Dünya xalqlarını heyrətə gətirən sənət əsəri

Dahi Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" operettası amerikalıların ifasında da ürəkləri fəth etdi

Şərqdə operanın banisi sayılan Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan musiqisində əsaslı, fundamental dönüş yaratmış dahi bəstəkar kimi daim dünya xalqlarının diqqət mərkəzində olub. Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirmiş, ümumiyyətlə, Şərq musiqisinin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirmiş, musiqi tariximizə dəyərli töhfələr vermiş Üzeyir Hacıbəylinin 1908-ci ildə H.Z.Tağıyev teatrında oynanılan "Leyli və Məcnun" operası Azərbaycanda, eləcə də Şərqdə opera sənətinin təməlini qoyub. Sonralar Üzeyir bəy "Şeyx Sənan", "Rüstəm və Söhrab", "Şah Abbas və Xurşud banu", "Əsli və Kərəm", "Harun və Leyla", "Arşın mal alan" və "Koroğlu" operalarını bəstələyib.

Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan Üzeyir Hacıbəyli, eyni zamanda, musiqili komediya janrının da banisi sayılır və əsərləri Azərbaycan kinosunun ən uzunömürlü filmlərinin ekranlaşmasını şərtləndirib. Ötən əsrin əvvəllərində iki dəfə Azərbaycanda, bir dəfə isə Amerikada ekranlaşdırılan "Arşın mal alan" əsərinə milli kinematoqrafçılarımızın 1945 və 1965-ci illərdə yenidən müraciət etmələri heç də təsadüfi deyildi.

Dahi bəstəkarın hələ keçmiş sovetlər dövründə Avropa və Asiyanın 136 ölkəsində nümayiş olunan, 75 dilə tərcümə edilən yüz yaşlı "Arşın mal alan" operettasının bu günlərdə Amerikanın Los-Anceles kimi nəhəng mədəniyyət mərkəzinin səhnəsində amerikalılar tərəfindən səsləndirilməsi Azərbaycan misiqisinin və Üzeyir Hacıbəyli yaradıcılığının dünyanın növbəti dəfə fəthi kimi dəyərləndirilir. "Arşın mal alan" operettasının ilk dəfə ABŞ-da səhnələşdirilməsi, əlbəttə, Azərbaycan-Amerika mədəni əlaqələrinin ali göstəricisi və əsərin 100 illik yubileyinə layiqli töhfədir.

Belə bir möhtəşəm tədbirin reallaşması ölkə rəhbərliyinin respublikamızın beynəlxalq aləmdə təbliği, Azərbaycan həqiqətlərinin daha geniş ictimai auditoriyaya çıxarılması istiqamətində fəaliyyətidir. Bu, dövlətimizin mədəniyyət siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, Heydər Əliyev Fondunun xalqımızın zəngin mədəni irsinin təbliğində həyata keçirdiyi layihələrdən biridir.

Klassik musiqimizin korifeyi sayılan Üzeyir bəy Hacıbəylinin adıçəkilən, yüz ildir ki, dünyanı dolaşan operettası Heydər Əliyev Fondunun, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, respublikamızın Los-Ancelesdəki baş konsulluğunun, eləcə də Dövlət Neft Şirkətinin birgə layihəsi əsasında Amerika səhnəsində də alqışlarla qarşılandı.

Loc-Ancelesin ən məşhur "Doroti Çendler Pavilyon" teatrının səhnəsində rejissor Maykl Şnakın quruluşunda tələbkar tamaşaçılara yüksək səviyyədə təqdim edilən "Arşın mal alan"ın obrazlarını azərbaycanlı aktyorlar deyil, xalqımızın milli geyimlərində səhnəyə çıxan amerikalılar yaratdılar. Aktyorların fikrincə, onlar üçün bu əsəri hazırlamaq çox böyük şərəf sayılır, çünki dünyaya ölməz musiqi əsərləri bəxş etmiş dahi Üzeyir Hacıbəylinin operettası Şərqin milli-mədəni ənənə və məişətləri ilə yaxından tanışlıq imkanı qazandırıb.

