Qeyri-neft sənayesinin inkişaf strategiyası

 

“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası fəaliyyətdədir

 

 

Azərbaycan iqtisadiyyatının qədim və ənənəvi sahəsi olan yüngül sənaye geniş potensiala malikdir. Yüngül sənaye müəssisələri, əsasən, pambıq, yun, ipək (barama), gön-dəri və kimyəvi liflər kimi xammal məhsullarının emalına əsaslanır. Bu sahədə aparılan islahatlar nəticəsində respublikada mövcud olan bütün yüngül sənaye müəssisələri səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilərək özəlləşdirilməyə açıq elan edilmiş və bir çoxu artıq özəlləşdirilmişdir.

Yüngül sənaye sahələrinin yenidən təşkil edilməsi nəticəsində məhsul istehsalının həcminin və keyfiyyətinin artımı müşahidə olunur. Xammal emalı, toxuculuq və tikiş, dəri və dəridən olan məmulatlar istehsalı sahələrində vəziyyət daha da yaxşılaşmışdır. Respublikada dəri, dəridən olan məmulatlar və ayaqqabı istehsalında mühüm irəliləyişlər olmuşdur, bu imkanlardan daha səmərəli istifadə edilməlidir. Hazırda xalçaçılıq sahəsində respublikanın şəhər və rayonlarında onlarca müəssisə və sexlər fəaliyyət göstərir. Pespektivdə bu sahənin xammal bazasının möhkəmləndirilməsi, istehsal-texniki səviyyəsinin artırılması, xalçaların keyfiyyətinin və rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər görülməlidir.

Azərbaycanda regionların iqtisadi potensialının tədqiqi və perspektivdə bu istiqamətdə aparılan araşdırmaların genişləndirilməsi yüngül sənayedə səmərəli fəaliyyət göstərən müəssisələrin müəyyənləşməsinə yardım edəcəkdir. Yüngül sənaye mallarına olan daxili təlabatın 90 faizi idxal hesabına ödənilir və bu sahənin inkişafi üçün böyük imkanlar yaradır. Yungul sənayenin inkişafının təmin edilməsi bir çox tədbirlərin həyata kecirilməsini zəruriləşdirir, o cümlədən respublikada mövcud yerli sənaye muəssisələrinin yenidən qurulması və fəaliyyətinin dəstəklənməsi; müasir texnologiyalar əsasında yeni müəssisələrin yaradılması və yerli xammal bazasının möhkəmləndirilməsi; kiçik və orta biznesi təmsil edən emal və istehsal müəssisələrinin yaradılmasında xarici ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi və tətbiqi; dövlətin müəssisələrə modernləşmə istiqamətində zəruri dəstəyin göstərilməsi; bu sahədə fəaliyyət göstərən müəssisələrə güzəştli kreditlərin verilməsi, onların mənfəət vergisinin azaldılması; sərmayələrin cəlbinə və investisiya layihələrinin dəstəklənməsinə əlverişli mühitin yaradılması; Azərbaycanda qədim ənənələrə malik yungul və toxuculuq sənayesində, əsasən də geyim və digər geniş istehlak mallarının istehsalı sahəsində fəaliyyətin genişləndirilməsi və məhsulun keyfiyyətinin artırılması istiqamətində muasir texnologiyaya əsaslanan investisiya layihələrinin işlənib hazırlanması və həyata kecirilməsi; yuksək keyfiyyətli və ekoloji cəhətdən təhlukəsiz məhsul istehsalına imkan verən yeni texnologiyaların və nou-hauların tətbiq edilməsi, rəqabətqabiliyyətinə malik olan əl ilə toxunan xalcaların istehsalının genişləndirilməsi, bu sahədəki muəssisələrin fəaliyyətinin dəstəklənməsi.

Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesini inkişaf etdirmək imkanları yüksəkdir və bu amil yeyinti sahəsinin inkişafı baxımından önəmli rol oynayır. Xüsusilə, heyvandarlıq kompleksində ağartı məhsullarının alınması ilə MDB və Avropa bazarına çıxmaq mümkündür. Həmçinin taxılçılıq və əsas növ yeyinti məhsulları ilə daxili bazarı təmin etdikdən sonra xarici bazarlara çıxmaq perspektivləri genişlənir. Yeyinti məhsullarının rəqabətqabiliyyətliyinin təmin edilməsi üçün ilk növbədə bioloji komponentlərlə zəngin yerli xammaldan istifadə etməklə məhsulların mənimsənilməsi; məhsulun bioloji dəyərliliyinin və dad keyfiyyətinin təmin edilməsi; məhsulun qablaşdırılması ucun tara və avadanlıqlarla təminatın gucləndirilməsi, məhsulların sterilləşdirilməsi metodlarının tətbiqi;  xammalın emala daxil olmasından başlayaraq hazır məhsulun qablaşdırılmasına qədər butun proseslərin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması; məhsulun saxlanması, nəqli və emalı zamanı itkilərin azaldılması, xammalın kompleks istifadəsi, təkrar xammal resurslarının emalı və əlavə yeyinti məhsullarının alınması; istehsal edilən məhsulların keyfiyyətinin beynəlxalq standartların tələblərinə uyğunlaşdırılması; yeyinti sənayesi müəssisələrinin modernləşdirilməsi və yenidən qurulması ucun investisiya qoyuluşlarının həcminin artırılması vacib amillərdəndir.

Azərbaycanda ağac emalı və mebel istehsalı sahəsində xeyli irəliləyişlər əldə olunmuşdur, respublika əhalisinin mebel avadanlıqlarına olan tələbatının yerli istehsalçılar tərəfindən ödənilməsi müasir dövrün tələblərindəndir.

Tikinti materialları sənayesinin inkişaf etdirilməsi üçün Azərbaycan Respublikası zəngin yeraltı və yerüstü minerallara, təbii sərvətlərə malikdir. Əsasən ölkədə qum-çınqıl, gil, üzlük daş, sement xammalı, əhəngdaşı, dolomit, mərmər, travertin, bazalt, qranit, vulkan tufu kimi yataqların böyük ehtiyatı mövcuddur. Tikinti materialları yataqları üzrə Abşeron coğrafi rayonunun ərazisi daha zəngindir. Burada istismar edilən Güzdək, Gülbaxt, Korgöz, Qızılqaya yataqlarının təsdiq olunmuş ehtiyatları ümumilikdə 218 milyon kubmetr təşkil edir. Belə zəngin mineral-xammal ehtiyatlarından müxtəlif çeşidli və yüksək keyfiyyətli tikinti materialları istehsal etmək mümkündür və onların səmərəli istifadəsi ilə bağlı əsaslı tədbirlər görülməlidir.

Respublikada fəaliyyət göstərən daş karxanalarında texniki təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ekologiya və ətraf mühitin qorunması tələblərinə məhəl qoyulmadan aparılan istismar işləri nəticəsində qiymətli əhəngdaşı yataqları səmərəsiz istifadə edilir. Müvafiq tullantıların sement və əhəng istehsalında, yol tikintisində yararlı xammal kimi istifadəsi mümkün olduğundan bu işə diqqət artırılmalıdır. İnvestisiyaların cəlb edilməsi yolu ilə respublikanın mineral-xammal resurslarının səmərəli istismarının təmin edilməsi mümkünləşəcəkdir. Tikinti kompleksinin tələbatının ödənilməsi üçün müasir tələblərə cavab verən, keyfiyyətli məhsul istehsal edə biləcək şüşə, sement və kərpic zavodlarının, kafel, metlax istehsalı müəssisələrinin sayının artırılması və mövcud xammal bazası əsasında belə məhsulların respublikada istehsalının genişləndirilməsi imkanları yüksəkdir. Respublikada istifadə edilən pəncərə şüşəsinin, yayma məhsullarının, kafel və metlaxın, dam örtüyünün, boyaq-bəzək məmulatlarının əksəriyyətinin daxili imkanlar hesabına təmin edilməsi perspektivi yüksəkdir.

Tikinti işlərinin keyfiyyətlə aparılmasında əsas inşaat materiallarından biri kimi sementin rolu böyükdür. Bu sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti güclənərək, qısa müddət ərzində Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Şirvan, Mingəçevir və Qazaxda, digər şəhər və rayonlarda orta güclü və mini sement zavodları tikilib istifadəyə verilmişdir. Sement istehsal etmək üçün əsas xammal olan klinkerin xeyli hissəsi idxal olunur. Digər komponentlər (gips, vulkanik kül) respublikanın Goranboy və Ağstafa rayonları ərazisində olan yataqlardan çıxarılır. Sement müxtəlif markalarla buraxılır və onların mövcud standartların, o cümlədən beynəlxalq standartların tələblərinə cavab verməsi məsələsi ciddi nəzarətdə olmalıdır.

