Davamlı regional inkişafı təmin edən mükəmməl iqtisadi strategiya

Sosial-iqtisadi modernləşmənin yeni keyfiyyət mərhələsinə uğurla transformasiya edən Azərbaycanın bütövlükdə regionda ən nüfuzlu dövlətlərdən birinə çevrilməsi ilk növbədə elmi əsaslar üzərində irəli sürülmüş milli iqtisadi inkişaf modelinə əsaslanır. Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən ciddi maraqla qarşılanaraq geniş elmi müzakirələrə səbəb olan bu model özünəməxsus cəhətləri ilə əlverişli coğrafi və geoiqtisadi məkanda yerləşən respublikamızı yeni iqtisadi fenomenə çevirmiş, davamlı və sabit inkişaf yoluna çıxarmışdır.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində böyük uzaqgörənliklə həyata keçirdiyi iqtisadi siyasət əsrin sonlarına doğru respublikamızın müstəqilliyinin bərpasında mühüm rol oynamışdır. Odur ki, ümummilli lider müstəqil Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf modelinin banisi kimi də böyük ehtiramla xatırlanır. 1993-cü ilin iyununda - respublikamızda dərin iqtisadi-siyasi və mənəvi böhranın hökm sürdüyü bir zamanda xalqın təkidli istəyi ilə ölkə rəhbərliyinə qayıtmış Heydər Əliyev özünün dərin zəkası, yüksək idarəçilik keyfiyyətləri, quruculuq və xilaskarlıq missiyası ilə ümummilli liderlik zirvəsinə yüksəlmişdir. Ulu öndər qısa zamanda ölkədə ictimai-siyasi sabitliyi tam təmin etməklə ölkə iqtisadiyyatındakı tənəzzül prosesinin qarşısını almaq üçün bir sıra zəruri tədbirlər həyata keçirmişdir.

Ümummilli lider demokratik həyat tərzinin diktə etdiyi gerçəklik kimi bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə sadiq qalaraq Azərbaycanın özünəməxsus sosial-iqtisadi inkişaf modelini irəli sürərək onu əsaslandırmışdır. Bu zaman ulu öndər respublikanın coğrafi-siyasi mövqeyini, təbii ehtiyatlarını, intellektual və insan resurslarını ciddiliklə nəzərə almışdır.

Ümumiyyətlə, ümummilli lider Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi iqtisadi inkişaf konsepsiyasının özəyini üç mərhələdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan islahatlar təşkil etmişdir: birinci mərhələdə güclü dövlət tənzimlənməsi ilə böhrandan çıxmaq; ikinci mərhələdə iqtisadiyyatın sabitliyini təmin etmək; üçüncü mərhələdə iqtisadi dirçəlişə nail olmaq. Hər bir mərhələyə uyğun həyata keçirilən iqtisadi islahatlar sayəsində 1996-cı ildə respublika iqtisadiyyatında sabitlik təmin edilmiş, 1997-ci ildən sosial-iqtisadi inkişafda müsbət meyillər özünü göstərməyə başlamışdır. 1996-cı ildə ümumi daxili məhsulun artım sürəti 1,3 faiz, 1997-ci ildə 5,8 faiz, 1998-2003-cü illərdə orta hesabla 10 faiz təşkil etmişdir.

Ümummilli lider yaxşı bilirdi ki, dövlət mülkiyyətinin xalqın mənafeyinə uyğun formada özəlləşdirilməsi sərbəst bazar rəqabəti prinsiplərinin, xüsusi mülkiyyətçiliyin bərqərar olması, habelə milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası, eləcə də insanların şüurunda, həyat tərzində əsaslı dəyişiklik deməkdir. Ölkədə həyata keçirilən özəlləşdirmə prosesinin məqsədi də məhz hər bir vətəndaşın iqtisadi islahatlarda şəxsi marağını təmin etmək, əhalinin həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq, sağlam rəqabətə əsaslanan istehsal üçün şərait yaratmaq olmuşdur. İqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edən özəlləşdirmə prosesi müstəqil respublikamızda bazar iqtisadiyyatı meyarlarının sürətlə formalaşmasına, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrinin yüksəlməsinə ciddi zəmin yaratmışdır.

