"AZƏRBAYCAN"ın izi ilə

 

Dövlət başçısı İlham Əliyevin "Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı Dövlət Proqramı"nın icrası çərçivəsində xələfi olduğumuz "Azərbaycan" qəzetinin 1918-1919-1920-ci illər taleyi ilə maraqlanmağı özümüzə mənəvi borc bildik. 

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə edəndən sonra hər gün oxucularla görüşə tələsən rəsmi dövlət qəzeti "Azərbaycan"ın sabah 95 yaşı tamam olur. Ötən əsrin əvvəllərində milli oyanışın, müasir dövləçilik formalarının meydana gəldiyi bir zamanda - 1918-ci il sentyabr ayının 15-də ilk nömrəsi işıq üzü görən bu mətbu orqan ölkəmizin milli mücadilə tarixində və imperiya qüvvələrinə qarşı mübarizədə mühüm rol oynamışdır. Yarandığı gündən respublikanın müstəqilliyinin bütün dünyaya tanıdılmasında, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi qərarların operativ şəkildə həm Azərbaycan, həm  rus dillərində ictimaiyyətə çatdırılmasında mühüm işlər görmüş, faktiki olaraq  hökumətlə xalq arasında mənəvi körpü rolunu oynamışdır. Lakin müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika kimi 1918-ci ildə yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelində  XI sovet ordusu tərəfindən süquta uğradılanda, bu qəzet də orqanı olduğu dövlətin acı taleyini yaşadı: repressiyaya məruz qaldı.  1918-ci ildən dörd ay, 1919-cu ili bütövlüklə, 1920-ci ildə isə dörd ay fəaliyyətdə olan dövrün ictimai-siyasi hadisələrini, mürəkkəb və ziddiyyətli proseslərini öz səhifələrində yaşatmaqla tariximizin canlı salnaməsinə, işıqlı tarixinə çevrilmişdir. Görəsən, mürəkkəb bir tarixi şəraitdə meydana gələn,  ziddiyyətlər və məşəqqətli günlər içərisində yeni dövlət quruculuğuna, parlamentarizm hərəkatına xidmət edən, ən nəhayət, respublikamızın müstəqillik və istiqlal rəmzinə çevrilən 95 yaşlı bu salnaməçinin vəziyyəti necədir, "səhhətində" problemlər varmı, ona neçə "qulluq" göstərilir?

Üz tutduğumuz ilk ünvan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi oldu. Burada qəzetin 1918-ci ildə (müxtəlif nömrələri istisna olmaqla) Gəncədə çıxan ilk 1-ci nömrəsindən 4-cü nömrəsinədək, eləcə də 4-cü sayından sonra Bakıda nəşr edilən 5-ci nömrəsindən 75-ci nömrəsinədək, 1919-cu ildə çıxan 76-cı nömrəsindən 348-ci, habelə 1920-ci ildə çıxan 1-ci nömrəsindən 85-ci nömrəsinədək mövcuddur. Neçə illər bundan öncə əldə edilərək bərpa olunmuş, kvartallara bölünərək cildlənmişdir. Elmi kitabxananın xüsusi mühafizəxanasında ayrıca fondda yer alan bu qəzet nömrələri keyfiyyətini itirməsin deyə, ilin qış və yay aylarında xüsusi havalandırma şəraitində saxlanılır. Araşdırmalardan məlum oldu ki, son on beş-iyirmi ildə "Azərbaycan"la tanış olmaq, onun səhifələrində siyasi, iqtisadi, mədəni, beynəlxalq məsələlər və erməni vandalizmindən bəhs edən müxtəlif səpkili yazıları oxumaq üçün müraciət edən politoloqların, tarixçi və ədəbiyyatşünas tədqiqatçıların sayı qat-qat artmışdır. Bu da öz növbəsində, nə qədər ehtiyatlı davranılsa da, qəzeti vərəqləyərkən müəyyən əzilmələrə, qatlanmalara, qopmalara, cızılmalara, cırılmalara və s. keyfiyyətsizliklərə səbəb olur. Arxivin elmi kitabxana şöbəsinin müdiri Pərixanım Muradova dedi:

- 1918-1920-ci illərə aid "Azərbaycan" qəzeti cari ilin əvvəlində nömrəbənömrə baxışdan keçirilib, rast gəlinən tək-tək nöqsanlı səhifələri ilə yanaşı, bütün cildlərdə bərpa işləri aparılıb. Hazırda  qəzetin rus  variantında son bərpa-cildləmə prosesi başa çatmaq üzrədir.  Bununla bərabər, "Kaspi", "Açıq söz" və o dövrə aid digər mətbu nəşrlərin bərpasına da diqqət yetirmişik. Təcrübəli bərpaçılar Azad Əhmədov, Ravil Osmanov və Bəsti Hüseynova çalışırlar ki, onlara etibar olunan məsuliyyətli işin öhdəsindən layiqincə gəlsinlər. Almaniya istehsalı olan yeni avadanlıqlar vasitəsi ilə "Azərbaycan" qəzeti mütəxəssis Ədalət Baloğlanov tərəfindən elektronlaşdırılıb. Yaxın günlərdə isə xüsusi sayt yaradılacaqdır. Bütün bunlar sentyabr ayında keçirəcəyimiz  "Azərbaycan" qəzeti - 95" yubiley-sərgi zamanı  tamaşaçı-oxuculara əyani olaraq genişliyi ilə çatdırılacaqdır.

Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsi elmi məlumat kitabxanasında da "Azərbaycan" qəzetinin xeyli sayı var. Kitabxananın mühafizəxanasında xüsusi normativlərə uyğun şəraitdə saxlanılır. Arxivdə sənədlərin mikrofilmləşdirilməsi, bərpası və cildlənməsi üzrə mərkəzi laboratoriyanın fəaliyyətdə olmasına baxmayaraq, qəzetin olmayan nömrələrinin axtarılıb tapılması, heç olmasa, qonşu arxivlərdə və kitabxanalarda saxlanılan saylarının əldə olunmasına cəhd göstərilməyib. Ancaq "Azərbaycan"ın arxivdə olan bütün sayları bir-bir səliqəylə kompyuter disklərinə köçürülüb, tam rəqəmsallaşdırılıb. Təəssüf  ki, bu rəqəmsallaşdırma hələlik oxucuların istifadəsinə verilməyib. Çünki kitabxana internet şəbəkəsinə qoşulmayıb. Bunun da başlıca səbəbi kitabxananın elektron fondunun yaradılması prosesinin ləngiməsidir. Belə ki, "Azərbaycan" qəzetinin elektron versiyasının oxucuların istifadəsinə verilməsi elmi məlumat kitabxana fondunun tam elektron variantının yaradılması başa çatdıqdan sonra mümkün olacaq və kitabxananın saytı açılacaqdır. Bunun üçün aidiyyəti firma və müəssisələrlə  müqavilələr bağlanıb, amma il sona yaxınlaşsa da, nəzərdə tutulan işlərlə bağlı elə bir irəliləyiş nəzərə çarpmır. Qəzetlər cəmləşən disklərin bəzisi yüksək keyfiyyətli və üzünömürlü disklər olsa da, ehtiyat saxlancların bir qismi keyfyyət və dəyərdən aşağıdır. Yazılmış və bundan sonra yazılacaq disklərin saxlanılması üçün xüsusi saxlama şkaf-rəflər yoxdur və s. Kitabxanada elektron sistemə keçidi sürətləndirmək üçün heç olmasa, müvəqqəti işçi qismində, xüsusi kampyuter-mütəxəssislərə və operatorlara ciddi ehtiyac var.                                            

AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunda da "Azərbaycan" qəzetinin olduğu barədə məlumatlı idik. Axı, bura elə bir məbəddir ki, digər ünvanlara nisbətən salnaməçilərə daha böyük etimad və ehtiram göstərilir. Amma indiki halda  "Azərbaycan" qəzetinə olan ehtiramdan və etimaddan danışmaq istəməzdik. Qəzetin 1-ci nömrəsindən 5-ci sayına kimi burada yoxdur. Məsələn, "Azərbaycan"ın 1919-cu ildə çıxan 2-ci sayından 160-cı sayına qədər, yaxud tək-tək nömrələri çıxmaqla, 224-dən 231-ə, 233-dən 245-ə, 247-dən 253-ə, 255-dən 264-ə, 266-dan 269-dək, eləcə də qəzetin 1920-ci ildə çıxan saylarından 1,9,10,40 və 62-ci nömrələri yoxdur. Ölkəmizin 1918-1919-1920-ci illər acılı-şirinli taleyini və tərcümeyi-halını özündə yaşadan bu salnaməçinin digər saylarının tapılaraq cildlərə əlavə edilməsinə təşəbbüs göstərilməyib.

İnstitutun biblioqrafiya və xidmət şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Tahirə Həsənzadə təəssüfləndiyimizi görüb narahatçılıqla dedi:

- İnstitut əməkdaşlarının fəaliyyətinin əsasını qədim dövr tarixi əlyazmaların, habelə kitabların tapılıb işlənilməsi və bərpası təşkil edir. Odur ki, dövri mətbuata qayğı bir az arxa plana keçir. Bir də ki, bu işlə dövlət kitabxanaları, dövlət arxivləri məşğul olmalıdır.

- Elə isə bunları təhvil verin hər hansı bir arxivə, kitabxanaya - təklifinə isə Tahirə xanım etiraz olaraq bildirdi ki, "Bunlar bizim inventardır, verə bilmərik".   

"Azərbaycan" qəzetinin izi ilə M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında da olduq.  Kitabxana rəhbərliyi "Azərbaycan" qəzetinin özlərində olmayan saylarının müəyyənləşdirilib əldə olunması məqsədilə bir neçə il öncə Rusiya Federasiyasının Moskva, Kazan, Sankt-Peterburq, Samara, habelə Ukrayna Respublikasının Kiyev, Gürcüstan Respublikasının Tbilisi dövlət arxivlərinə, Türkiyə Cümhuriyyətinin Milli Arxivinə və digər ünvanlara  müraciət-sorğular ünvanlayıb. Eləcə də Gülsəidə Abdullayevanın rəhbərliyi altında əməkdaşlarından ibarət xüsusi mütəxəssislər qrupu yaradıblar. Bu qrup Bakıda, yuxarıda adları qeyd olunan arxivlərdə aylarla işləyərək qəzetin onlarda olmayan saylarını bərpa edib foto-surətini əldə etmişlər. Danışıqlara əsasən, Axundovçular qəzetin bütün saylarını bir yerə cəm edəndən sonra "qonaq" olduqları arxivlərə   bir dəst çatdıracaqlarına söz versələr də, indiyəcən bu vəd reallığa çevrilməyib! Üstəlik, ikinci tərəf özünə əziyyət verib bu şifahi "müqavilə"nin marağında olmayıb.

Araşdırmalardan məlum oldu ki, 1918-1919-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  siyasi, ictimai, ədəbi, iqtisadi türk qəzeti olan "Azərbaycan"ın bütün sayları, 20 nömrəsi (olmayan nömrələr 1918-ci ildən N 28, 29, 30, 41, 42 və 1919-cu ildən N130, 208, 222, 239, 240, 241, 246, 252, 260, 265, 270, 282, 283, 284, 285)  istisna olmaqla, indi kitabxananın nadir kitablar və kitabxana muzeyində saxlanılır. Tapılmayan nömrələrin axtarışı bu gün də davam edir. Kitabxananın elektron resurslarının yaradılması şöbəsində qəzetin elektron variantı mövcuddur. İkinci mərtəbədəki oxu zalında maraqlananlar istənilən anda lokal şəbəkəyə qoşularaq "Azərbaycan" qəzetinin lazımi sayını kompyuter vasitəsi ilə açıb-oxuya bilirlər.