Ölkədə qeyri-neft senayesinin inkişafı ilə əlaqədar həyata keçirilən dövlət proqramları və konkret tədbirlər iqtisadiyyatın diversifikasiyası və yeni sənaye sahələrinin inkişafı üçün geniş imkanlar açmalıdır. Bütün bu kimi müsbət meyillər əsas götürülərək, Azərbaycan Respublikasında 2014-2020-ci illərdə qeyri-neft sənayesinin inkişaf prioritetlərinə aşağıdakılar aid edilir:

lregionlarda rəqabətqabiliyyətli və ixracyönümlü məhsullar istehsal edən, müasir texnologiyalara əsaslanan müəssisələrin yaradılması, bu ərazilərdə istehsal olunan məhsulların region və dünya bazarlarına ixracına stimul verilməsi;

* qeyri-neft sənaye sahələrinin iqtisadi rayonlar üzrə inkişafının investisiya siyasətində prioritet kimi nəzərə alınması;

* sənaye siyasətinin vacib hissəsi olan Xususi İqtisadi Zonaların yaradılması məqsədilə zəruri olan tədbirlərin həyata keçirilməsi;

* qeyri-neft sənayesinin inkişafına, iqtisadiyyatın modernləşməsinə, innovativ və elmtutumlu iqtisadiyyatın formalaşmasına, yüksək texnologiyalar əsasında rəqabətqabiliyyətli sənaye istehsalının genişləndirilməsinə nail olmaq üçün sənaye parklarının və komplekslərinin yaradılması;

* standartlaşdırma siyasəti cərcivəsində qeyri-neft sənaye sahələrində fəaliyyət gostərən muəssisələrdə beynəlxalq standartların tətbiqinin genişləndirilməsi;

* ölkə iqtisadiyyatı ücün böyuk əhəmiyyətə malik olan kimya sənayesinin yenidən qurulması və inkişafına nail olunması, istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, onların emal dərinliyinin artırılması;

* Azərbaycanın maşınqayırma sənayesinin inkişafının surətləndirilməsi, istehsal olunan məhsulların xarici bazarlara cıxarılmasının və rəqabətədavamlılığının təmin edilməsi, neft-maşınqayırma sənayesinin inkişafının bərpa edilməsi;

* zəngin ehtiyatlara malik qara və əlvan metallurgiyanın inkişaf etdirilməsi;

* yüngul sənayenin inkişafının muasir tələblərə uyğunlaşdırılması, daxili  və xarici bazarlarda bu məhsulların rəqabətqabiliyyətinin yuksəldilməsi;

* yeyinti məhsullarının rəqabətədavamlılığının təmin edilməsi ucun qiymətli bioloji komponentlərlə zəngin yerli xammaldan istifadə etməklə məhsulların mənimsənilməsi, bu məhsulların bioloji dəyərliliyinin və dad keyfiyyətinin artırılması;

* ölkədə yeni və müasir sahə olan nanotexnologiyanın inkişafına nail olunması, bu sahədə olan bütün imkanların səfərbər edilməsi;

* respublikada kosmik sənayenin yaradılması, inkişafı üçün işlərin sürətləndirilməsi;

* gəmiqayırma sahəsində tədbirlərin genişləndirilməsi və bu sahənin inkişaf imkanlarının artırılması;

* elektron və digər avadanlıqların istehsalının genişləndirilməsi, bu sahədə ixtisaslaşmanın dərinləşdirilməsi;

* tikinti materialları sənayesinin inkişaf etdirilməsi, bu sahədə mövcud olan xammal və ehtiyatlardan istifadənin ekoloji cəhətdən səmərəliliyinin artırılması.

