarətində olan Nərgiztəpə qədim yaşayış məntəqəsində ilk dəfə aparılan arxeoloji qazıntılar Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin təklifi ilə həyata keçirilir. Artıq kəşfiyyat xarakterli qazıntılar zamanı 8 metr hündürlüyündə olan təpədə 4 min il əvvələ aid maddi-mədəniyyət nümunələri, iri çay daşları və kərpicdən tikili hasar aşkar edilib.

Qarabağın azadlıq qapısı - Nərgiztəpə...

Arxeoloji ekspedisiyanın rəhbəri Təvəkkül Əliyevin sözlərinə görə, Nərgiztəpə indiyədək arxeoloji qazıntı aparılan ərazilərdən ən zəngini hesab edilir. Tapılan nümunələr əsasən alban, Səlcuq və İslam mədəniyyətinə aiddir. Qazıntılar zamanı əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələri burada hələ xristianlıq dövründə albanların yaşadığını sübut edir. Tapılan qəbir abidələr isə ərazidə xristianlıqdan sonra İslam dininin sürətlə yayıldığını təsdiq edir. Aşkarlanan bütün dəlillər Qarabağda ermənilərin yaşaması iddialarını tamamilə puç edir. Ərazidə qazıntı işlərinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulub.

Doğrudan da Tovuz rayonu ərazisindəki Göytəpə arxeoloji abidəsi kimi, Nərgiztəpə abidəsi də nəinki Azərbaycanda, bütövlükdə Cənubi Qafqazda Orta Tunc dövrünün erkən mərhələsinə aid yaşayış məskənlərinin ən böyüklərindəndir və həmin dövrdə Azərbaycanda, eləcə də Qafqazda baş verən inkişaf proseslərinin öyrənilməsində əvəzsiz bir mənbədir.

Qarabağ müharibəsi zamanı şiddətli döyüşlər nəticəsində erməni işğalçılarından azad edilən Nərgiztəpə Dağlıq Qarabağın, o cümlədən Xocavənd rayonunun strateji məntəqəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hələ 1994-cü il 10 apreldə ümummilli lider Heydər Əliyev buradakı cəbhə xəttində Xocavənd taborunun döyüşçüləri ilə görüşmüş, onların fədakarlığını və qəhrəmanlığını xüsusi qeyd etmişdir. Xeyli vaxtdır Xocavənd RİH-in təşəbbüsü ilə Nərgiztəpə yüksəkliyində vətən uğrunda canından keçmiş 150-yə yaxın şəhidin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün abidə kompleksi yaradılmış, burada Azərbaycan bayrağı ucaldılmışdır. Xocavəndlilər tərəfindən bir sıra kütləvi tədbirlərin də burada keçirilməsi artıq ənənə halını alıb. İctimai-siyasi xadimlər, Milli Məclisin deputatları, jurnalistlər tez-tez "Qarabağın azadlıq qapısı" adlanan Nərgiztəpədə toplaşır, vətənpərvərlik ruhunda çıxışlarla şəhidlərin xatirəsini yad edirlər.

Xocavənd Rayon İcra Hakimiyyətinin müvafiq təşkilatlara müraciətində deyildiyi kimi, Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Nərgiztəpə abidəsində sistemli, kompleks arxeoloji qazıntılar və elmi araşdırmalar aparılması işğal altında olan torpaqlarımızı azad etmək əzmində olan, doğma yurdlarına qayıtmaq arzusu ilə yaşayan hər kəsə yeni bir ruh verəcəkdir. Bunun üçün Xocavənd ictimaiyyətinin, AMEA-nın müvafiq institutlarının, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təklif və təşəbbüslərini birləşdirərək təcili tədbirlər görülməsi lazımdır.