Ümummilli lider respublika iqtisadiyyatının keyfiyyətcə yeni mərhələsində məhz özəl sektoru sosial-iqtisadi inkişafın başlıca təminatçısı kimi dəyərləndirmiş, güclü sahibkarlar təbəqəsinin formalaşmasına, onların cəmiyyətdəki mövqelərinin güclənməsinə çalışmışdır. 1997-2002-ci illərdə respublikada sahibkarlığın inkişafı üçün zəruri maliyyə təminatı yaradılmış, süni maneələrin aradan qaldırılması üçün mükəmməl qanunvericilik bazası formalaşdırılmış, fəaliyyətin bu növü ilə məşğul olanların hərtərəfli stimullaşdırılması məsələsi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.

Həmin mərhələdə hökumətin diqqət yetirdiyi əsas məsələlərdən biri neft gəlirlərindən düzgün istifadə etmək, "Holland sindromu"na imkan verməməkdən ibarət olmuşdur. "Neft təkcə indiki deyil, həm də gələcək nəsillərə məxsusdur" deyən ulu öndər iqtisadiyyatın birqütblü inkişafının yolverilməzliyini daim vurğulamaqla yanaşı, istehsal sahibkarlığının geniş vüsət almasına, fəaliyyətini dayandırmış bir sıra iri müəssisələrin işə salınmasına, bir sözlə, qeyri-neft sektorunun inkişafına böyük əhəmiyyət vermişdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin ölkənin gələcək müqəddəratı ilə bağlı qarşıya qoyduğu təxirəsalınmaz vəzifələrdən biri də regionların tarazlı və davamlı inkişafı idi. Dayanıqlı inkişaf baxımından regionların imkanlarından maksimum səmərəli istifadə edilməsi bu baxımdan əsas hədəf kimi qarşıda dururdu. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının səviyyəsi və səmərəliyi, habelə onlar arasında zəruri tarazlığın yaradılması məsələlərinin həlli o zaman nisbətən mürəkkəb və çətin idi. Belə ki, sovet hakimiyyəti illərində məhsuldar qüvvələrin regionlarda inkişafında xeyli müsbət irəliləyiş baş versə də, bu proses qənaətbəxş səviyyəyə çatdırılmamışdı. Müstəqil Azərbaycanda regionların sosial-iqtisadi inkişafı prosesinin ardıcıl mərhələlər üzrə həyata keçirilməsi tələb olunurdu. Bu mənada, demək olar ki, regionların sosial-iqtisadi inkişafına hazırlıq mərhələsi ötən əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısından 2003-cü ilə qədərki dövrü əhatə edir.

Bu dövrdə bazar münasibətlərinin geniş vüsət alması, liberallaşma və çoxcəhətli iqtisadi islahatların aparılması, xüsusən özəlləşdirmə proqramlarının uğurla həyata keçirilməsi, pul-kredit və maliyyə sisteminin yenidən qurulması, milli sahibkarlar sinfinin formalaşması regionların inkişafına əlverişli zəmin yaratmışdır. Həmin dövrdə onlarca sənaye və istehsal sahəsi bərpa edilmiş, yeniləri yaradılmışdır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, iqtisadiyyatın sabit tempini qorumaq üçün regional inkişafda tarazlığın, tarixi məşğulluq ənənələrinin qorunub saxlanılması vacib şərtlərdəndir. Son 10 ildə Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi siyasətdə də regionların sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsi məsələsi əsas hədəflərdən biri olmuşdur. 2003-cü ilin oktyabr ayından ölkəyə rəhbərlik edən Prezident İlham Əliyev Azərbaycan iqtisadiyyatının sabit tempini qorumaq üçün regional inkişafa xüsusi diqqət yetirmiş, respublikanın bütün potensialını bu yöndə səfərbərliyə almışdır.