Sənaye müəssisələrinin müasir texnologiyalar əsasında yenidən qurulması, onların modernləşdirilməsi, yerli resurs və xammalla işləyən, ixracqabiliyyətli məhsullar istehsal edən sənaye komplekslərinin yaradılması, rəqabətədavamlı sənaye istehsalının genişləndirilməsi qeyri-neft sənayesinin əsas inkişaf prioritetləridir. Qeyri-neft sənayesinin prioritet inkişafını, bu sahədə dayanıqlı artım tempini təmin etmək üçün ölkədə zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir. Ilk növbədə sənaye sahəsində yuksək texnoloji və elm tutumlu istehsal sahələrinin inkişafına üstünlük verilməsidir; müəssisələrin texniki-texnoloji cəhətdən yenidən qurulması, muasir idarəetmə metodlarının tətbiqinə diqqət artırılmalıdır; müqayisəli üstünlüyə malik və rəqabətədavamlı sənaye məhsullarının istehsalının genişləndirilməsi vacib məsələdir; idxalı əvəz edəcək və ixracyönümlü məhsulların istehsalının stimullaşdırılması; sənaye klasterlərinin yaradılması və sənayenin strukturunun secilmiş inkişaf istiqamətlərinə uyğun olaraq yenidən qurulması; investisiya-innovasiya proseslərinin stimullaşdırılması, enerji və resursa qənaət edən, ekoloji cəhətdən təmiz texnologiyaların tətbiqinin surətləndirilməsi; investisiya mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi və səmərəliliyinin artırılması; sənayenin inkişaf tempinin və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin prioritetliyinin təmin edilməsi; dünya sənaye əmtələri bazarının cari və gələcək konyunkturası haqqında informasiyalara malik marketinq sisteminin yaradılması; qeyri-neft sənayesində innovasiya fəallığının yuksəldilməsi ilə bağlı  qanunverici bazanın təkmilləşdirilməsi və bu sahədə stimullaşdırıcı mexanizmlərin tətbiqi; qeyri-neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə sənaye şəhərciklərinin, texnoparkların, xususi iqtisadi zonaların yaradılması; vergi və gömruk siyasətinin təkmilləşdirilməsi, ixracın dəstəklənməsi və daxili bazarın qorunması sisteminin möhkəmləndirilməsi; elmi-texniki və konstruktor işlərinin genişləndirilməsi, patent fəaliyyətinin gücləndirilməsi məsələləri həllini tapmalıdır.

Qlobal rəqabət mühitində inkişaf etməkdə olan qeyri-neft sənayesi ənənəvi sahələrlə yanaşı, yeni məhsul istehsalı üzərində qurulan müasir tipli sahələrin yaranması ilə də xarakterizə olunmalıdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatının və sənayesinin rəqabətqabiliyyətli inkişafı ilk növbədə iqtisadi artımın yeni keyfiyyətini təmin edən bilik iqtisadiyyatına keçidi tələb edir. Onun başlıca xarakteristikası isə yüksək texnologiyalı sahələrin dinamik inkişafı, tədqiqat və işləmələrə investisiya qoyuluşunun intensiv artımı, məhsul və xidmətlərin elm tutumluluğunun, müəssisələrin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi və iqtisadiyyatda innovasiya mənfəətinin artırılmasına nail olunmasıdır.

Mövcud ehtiyatlardan maksimum istifadə edərək onların  qeyri-neft sənayesinin tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilməsi istiqamətliyi təmin olunmalıdır. Bu amilin reallaşdırılması üçün elmi-texniki tərəqqinin ən yeni nailiyyətləri əsasında istehsalın daha da inkişaf etdirilməsi və hərtərəfli formalaşdırılmış müasir sənaye sahələrinin təşəkkülü prosesi həyata keçirilməlidir.

Qeyri-neft sənayesinin strukturunda aparılan keyfiyyət dəyişiklikləri iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsinə çevrilməlidir. Sabit iqtisadi artımın əsas mənbəyi kimi yeni texnoloji bazanın müasirləşdirilməsi vəzifəsi təmin olunmalıdır. Mövcud köhnə istehsal fondlarının və texnologiyaların həcminin tədricən azaldılması, kapital axınının köməyi ilə yenilərinin payının artması prosesi davam etdirilməlidir.

 Xammalyönümlü iqtisadiyyatdan innovasiyayönümlü iqtisadiyyata keçid qeyri-neft sənayesi sahələrində əsas hədəflərdən birinə çevrilməlidir. Azərbaycanda hasilat və emal sənaye sahələri arasında əlaqəni gücləndirməklə rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına nail olunmalıdır. Sənaye istehsalının inkişafında istehsalın innovasiya tutumlu bazasının yeniləşməsi, onun səmərəliliyinin və rəqabətqabiliyyətliyinin artmasına cavab verən sahə strukturunun formalaşması prosesi təmin edilməlidir.