XX əsrin sonlarında erməni silahlı qüvvələri havadarlarının köməyilə Qarabağın dağlıq hissəsini və ona bitişik ətraf rayonları işğal etdikdən sonra yüzlərlə kənd, qəsəbə və şəhər viran edilərək dağıdıldı, dinc əhaliyə qarşı soyqırımı törədildi, minlərlə insan yurd-yuvasından didərgin salındı. Qarabağdakı minlərlə abidə də erməni vandallarının fiziki və mənəvi terroruna məruz qaldı: xalqımızın islamiyyət dövrünə aid 1.300 illik tarixi olan məscid, məqbərə və qəbiristanlıqları məhv edildi, xristian dövrü memarlıq abidələrimiz saxtalaşdırıldı.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin öz çıxışlarında dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, düşmən yalanlarına və iftiralarına qarşı hərtərəfli mübarizəmizi bir an belə dayandırmamalıyıq: "Mən məsələnin tarixi aspekti haqqında dəfələrlə fikirlərimi bildirmişəm, müvafiq göstərişlər vermişəm, o cümlədən bizim alimlərə ki, məsələnin tarixi aspektinə dair tutarlı arqumentlərlə zəngin yeni kitablar dərc edilsin. Bu istiqamətdə də işlər gedir və araşdırmalarımız, əsərlərimiz həqiqəti əks etdirir, yəni tarixi həqiqət üzərində qurulmuşdur. Məsələnin tarixi aspekti də çox önəmlidir. Çünki uzun illər ermənilər öz lobbi qurumları vasitəsilə dünyada belə bir rəy formalaşdırmağa çalışırlar ki, Dağlıq Qarabağ qədim erməni torpağıdır və erməni xalqı əsrlər boyu bu torpaqda yaşamışdır. Bunlar tamamilə yalan, təhrif edilmiş məlumatlardır. Hazırda biz bu yalanları ifşa etməklə, həqiqətləri ortaya qoymaqla eyni zamanda münaqişənin həlli üçün tarixi bazanı da möhkəmləndiririk. Dağlıq Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır. Dağlıq Qarabağın ərazisində yerləşən bütün yaşayış məntəqələrinin toponimləri Azərbaycan mənşəlidir. Nəinki Dağlıq Qarabağ, indiki Ermənistanın toponimlərinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. Yəni xalqımız əsrlər boyu bu torpaqda yaşamış, yaratmış və bundan sonra da bu torpaqda yaşamalıdır".

Bu mənada Nərgiztəpə maddi mədəniyyət abidəsinin öyrənilməsi və tədqiqi də tarixi həqiqətlərin əsaslı faktlarla bir daha təsdiq olunmasında əlavə stimul ola bilər. Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən tarixi abidə kimi qorunan Nərgiztəpə ətrafında iri yumru daşlar diqqəti cəlb edir. 2013-cü ildə aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri zamanı müxtəlif tarixi dövrlərə aid yaşayış yerlərinin qalıqları aşkar edilib. Kompleksdə mürəkkəb quruluşlu orta əsr tikililərinin qalıqları və qəbiristanlıq diqqəti cəlb edir. Qəbirüstü daşlar üzərinə qazma üsulla müxtəlif işarə və damğalar çəkilmişdir. Nərgiztəpə həm də I Qarabağ müharibəsi haqqında xatirələri yaşadan bir abidədir: burada mərmər lövhə üzərində Qarabağ döyüşlərində həlak olan Azərbaycan əsgərlərinin adı həkk edilib. İri plakat üzərində ümummilli lider Heydər Əliyevin 1994-cü ildə Xocavənd taborunun döyüşçüləri ilə görüşü əks olunub. Təpə üzərindəki yüksəklikdə isə Azərbaycan bayrağı dalğalanır.

Son illər Azərbaycan-Almaniya beynəlxalq ekspedisiyası Nərgiztəpə ətrafında, xüsusilə Qarasu və Şpartı boyunca müxtəlif tarixi dövrlərə aid onlarla abidə aşkar edib. Əcnəbi tədqiqatçıların etirafına görə, bu ərazi Neolit-Xalkolit dövrü abidələrinin ən sıx rast gəlindiyi nadir məntəqələrdəndir.

Tarixə məhəbbət dünya alimlərini Qarabağa toplayıb

2009-cu ildən Mil-Qarabağ bölgəsində - Ağcabədi, Ağdam, Beyləqan, Füzuli, Xocavənd ərazisində fəaliyyət göstərən Azərbaycan-Almaniya Beynəlxalq Arxeoloji Ekspedisiyasının gəldiyi nəticələr həqiqətən çox maraqlıdır və regionun öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətli bir hadisədir. Ekspedisiya Ağcabədi və Xocavənd rayonlarında Neolit-Xalkolit dövrü abidələrinin tədqiqini davam etdirir. Ərazidə müxtəlif maddi qalıqlar (muncuq, saxsı və s.) əldə edilib. Açılan profillərdən birində gildən hazırlanmış insan fiqurunun baş hissəsi də aşkarlanıb. IV Kamiltəpə abidəsində tapılan maddi mədəniyyət qalıqları arasında "muncuq atelyesi" - balıqqulağıdan hazırlanmış minlərlə muncuq tədqiqatçıların diqqətini daha çox cəlb edib. Muncuqlar düzəldilərkən çaxmaqdaşıdan istifadə olunub. Bu tapıntılar hələ Neolit dövründə Mil düzündəki yaşayış məskənlərində istehsal təsərrüfatının, o cümlədən sənətkarlığın, mübadilənin inkişafından xəbər verir. Aparılan analiz və müqayisəli təhlillər IV Kamiltəpə yaşayış məskəninin e.ə. VII-VI minilliklərin kəsişməsinə aid olduğunu göstərir. Şvartı-Qarasu boyunca olan Kamiltəpə abidəsi ətrafındakı təpələr tədqiq olunmaqdadır. Eyni zamanda, Tovuzda Göytəpə yaxınlığındakı Məntəştəpə ərazisində də axtarışlar davam edir.