İqtisadiyyatın bütün sahələrində proporsional inkişaf ciddi investisiya tələb edən məsələ olduğundan dövlətin yalnız son illərdəki maliyyə imkanları bu sahədə qlobal layihələrə başlamaq, problemlərin həllinə kompleks yanaşmaq imkanı vermişdir. Neft strategiyasının konkret nəticələrə yol açması iqtisadi inkişaf sahəsində maliyyə çatışmazlığı səbəbindən uzun illərdən bəri yığılıb qalmış bir çox problemlərin məhz hazırkı mərhələdə həlli məsələsini aktuallaşdırmış, dövlət investisiyalarının həcmcə artımını təmin etmiş, regionların tarazlı və davamlı inkişaf tədbirlərinin reallaşdırılmasına yaxşı imkanlar açmışdır. Təsadufi deyil ki, 2004-2008-ci illər regionların sosial-iqtisadi inkişafında əsaslı dönüş mərhələsi kimi qiymətləndirilir.

Dövlət başçısı İlham Əliyevin 2004-cü il fevralın 11-də imzaladığı "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair (2004-2008-ci illər) Dövlət Proqramı" aktuallığına, əhəmiyyətinə və miqyasına görə mühüm əhəmiyyət kəsb etmiş və bu mükəmməl konsepsiyanın icra vəziyyəti ilə bağlı hər il hökumətin xüsusi müşavirələri keçirilmişdir. Dövlət proqramı çərçivəsində görülən tədbirlər regionlarda sahibkarlığın inkişafını sürətləndirmiş, oradakı əmək ehtiyatlarından, təbii iqtisadi resurslardan kifayət qədər səmərəli istifadəyə imkan vermiş, iqtisadiyyatın tarazlı və davamlı inkişafına, infrastrukturun müasirləşdirilməsinə, əhalinin məşğulluğunun artırılmasına, yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılmasına etibarlı zəmin yaratmışdır. Dövlət proqramı regionların tarazlı inkişafına yönəlməklə yanaşı, həm də yerlərdə enerji infrastrukturunun, nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin bərpası, habelə elmi-texniki tərəqqi, mədəni yüksəliş, müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi məsələlərinin həllini özündə ehtiva etmişdir.

Bu müddətdə regionların da inkişafında mühüm rolu olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin inşası, Şimal-Cənub və Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması kimi mühüm layihələr başa çatdırılmış, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun inşasına başlanmış, Azərbaycan regionun mühüm iqtisadi güc mərkəzinə çevrilmişdir. Dövlət İnvestisiya Şirkətinin, "Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi də özəl sektorun, qeyri-neft sektorunun inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ açmışdır. Nəticədə özəl sektorun ümumi daxili məhsul istehsalındakı xüsusi çəkisi 2003-cü ildəki 73 faizdən 83 faizə yüksəlmişdir.

2003-cü il oktyabrın 1-dən 2009-cu il yanvarın 1-dək respublikada 766,3 min yeni iş yeri açılmışdır və bunun da 73,4 faizi regionların payına düşmüşdür. Sevindirici haldır ki, 2008-ci ildə ölkə iqtisadiyyatında çalışanların orta illik sayının 50 faizdən çoxu regionlarda cəmləşmişdir. Yerli və əcnəbi iş adamları üçün yaradılmış münbit biznes mühiti nəticəsində sənayedə, kənd təsərrüfatında, nəqliyyatda, tikintidə, ayrı-ayrı xidmət sahələrində ciddi dönüş yaranmış, regionlarda istehsal edilən məhsulun ixracına başlanılmışdır. Regionlar bu dövrdə Azərbaycanın ərzaq təhlükəsizliyinin qorunmasında da aparıcı mövqeyə malik olmaqla istehsal edilən kənd təsərrüfatı məhsullarının 77 faizini vermişlər.

Regionların məqsədyönlü hərtərəfli sosial-iqtisadi inkişafının üçüncü mərhələsi 2008-ci ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Regional inkişafa kompleks məsələ kimi yanaşan dövlət başçısı İlham Əliyev regionların sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramında nəzərdə tutulmamış bir sıra məqsədlərin gerçəkləşdirilməsi üçün 2009-2013-cü illəri əhatə edən analoji proqramın hazırlanmasını da diqqət mərkəzində saxlamışdır. Prezident İlham Əliyevin 14 aprel 2009-cu il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın əsas məqsədi bu sahədə həyata keçirilən siyasətin davamı olaraq ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının sürətləndirilməsinə, iqtisadiyyatın diversifikasiyasına, tarazlı regional və davamlı sosial-iqtisadi inkişafa, əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılmasına xidmət etmişdir.