Yanacaq-energetika kompleksi məhsul və xidmətlərin əsas sifarişçisi rolunu öz üzərinə götürməklə bu sahə bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlayan yanacaq-energetika kompleksi, neft maşınqayırması və metallurgiyanın birləşməsi kimi qırılmaz əlaqəliliyi təmin etməlidir. Belə inkişaf tendensiyası maşınqayırmanın bərpasına və metallurgiyanın rasional inkişafına, istehsal gücündən maksimal istifadə edilməsinə, bahalı xarici avadanlıq və texnologiyaların alınmasının azalmasına gətirib çıxaracaqdır. Kimya və neft-kimya sahələri investisiya layihələri üçün cəlbedici sahələrdəndir, neft-qaz hasilatı ölkədə kimya və neft-kimya sahələrinin əsas inkişaf hədəflərinin müəyyən edilməsində önəmli rol oynamalıdır.

Ölkədə yerli xammal və resurslardan qeyri-neft sənayesində istifadə əlaqəliliyi gücləndiriləcəkdir. Bütün bu bağlılıq xammal-resurs, emal və istehsal sənaye sahələrinin inkişafını stimullaşdıracaqdır.

Qeyri-neft sənaye müəssisələrinin restrukturizasiyasının aparılmasında müəyyənedici istiqamət yüksək texnoloji, elmtutumlu istehsalın inkişafıdır. Bu inkişaf meyli rəqabətqabiliyyətli məhsul buraxılışını və onun xarici bazarlara çıxışını təmin edəcək.

Regionlarda yerli xammala əsaslanan sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin keyfiyyətcə müasir səviyyədə qurulması və yeni müəssisələrin yaradılması siyasəti həyata keçirilməlidir. Proqramın əhatə etdiyi dövrdə ölkədə qeyri-neft sənaye sahələrindən olan metallurgiya, gəmiqayırma, kimya və emal sahələrində  yeni müəssisələr inşa ediləcəkdir. Sənaye müəssisələrində innovasiya yönümlü texnologiyaların tətbiqi stimullaşdırılacaq, ixtisaslaşmış və xüsusi təyinatlı sənaye şəhərcikləri yaradılacaqdır. Ölkədə iqtisadi rayonların potensial imkanları nəzərə alınmaqla xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasına və sənaye şəhərciklərinin qurulmasına üstünlük veriləcəkdir.

Qeyri-neft sənayesinin ənənəvi istehsal sahələrinin (metallurgiya, maşınqayırma, elektrotexnika, yüngül sənaye, yeyinti sənayesi və s.) inkişaf etdirilməsi və ixrac imkanlarının artırılması ilə yanaşı, rəqabətqabiliyyətli yeni istehsal sahələrinin yaradılması da dəstəklənəcək. Ölkənin qeyri-neft senayesinə yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsinin intensivləşdirilməsi məqsədilə stimullaşdırıcı mexanizmlər tətbiq ediləcək, ixracyönümlü qeyri-neft sektorunun inkişafı məqsədilə dövlət və özəl sektorun investisiya əməkdaşlığı aparılacaq.

Ərzaq təhlükəsizliyi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sahələrdən biri kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalına xüsusi diqqət yetiriləcək, bu sahənin inkişafı əsasında müasir texnologiyaların tətbiqi yolu ilə mövcud emal müəssisələrinin istehsal gücünün artırılması və yeni belə müəssisələrin yaradılması istiqamətində kompleks tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.