Qəzetin internetə yerləşdirilməməsinin səbəbini isə kitabxana rəsmiləri belə açıqladılar ki, Azərbaycan ədəbiyyatının arxivi fondunda həmin dövr üçün  elektronlaşdırma işləri tam başa çatdıqdan sonra bu nəşrlər lokal şəbəkə ilə yanaşı, internetdə də yayımlanacaqdır.

Milli dövlət quruculuğu və millətin işıqlı gələcəyi uğrunda mübarizədə repressiyaya məruz qalan "Azərbaycan"ın xələfi olaraq bu qəzetin qayğısını çəkənlərə ürəkdən təşəkkür edirik. Belə bir deyim var: hər şeyin zamana ehtiyacı var. Bu gün onlarla tədqiqatçı, yüzlərlə oxucu 1918-1920-ci illər zamanın ehtiyacından yaranan "Azərbaycan" qəzetilə internet vasitəsilə həmsöhbət olmaq istəyindədir. Bu, həm də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 oktyabr 2008-ci il tarixli sərəncamının tələblərindən biridir. 

Sonda Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrü "Azərbaycan"ın varisləri olaraq bir neçə məqamı xüsusi vurğulamaq istərdik: Ulu öndər Heydər Əliyevin  müdrikliyi və uzaqgörənliyi sayəsində ötən əsrin sonlarında qazanılan dövlət müstəqilliyi oxşar aqibəti yaşamadı. Bu dəfə müstəqilliyimiz əbədiliyə və dönməzliyə çevrildi! Artıq biz özümüzü varis elan etmişik və bu il 95 yaşımız tamam oldu. "Azərbaycan" da cümhuriyyət dövrü sələfinin xələfi sayılır. Tarixdə baş verənləri dəqiq-düzgün öyrənmək, tarixi keçmişimizi ləkələrdən təmizlənmiş şəkildə, obyektiv yazılmasında dövrünün ensiklopediyası sayılan "Azərbaycan"ın üzə çıxarılıb öyrənilməsinin, geniş ictimaiyyətin malına çevrilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bununla bağlı yuxarıda xatırlanan dövlət proqramında xüsusi müddəa da yer almışdır. Lakin dövlət proqramının icra müddəti bu il başa çatsa da, göstərilən məsələ həllini tapmamışdır. "Azərbaycan" nəinki oxucular üçün əl çatan olmamış,  hətta redaksiyamız belə onun kserosurətini əldə edə bilməmişdir.

Daha bir vacib məqam isə keçmiş "Azərbaycan"ın hamının malına çevrilməsidir.  Dövlət başçısı İlham Əliyevin xüsusi qayğısı və sərəncamı ilə dünya ədəbiyyatı xəzinəsinə daxil olan əsərlərin, habelə Azərbaycan yazıçı və şairlərinin əsərlərinin latın qrafikası ilə çap edilərək yeni nəslin bəhrələnməsinə geniş imkan yaradılmışdır. Məlumdur ki, "Azərbaycan" ərəb hürufatı ilə nəşr olunmuşdur. Qəzetdən hamının istifadə edə bilməsi üçün onun transliterasiya edilərək kitab şəklində çapına ("Əkinçi" qəzeti ilə bağlı bu addım çoxdan atılmışdır) ciddi ehtiyac duyulur. Bu həm də bizim tarix qarşısında mənəvi borcumuzun icrası olardı. Belə bir iş üçün tələb olunan cüzi vəsaitin tapılması isə müasir Azərbaycanımız üçün elə də çətinlik törətməz...             

 

 

Rəhman SALMANLI

 

Azərbaycan. - 2013.- 14 sentyabr.- S. 7.