Hər iki dövlət proqramının icrası dövründə respublikanın iqtisadi rayonlarına daxil olan şəhər və rayonların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə 240 sərəncam imzalanmışdır. Ümumilikdə ötən 10 ildə regionların sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində həyata keçirilən siyasətin nəticəsi olaraq ümumi daxili məhsul 3,2, adambaşına ÜDM-in həcmi 2,8, qeyri-neft sektoru 2,6 dəfə artmış, ölkə üzrə orta illik iqtisadi artım 12,9 faiz təşkil etmişdir. Son 10 ildə strateji valyuta ehtiyatları 31, xarici ticarət dövriyyəsi 6,6, ixrac 9,3, idxal 4,1, qeyri-neft ixracı 4,7 dəfə artmışdır. Bu müddətdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 16, orta aylıq əməkhaqqı 5,5, pensiyalar 9,6, minimum əməkhaqqının məbləği 11,7 dəfə artmış, yoxsulluğun səviyyəsi 2003-cü ildəki 44,7 faizdən 2013-cü ildə 5,3 faizə düşmüşdür.

2003-cü ildə ölkə iqtisadiyyatına qoyulmuş investisiyaların ümumi həcminin yalnız 26,8 faizi daxili mənbələrdən maliyyələşirdisə, 2013-cü ildə daxili investisiyaların xüsusi çəkisi 62,5 faizə çatmışdı. 2004-2013-cü illərdə daxili investisiyalar 14,6, qeyri-neft sektoruna investisiyalar 12,9 dəfə artmış, regionların inkişafına bütün mənbələr hesabına 50,7 milyard manat vəsait yönəldilmişdir. Ötən 10 il ərzində həyata keçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində ölkədə 1,2 milyondan çox yeni, o cümlədən 900 min daimi iş yeri açılmış, 55,6 min müəssisə yaradılmışdır. Yeni açılmış iş yerlərinin 80 faizə yaxınının regionların payına düşməsi də kifayət qədər mühüm göstəricidir.

Bu müddət ərzində innovasiya xarakterli texnologiyaların tətbiqi, yeni müəssisələrin yaradılması, onların istehsal potensialının gücləndirilməsi nəticəsində sənayedə 2,7 dəfə artım qeydə alınmışdır. Bütün bunlar sənayedə işgüzar fəallığın artmasına, yeni iş yerlərinin açılmasına, kiçik sahibkarlığın inkişafına güclü təkan vermişdir. Qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafının təmini, əhalinin istehsal sahəsində məşğulluğunun artırılması baxımından Sumqayıt Texnologiyalar Parkının, Sumqayıt Kimya Sənaye və Balaxanı Sənaye parklarının, Yüksək Texnologiyalar Parkının yaradılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ölkə rəhbərinin 2014-cü il 27 fevral tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi regionların inkişafında yeni - dördüncü mərhələ kimi səciyyələndirilə bilər. Dövlət proqramı ölkədə makroiqtisadi sabitliyin təmin olunması, regionlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi, yeni müəssisə və iş yerlərinin yaradılması, irimiqyaslı infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi, kommunal xidmətlərin səviyyəsinin yüksəldilməsi, əhalinin rifah halının daha da yaxşılaşdırılması və yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması kimi prioritetləri özündə ehtiva edir.

"Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın başlıca məqsədi ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafı, iqtisadiyyatın diversifikasiyası və regionların inkişafı istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsidir. Proqramda müəyyənləşdirilmiş məqsədlərə nail olunması üçün regionlarda infrastruktur təminatının, o cümlədən əhalinin kommunal xidmətlərlə təminatının daha da yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasına müvafiq olaraq ixracyönümlü və rəqabətədavamlı məhsul istehsalı istiqamətində sahibkarlığın inkişafının sürətləndirilməsi, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsinin artırılması, yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılması kimi mühüm vəzifələr nəzərdə tutulmuşdur.