Azərbaycan Respublikasında innovasiyalı inkişafa əsaslanan, rəqabətqabiliyyətli qeyri-neft sənayesinin yaradılması aşağıdakı istiqamətliliyi özündə ehtiva edəcək:

* qeyri-neft sənaye sahələrinin strukturunun və texnoloji bazasının təkmilləşdirilməsi;

* qeyri-neft sənaye sahəsində texnoloji tərəqqiyə, yeni nəsil avadanlıq istehsalına  yönəlmiş istiqamətliyin inkişafı;

* yeni elmtutumlu, resursaqənaətedici və bioməhsulların, nanotexnologiyaların istehsalının təşkili;

* qeyri-neft sənaye sahələrinin təkmil infrastruktur sisteminin yaradılması;

* qeyri-neft sənaye sahələrinin inkişafında innovasiyayönümlü istiqamətin aparıcılığının təmin edilməsi ilə, intellektual qabiliyyətli və yüksək ixtisaslı kadr heyətinin hazırlanması;

* qeyri-neft sənaye sahələrinə investisiya qoyuluşlarını stimullaşdırmaqla yerli xammal  və resurslardan rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına nail olunması;

* səmərəliliyin, məhsuldarlığın və rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına əsaslanaraq sahə strukturunun, istehsal prosesinin restrukturizasiyasının həyata keçirilməsi;

* qeyri-neft sənaye sahələri ilə digər sahələr arasında effektli təsərrüfat münasibətlərinin yaradılmasının sürətləndirilməsi;

* intensiv regional və texnoloji inteqrasiyanın qurulması;

* qeyri-sənaye sahələrinin fəaliyyətinin yeni bazarlara yönəldilməsi;

* qeyri-sənaye sahələrində ixraca yönümlü məhsulların istehsalına nail olunması;

* qeyri-neft sənayesinin regional inkişafına nail olunması;

* qeyri-neft sənayesində ənənəvi sahələrin inkişafının təmin edilməsi, bu sahələrdə rəqabət mühitinin genişləndirilməsi;

* istehsal prosesində, məhsul istehsalında beynəlxalq standartların tətbiq edilməsi.

Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi ilə bağlı həyata keçirilən konsepsiyalar, proqramlar, həmçinin qeyri-neft sənayesinin inkişaf proqramı  2014-2020-ci illərdə qeyri-neft sənayesində bir cox inkişaf hədəflərinin əldə olunmasına təminat yaradacaqdır:

- qeyri-neft ÜDM-nin həcminin iki dəfədən çox artırılması;

- qeyri-neft sektoru üzrə adambaşına düşən ixrac həcminin 1000 dollara çatdırılması;

- qeyri-neft sənayesi üzrə ÜDM-in orta illik real artım tempinin 7 faizdən çox yüksəldilməsi;

- qeyri-neft sənayesində davamlı artım tempinin təmin edilməsi, bu sahələrə investisiya yatırımlarının iki dəfəyə yaxın  artırılması;

- qeyri-neft sənayesinin inkişaf potensialının yüksəldilməsi, bu sahələrdə innovasiya yönümlü məhsul istehsalının genişləndirilməsi;

- qeyri-neft sənayesində çoxsahəli, innovasiya yönümlü güclü strukturun yaradılması.

Müəyyən edilmiş hədəflərə çatmaq üçün iki istiqamətdə qeyri-neft sənaye sahəsinin rəqabətqabiliyyətinin artırılması və strukturunun təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər həyata keçiriləcək. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətinin artırılması makroiqtisadi sabitliyin qorunması, monetar və fiskal siyasətin koordinasiyasının gücləndirilməsi, maliyyə xidmətləri bazarının inkişaf etdirilməsi, biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması və özəl təşəbbüsün dəstəklənməsinin genişləndirilməsi kimi hədəflərə nail olunması da qeyri-neft sənayesinin inkişafına əsaslı təkan verəcək.

Azərbaycanda inkişafın ağırlıq mərkəzi sadəcə olaraq qeyri-neft sənayesinin üzərinə deyil, əsasən onun mütərəqqi texnika, texnologiya, elmi yeniliklər tətbiq edən sahələrinin üzərinə keçəcək.

Qeyri-neft sənayesinin inkişaf hədəflərinin təmin edilməsi, sahənin perspektiv istiqamətlərinin əsaslı şəkildə şaxələndirilməsi ilə bağlı olacaq. Qeyri-neft sənayesinin valyuta və mənfəət gətirən əsas baza sütunları innovativ modellər kimi sənaye parklarının, texnoparkların yaradılmasından ibarət olacaq. Bu modellər ölkədəki mövcud və yeni biliklərin, ixtiraların texnologiyalara və texnologiyaların kommersiya məhsuluna çevrilməsinə səbəb olub, elmtutumlu müəssisələr vasitəsilə texnologiyaların sənaye sferasına ötürülməsinə, biznes sahəsində müəssisələrin dəstəklənməsinə, sənayenin strukturunun yenidən qurulmasına, regional qeyri-bərabər inkişaf səviyyəsinin azalmasına, məşğulluq probleminin həllinə, yüksək texnologiyalar sahəsində elmi-texniki nailiyyətlərin sürətli tətbiqinə gətirib çıxaracaq.