Operettanın əsas və baş rollarından biri - Gülçöhrənin ifaçısı Aşa Lindşeyin fikrincə, 7 il öncə əsəri səhnələşdirəndə o, həmin dövr Azərbaycan qadınının, eləcə də islam dininin və əlbəttə, milli mədəniyyətimizin öyrənilməsinə nail olub: "Hətta mən özüm bu qeyri-adi ölkə haqqında çox şey danışa bilərəm. Qəhrəmanımın nə istədiyini yaxşı bilirəm, əgər Gülçöhrə indiki dövrdə yaşasaydı, çox cəsur və qorxmaz olardı".

Üzeyir bəy Hacıbəyli daim dünya xalqlarının maraq dairəsində olub. 1911-ci ildə musiqi təhsilini artırmaq üçün Moskvaya gedən Üzeyir Hacıbəyli burada filarmonik cəmiyyətin musiqi kurslarında, 1913-cü ildə isə Peterburq konservatoriyasında oxuyub. Peterburq dövrü bəstəkarın yaradıcılığında mühüm rol oynayıb, o, "Arşın mal alan" musiqili komediyasını da məhz burada yaradıb.

"Arşın mal alan" dahi bəstəkarın üçüncü və sonuncu musiqili komediyasıdır. Sankt-Peterburq Konservatoriyasında təhsil aldığı ildə Üzeyir Hacıbəylinin yazdığı bu operetta 75-ə yaxın xarici dilə tərcümə edilib, 100-dən çox teatrın səhnəsində oynanılıb. "Arşın mal alan" həmçinin 5 dəfə ekranlaşdırılıb, qrammafon valına yazılıb. Bu musiqili komediya əsasında ilk bədii film isə 1916-cı ildə çəkilib. Onu da deyək ki, bu film səssiz olub. 1917-ci ildə Sankt-Peterburqdan gəlmiş Q.Beyyatov "Arşın mal alan"ı yenidən ekranlaşdırıb. Lakin o bu işi görərkən müəllifdən icazə almadığına görə film cəmi iki gün nümayiş etdirilib və bundan sonra ekrana buraxılmayıb.

Üçüncü dəfə isə 1937-ci ildə ABŞ-da yaşayan rejissor R.Mamulyan adlı bir erməni "Arşın mal alan"ı Üzeyir Hacıbəylidən icazə almadan ekranlaşdırıb və hətta filmdə Azərbaycan bəstəkarının adını belə göstərməyib.

Baş rolda Rəşid Behbudov çəkilməklə növbəti dəfə "Arşın mal alan" 1945-ci ildə Bakı kinostudiyasında ekranlaşdırılıb ki, bu musiqili film dünyada geniş şöhrət qazanıb. 1965-ci ildə "Arşın mal alan" musiqili komediyası Bakıda yenidən ekranlaşdırılıb. "Arşın mal alan"ın taleyi həqiqətən uğurlu olub və bu gün də həmin musiqili komediyaya böyük maraq var. Bu səbəbdən də teatrların repertuarından düşməyən "Arşın mal alan" tamaşaçıları yenə də valeh etməkdədir.

UNESCO-nun Baş Qərargahında sentyabrın 17-də TÜRKSOY, eləcə də Azərbaycan və Qazaxıstanın UNESCO-da daimi nümayəndəliklərinin birgə təşkilatçılığı ilə dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" operasının 100 illiyinə həsr edilmiş bayram tədbirləri keçiriləcək.

UNESCO hələ 2011-ci ildə "Arşın mal alan" operasının 100 illiyini yubileylər siyahısına daxil edərək onun beynəlxalq səviyyədə qeyd edilməsinə qoşulub. Bayram tədbirləri çərçivəsində TÜRKSOY-un 20 illik fəaliyyətini və "Arşın mal alan" operasının yaradılmasını əks etdirən fotosərgi, həmçinin operaya aid tamaşa-konsertin keçirilməsi nəzərdə tutulub.

Dördpərdəli "Arşın mal alan"ın ilk tamaşası 1913-cü il oktyabrın 25-də (noyabrın 7-də) Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında tamaşaya qoyulub.

Daim Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti və incəsənətini mənimsəməyə çalışan (hələ ərazilərin işğalı ilə, oradakı maddi-mədəniyyət nümunələrini məhv etmələrini demirik) erməni siyasətbazları ölməz Üzeyir Hacıbəyli sənətinə də göz dikməkdən çəkinməyiblər. "Arşın mal alan" operettası da bu aqibətlə üzləşən əsərlərdən biri olub.