Ekspedisiyaya Almaniya Arxeologiya İnstitutunun professoru doktor Barbara Helvinq və AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Təvəkkül Əliyev rəhbərlik edirlər.

Ekspedisiyada 8 ölkəni - Almaniya, İtaliya, Fransa, İngiltərə, ABŞ, İran, Yaponiya və Azərbaycanı təmsil edən 25-dən çox alim iştirak edir.

Ekspedisiya kompleks xarakter daşıyır, yəni onun işində arxeoloqlarla yanaşı, topoqraflar, keramika, sümük və sairə üzrə tanınmış mütəxəssislər də iştirak edirlər. Tapıntılar analiz üçün birbaşa Almaniyaya göndərilir.

Bu ərazidə Örənqala, Kamiltəpə, Qurdtəpə, Əmirəhmədtəpə, Qaratəpə, Nərgiztəpə, Qalatəpə, Üçtəpə, Yantəpə, Şahtəpə kimi əvvəllər elmə məlum olan abidələr vardı. Son tədqiqatlar isə hər gün əldə olunan yeniliklərlə hamını heyrətləndirməkdədir: artıq 80-dən yuxarı yeni abidə aşkarlanıb. Burada Neolit dövrünə - 7-8 min il əvvəllərə - ilkin əkinçilik dövrünə aid edilən əşyalar da tapılmaqdadır.

Arxeoloji ekspedisiya fəaliyyəti dövründə müvafiq strukturlarla sıx əlaqə saxlayır, mətbuat nümayəndələrinə tədqiqatların gedişi haqqında vaxtaşırı məlumatlar verir. Qazıntı zamanı əldə edilən antik dövrə aid bütöv qablardan 6 ədədi akt tərtib olunaraq diyarşünaslıq muzeyinə təhvil verilib.

Təvəkkül müəllim əcnəbi alimlərin ölkəmizə marağından həvəslə danışır, deyir ki, onlar bu boz çölləri "cənnət" adlandırırlar. Almaniyada Ağcabədinin, Mil-Muğanın təbiəti, heyvanat aləmi haqqında ayrıca kitab da nəşr ediblər. Gülə-gülə deyir ki, Barbara xanımın həyat yoldaşı buranın təbiətindən, havasından doymur.

Mütəxəssislər qeyd edir ki, bu ərazilər əsrlər boyu heyvandarlıq üçün istifadə olunub. Ona görə tarixi abidələr, demək olar ki, toxunulmaz qalıb. Lakin artıq Haramı düzündə genişlənən əkinçilik işləri bu sahədə müəyyən problemlər yaratmaqdadır. Ekspedisiya qrupu bu məqsədlə müxtəlif təşkilatlara müraciətlər edir, abidələrin qorunmasına çalışır. 2012-ci ildə Qarasu hövzəsində 20-dən artıq, Qarqarçay hövzəsində isə 11 abidə qeydə alınıb, xəritələri çıxarılıb. Onlar Neolit-Xalkolit, Dəmir, Antik və orta əsrlərə aid abidələrdir. Kəşfiyyat işləri zamanı aşkar olunan abidələrin qorunması məqsədilə də işlər aparılır. Mühafizə məqsədilə ətrafda "sərhəd" xəndəkləri qazılıb. Eyni zamanda, təsərrüfat işləri aparan təşkilatlarla əlaqə yaradılıb, ayrı-ayrı şəxslərlə görüşlər keçirilib və abidələrin mümkün qədər qorunmasına səylər göstərilir. Bu istiqamətdə müvafiq təşkilatlar arasında əlaqələrin genişləndirilməsinə ehtiyac var.

Ümumiyyətlə, Mil-Qarabağ düzənliyinin Ağcabədi rayonu ərazisinə düşən hissəsində - Qarasu və Qarqarçay hövzəsində Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə aid çox əhəmiyyətli 50-dən artıq arxeoloji abidənin qeydə alınması həmin çay hövzələrinin bütövlükdə tarixi-arxeoloji qoruq elan olunmasına tam əsas verir. Ağcabədi RİH-in başçısı Ş.Məmmədov işə qarışaraq sahəsi 500x300 metr olan həmin təpələri əkin yerlərindən ayırmağı tapşırıb. Bundan əlavə, təbliğat işləri genişlənməli, fəhlələr, traktorçular arasında maarifləndirici tədbirlər gücləndirilməlidir.