Azərbaycan Respublikasının qeyri-neft sənayesində baş verən müsbət inkişaf meyilləri bu sektorun perspektiv inkişaf ssenarilərinin konkretləşdirilməsini labüdləşdirir.  Perspektivdə qeyri-neft sənayesinin inkişaf ssenarisinin seçimində sənaye istehsalının dayanıqlı və yüksək artım templərinin təmin edilməsi, onun strukturunun təkmilləşdirilməsi və səmərəliliyinin artırılması əsas olaraq götürülməlidir. Bu sahədə əsas istiqamətlər istehsal avadanlıqlarının yüksək mənəvi və fiziki aşınmasının aradan qaldırılmasından, milli məhsulun rəqabətqabiliyyətliliyinin, investisiya və innovasiya fəallığının artırılmasından, qeyri-neft sənayesinin daha sürətli inkişafından və emal fəaliyyət növlərinin stimullaşdırılmasından ibarət olacaqdır. Yaradılan əlverişli investisiya mühiti, təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafı ilə bağlı həyata keçirilən islahatlar 2014-2020-ci illər ərzində qeyri-neft sənaye sahələrinin daha intensiv inkişafını təmin edəcək.

Qeyri-neft sənayesinin perspektiv inkişaf ssenarsinin seçimi aşağıdakı istiqamətlərin əhatə olunmasını özündə ehtiva edəcəkdir:

* restrukturizasiya və özəlləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsi;

* satış bazarı olan və yenidən qurulması iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun hasab edilən müəssisələrin fəaliyyətinin bərpası;

* müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye müəssisələrində beynəlxalq standartların tətbiqinə keçidin sürətləndiriməsi;

* azad rəqabət mühitinin inkişaf etdirilməsi;

* investisiyaların təşviqi ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərin genişləndirilməsi;

* ənənəvi sənaye sahələrinin inkişafı;

* innovasiya yönümlü və elm tutumlu istehsalın inkişaf etdirilməsi.

Azərbaycan Respublikasında qeyri-neft sənayesinin inkişafında iki ssenaridən istifadə ediləcək: investisiya ssenarisi və innovasiya ssenarisi.

İnvestisiya fəallığı ölkənin istehsal sahələrinin, xidmət sektorunun sosial-iqtisadi nəticələrinin effektliyini artırıb, milli iqtisadiyyatın makroiqtisadi göstəricilərini yüksəltməklə müasir inteqrasiya, qloballaşma dövrünün tələblərinə uyğun düşünülmüş, uzunmüddətli iqtisadi siyasət xəttinin əsas tərkib hissəsini təşkil etməkdədir. Qeyri-neft sənayesinin investisiya ssenarisinin seçimi aşağıdakı səbəblərlə bağlıdır:

* yeni obyektlərin yaradılması və müasir tələblərə uyğun qurularaq fəaliyyət göstərən müəssisələrin inkişafı;

* istehsal güclərinin artırılması məqsədilə müəssisələrin müəyyən fəaliyyət sahələrinin, yaxud mövcud sexlərinin genişləndirilməsi;

* istehsalın texniki-iqtisadi səviyyəsini yüksəltməklə müəssisənin və ya ayrı-ayrı struktur bölmələrin, sexlərin texniki-texnoloji cəhətdən silahlandırılması;

* müəssisənin əsas istehsal fondlarının modernləşdirilməsi;

* müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin investisiya təminatı;

* qiymətli kağızlar (səhmlər, istiqrazlar, sertifikatlar) vasitəsilə müəssisəyə investisiya yatırımları;

* yeni və orijinal məhsulların istehsalına investisiyalar;

* fəaliyyətdə olan istehsal sahələri çərçivəsində yeni növ məhsullar istehsalına qoyulan investisiyalar;

* intellektual dəyərlərin inkişafına yönələn investisiyalar (kəşflər, nou-hau, ixtiralar, elmi tədqiqatlar).