1916-cı il 21 avqustda erməni saxtakarları Azərbaycan mədəniyyətinin incisi - Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" operettasının plagiatını həyata keçirməyə cəhd göstəriblər. Həmin tarixdə "Russkaya muzıkalnaya kultura" ("Rus musiqi mədəniyyəti") həftəliyi yazırdı: "Paris konservatoriyasının məzunu artist Armenyan 13 ildir işlədiyi teatrda qrup yaratmışdır. Armenyan həm də milli musiqişünasdır. Son zamanlar o öz tamaşalarında musiqidən istifadə edir. Biz onun çox gözəl "Arşın mal alan" operettasını görmüşük... Armenyana eşq olsun! Nəinki milli teatr yaratmış, həm də erməni musiqisini bərpa etmişdir!"

Bu saxtakarlığı Aynur Hacıyeva tədqiqatları ilə ifşa etmişdir. Tədqiqatçının apardığı araşdırmalardan məlum olub ki, hələ 1915-ci ildə "Arşın mal alan" erməni operettası kimi göstərilmişdir: "1914-cü ildə Azərbaycan aktyoru Hüseynqulu Sarabskinin truppası Tiflisdə qastrolda idi. Operetta Maqalyan adlı birinin təxəyyülünü valeh etdi".

Buna qədər erməni ansamblında tarda ifa edən Maqalyan, H.Sarabskiyə operettanın sözlərini erməni dilinə tərcümə etdirməyi təklif edir ki, buna da məntiqli cavab almış olur: "Bu yöndə məsələləri əsərin müəllifi - maestro Üzeyir Hacıbəyovla razılaşdırmaq lazımdır. Sonralar Maqalyan Azərbaycan bəstəkarı ilə görüşməyə və onu "Arşın mal alan" operettasını erməni dilinə tərcüməsinin vacibliyinə inandırmağa müvəffəq olur. 1915-ci ildə Eriksyan teatrında Ü.Hacıbəylinin operettasının erməni dilində premyerası olur.

A.Hacıyevanın tədqiqatlarına əsasən, 1916-cı ildən erməni truppaları afişalarda Ü.Hacıbəylinin adını xatırlamağı belə "unudublar": "Bu, ilk dəfə erməni truppasının Vladiqafqazda qastrolu zamanı baş verdi".

Ümumiyyətlə, repertuarlarında "Arşın mal alan" operettası olan truppaları hansısa bir mərkəz idarə edirdi. Məsələn, Armenyanın truppasının bu tamaşa ilə Bakıda görünməyə ixtiyarı yox idi. Voskanyanın truppası isə Rusiyada görünə bilməzdi.

Daha bir oğurluq faktına diqqət yetirək: 1924-cü ildə Üzeyir Hacıbəyli Nyu-Yorkdan violonçelist, professor Okorkovdan aşağıdakı məzmunda məktub alır: "...Burada hər tərəfdə və hər yerdə "Arşın mal alan" göstərilir. Sizin əsəriniz Amerikada möhtəşəm müvəffəqiyyət qazanmışdır. Hansısa Maqalyan əsəri özününkü kimi təqdim edir və böyük miqdarda pullar qazanır. Maqalyan o qədər varlanıb ki, özünə iri villa tikdirmiş və frontonda iri hərflərlə "Arşın mal alan" yazdırmışdır. Sizin müəllif hüququnuzu qorumaq üçün mən artıq vəkillərlə danışmışam. Mənə etibarnamə göndərin".

1937-ci ildə Üzeyir Hacıbəylinin eyniadlı operettası üzrə Hollivudda onun adı göstərilmədən film çəkilir və Amerika cəmiyyətinə erməni əsəri kimi təqdim olunur...

Bütün bunlardan sonra milli və bəşəri mədəniyyətlərin qovuşduğu bir məkanda dahi bəstəkarın 100 yaşlı əsərinin Amerika səhnəsində tamaşaya qoyulması, həm də onların öz ifalarında Azərbaycan dövlətinin mədəniyyət siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, ölməz sənətkarın ədəbi irsinin əbədiliyindən də soraq verir.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan. - 2013.- 11 sentyabr.- S. 11.