Andrea Ricci Almaniyada çalışır. Əslən italiyalıdır. O, böyük həvəslə bu ərazidə tapdığı dəvəgözü daşını - obsidianı bizə göstərir. Məlum olur ki, Qafqazda indiyədək bu vulkanik şüşədən böyüyü tapılmayıb. Min illər əvvəl ondan kəsici, deşici, toxucu alət kimi istifadə olunub. Hətta bir vaxtlar öküz verib onu alardılar. Alimlər deyir ki, yerli çobanlar buralarda daha böyük dəvəgözü daşlarına rast gəliblər. Ərazidə həm də daş qablar, vaxtilə dəyirmanları əvəz edən dəndaşları və s. aşkarlanıb.

Xanım Barbara deyir ki, Güney Qafqaza marağımız çox böyükdür. Sizin təbiət, heyvanat aləmi çox zəngindir. İran, Mesopotamiya və Anadolu ilə müqayisədə bu yerlər, demək olar ki, öyrənilməyib. Deyilənə görə, insanların həyat fəaliyyəti üçün ideal yer Mesopotamiya hesab olunur. Amma bizim araşdırmalarımız elmə yeni fikirlər gətirir. Bizcə, bitkilərin bir qismi - heyva, üzüm və s. ilk olaraq burada - Azərbaycanda yetişdirilib.

Burada Haramı düzündə tapılan nərə balığının - osetrinin sümüklərinin yaşı 7.500 ilə çatır. Sümük üzrə professor Norbert Beneki deyir ki, bu ərazidə ilk əhliləşmənin izləri görünməkdədir. Bəlkə də, kim bilir, o vaxt Xəzər dənizi elə bu yerlərə qədər gəlib çatırmış? Yoxsa Kür-Araz vasitəsilə bu balıqlar əldə edilib? Bəs bu ərazidəki nadir tapıntı, arxeoloqların yekdilliklə "muncuq atelyesi" adlandırdıqları, balıqqulağıdan düzəldilən 5.000-dən artıq muncuq necə və kimlər üçün hazırlanıb?

Müharibə davam edir - amma daha dərində və daha yaxında

Bu mənada həmin tapıntıların mərkəzində yerləşən Nərgiztəpənin daha geniş öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Buradakı tarixi, arxeoloji, memarlıq abidələrinin, "Kitabi-Dədə Qorqud"la səsləşən toponimlərin elmi əhəmiyyəti kompleks tədqiqatların aparılmasına, arxeoparkın yaradılmasına, turizm obyektlərinin açılmasına, mühüm mədəniyyət ocağının təşkilinə tam əsas verir.

Bunun üçün:

- abidənin mühafizəsinin daha yaxşı təmin edilməsi və ətrafda abadlıq işlərinin həyata keçirilməsi, açıq səma altında muzey-arxeoparka çevrilməsi istiqamətində işlərin gücləndirilməsi;

- abidənin bölgənin turizm marşrutuna daxil edilməsi, "2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı"na uyğun olaraq zəruri işlərin görülməsi və onun Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant layihələrinə daxil edilərək elmi-tədqiqat işlərinə cəlb olunması;

- Nərgiztəpə maddi-mədəniyyət abidəsinin öyrənilməsi ilə bağlı sistemli şəkildə kompleks arxeoloji qazıntı işlərinə başlanılması, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, həmin ərazidə mütəmadi şəkildə tarixçi və arxeoloqların iştirakı ilə beynəlxalq elmi-praktik konfransların keçirilməsi;

- Türkiyədə olduğu kimi, hər il burada Dədə Qorqud günləri çərçivəsində bayram tədbirlərinin keçirilməsi, Qaraca Çobanın qəbrinin ziyarət olunması yaxşı bir ənənəyə başlanğıc ola bilərdi;

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 31 oktyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Qaçqınların və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı"na əlavələrin 1.25-ci bəndində nəzərdə tutulan Xocavənd rayonunun Qarasu və Nərgiztəpə ərazilərini birləşdirəcək çınqıl yolun çəkilişinin sürətləndirilməsi;

- İşğal nəticəsində tarixi-mədəni irsimizə ciddi ziyan vurulduğu və maddi mədəniyyət abidələrimizin vəhşicəsinə dağıdıldığı bir vaxtda Nərgiztəpə abidəsi erməni yalanlarını ifşa etmək və onlara tutarlı, elmi cavab vermək üçün olduqca əhəmiyyətli bir mənbədir və bunu nəzərə alaraq faktiki olaraq Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşən Nərgiztəpə maddi-mədəniyyət abidəsi haqqında, burada görüləcək işlər barədə yazılı və elektron kütləvi informasiya vasitələrində sistemli şəkildə müxtəlif materialların dərc olunması, sənədli film və süjetlərin hazırlanması vacibdir!

Bir sözlə, gərək heç unutmayaq ki, müharibə davam edir, amma bu dəfə o, daha dərində, daha yaxında və daha incə bir istiqamətdə - həqiqi tariximizin yad əllərdən alınması, qorunması istiqamətində gedir.

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan. - 2013.- 1 sentyabr.- S. 4.