2014-2018-ci illərdə orta illik inflyasiya tempinin və milli valyutanın məzənnəsinin məqbul səviyyədə saxlanılması; vergi və gömrük dərəcələrinin optimal həddə müəyyənləşdirilməsi; kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının stimullaşdırılması tədbirlərinin davam etdirilməsi; taxıl istehsalının artırılması və rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsi; istehsalçıların ixracyönümlü fəaliyyətinin stimullaşdırılması; ümumi daxili məhsulda qeyri-neft sektoru üzrə büdcə gəlirlərinin xüsusi çəkisinin yüksəldilməsi və digər məsələlər diqqət mərkəzində olacaq.

Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ilin I rübünün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında da qeyd olunmuşdur ki, dünya ölkələrində iqtisadi böhranın səngimədiyi bir dövrdə Azərbaycanın rəqabət qabiliyyəti artmış, investisiya reytinqi yüksəlmişdir. Başqa sözlə, hesabat dövründə iqtisadiyyatın bütün funksional sahələri üzrə optimal nəticələr əldə olunmuş, regionların sosial-iqtisadi inkişafına, biznes mühitinin liberallaşdırılmasına istiqamətlənmiş dövlət siyasətinin davam etdirilməsi istər ümumi daxili məhsulun, istərsə də strateji valyuta ehtiyatlarının artımına imkan yaratmışdır.

Bu mərhələnin diqqətçəkən göstəricilərindən biri də qeyri-neft sektorunun dinamik artım tempinin qorunub saxlanılmasıdır: Dövlət Neft Fondundan transfertlər istisna olmaqla, dövlət büdcəsinə daxilolmaların 36,7 faizi neft-qaz sektorunun, 63,3 faizi qeyri-neft-qaz sektorunun payına düşmüşdür. Büdcə gəlirlərinin formalaşmasında neft sektorunun payının azalması qeyri-neft sektorunun inkisaf etdirilməsi və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, habelə regionların inkişafı sahəsində həyata keçirilən genişmiqyaslı fəaliyyətin nəticəsidir. Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin iclasında bununla bağlı demişdir: "Son illər bizim üçün iqtisadi inkişafı göstərən əsas göstərici qeyri-neft sektorunun parametrləridir. Keçən ildə olduğu kimi, bu il də biz bu sahədə sürətli inkişafa nail ola bilmişik. Keçən il qeyri-neft sektorumuz 10 faiz, bu ilin birinci rübündə isə 8,8 faiz artmışdır. Əlbəttə ki, bu artım son illərdə Azərbaycanda aparılan islahatların nəticəsidir".

2014-cü ilin I rübündə regionlarda 100-ə yaxın sənaye, kənd təsərrüfatı, xidmət və ticarət müəssisəsi fəaliyyətə başlamış, 500-dək yeni müəssisənin tikintisi davam etdirilmişdir. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun xətti ilə 1014 sahibkara 44,7 milyon manat güzəştli kredit verilmiş, həmin kreditlər hesabına 2400-dən çox yeni iş yeri yaradılmışdır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair əvvəlki dövlət proqramlarının icra olunduğu son 10 il ərzində regionlarda qeydiyyata alınan sahibkarlıq subyektlərinin sayı 7,2 dəfə, vergi daxilolmaları 12,7 dəfədən çox artmışdır. Respublikanın şəhər və rayonları üzrə vergi gəlirlərinin artımı Sumqayıt, Şirvan, Mingəçevir şəhərlərinə, eləcə də Abşeron və İmişli rayonlarına öz xərclərini tamamilə yerli gəlirlər hesabına təmin etməyə imkan yaratmışdır.

Ölkə rəhbərinin 2014-cü il 27 fevral tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" da qazanılmış uğurlu nəticələrin qarşıdakı 5 ildə qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi, respublikamızın perspektiv inkişaf hədəflərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi, ümumi potensialın regional inkişaf tədbirlərinə yönəldilməsi baxımından əlahiddə əhəmiyyətə malikdir. Sözsüz ki, bu proqramda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycanın dinamik inkişafını daha da sürətləndirəcək, regionlara göstərilən diqqət və qayğı hərtərəfli inkişaf və tərəqqi üçün etibarlı zəminə çevriləcək.

Elnur HACALIYEV,

Azərbaycan.-2014.- 27 aprel.- S.4.