İnvestisiya ssenarisi qeyri-neft sənayesinə daxil olan ənənəvi sahələrin maddi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsinə, onların rəqabətyönümlü məhsul istehsal etməsinə, infrastruktur sisteminin təkmilləşdirilməsinə, müəssisələrin ixrac potensialının yüksəldirməsinə yönəldiləcəkdir. Bu ssenari kimya, maşınqayırma, metallurgiya, yeyinti, yüngül və digər sənaye sahələrinə investisiya yatırımı imkanını artıracaqdır. Ölkədə istehsal olunan avadanlıqların keyfiyyətinin artırılması və müasir bazar tələblərinə uyğunlaşdırılması əsaslı investisiya qoyuluşları vasitəsi ilə həyata keçiriləcək. Belə inkişaf tendensiyası əvvəllər xarici ölkələrdən idxal olunan bir çox malların tədricən Azərbaycanda istehsal olunmasına imkan yaradacaqdır.

İnvestisiya ssenarisi 2020-ci ilədək və ondan sonrakı dövrdə sənaye istehsalının dayanıqlı və yüksək artım templərinin təmin edilməsinə, strukturunun təkmilləşdirilməsinə və səmərəliliyinin artırılmasına təsir edəcək. İnvestisiya ssenarisi üzrə həyata keçiriləcək əsas tədbirlər bir çox istiqamətləri əhatə edəcək:

* istehsal avadanlığının yüksək mənəvi və fiziki aşınmasının aradan qaldırılması;

* qeyri-neft sənayesində məhsulun rəqabətqabiliyyətliliyinin və investisiya fəallığının artırılması;

* qeyri-neft sənayesinin sürətli inkişafının təmin edilməsi;

* emal fəaliyyət növlərinin stimullaşdırılması;

* restrukturizasiya və özəlləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsi;

* potensial satış bazarı olan və yenidən qurulması iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpası;

* müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye müəssisələrində beynəlxalq standartların tətbiqinə keçidin sürətləndiriməsi;

* azad rəqabət mühitinin inkişaf etdirilməsi;

* ənənəvi milli sənaye sahələrinin inkişafı.

Qeyri-neft sənayesində investisiya ssenarisi yeni istehsal sahələrinin açılması və yeni iş yerlərinin yaradılması məqsədinin reallaşmasını da təmin edəcəkdir.  İqtisadiyyatda klaster yanaşmasının tətbiqi və investisiya fəallığının güclənməsi kimya kompleksinin, neft-kimya maşınqayırma sahələrinin, aqrar-emal sektorunun əvvəlki inkişafının bərpasına stimul verəcəkdir. Qeyri-neft sənayesində investisiya ssenarisinin inkişafı ilə təbii və digər resursların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilmə imkanları genişlənəcək və onlardan istifadənin səmərəliliyi yüksələcək.

Ölkədə innovasiya fəaliyyətinin müasir tələblər baxımdan təşkili və inkişafı mövcud və perspektiv innovasiya potensialını müəyyən edib qiymətləndirməyi əsaslandırır. Qeyri-neft sənayesində innovasiyalı inkişaf ssenarisinin seçimi aşağıdakı amillərlə sıx bağlıdır:

* dünyada baş verən iqtisadi böhranların dərinləşməsi;

* daxili və xarici bazarlarda məhsulların keyfiyyətinə və istehlakına olan tələblərin artması;

* yeni növ və rəqabətqabiliyyətli məhsulların bazarları fəth etməsi;

* elmtutumlu, rəqabətqabiliyyətli və ixracyönümlü məhsulların istehsalı;

* bioməhsulların istehsalı, nanotexnologiyaların inkişafı;

* müasir texnologiyaların istehsal imkanlarının artması;

* innovasiya infrastuktur şəbəkəsinin qurulması;

* özəl sektor-dövlət təşkilatları arasında səmərəli kordinasiya sisteminin qurulması;

* yeni növ texnologiya və avadanlıqların mənimsənilməsi;

* kosmik və təkmil informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının istehsalı;

* qeyri-neft sənaye sahələri ilə iqtisadiyyatın digər sahələri arasında səmərəli əlaqələrin genişlənməsi;

* elm-sənaye-təhsil sistemi arasında bağlılığın gücləndirlməsi;

* müasir sənaye sahələrinin (kosmik, nano-texnologiyalar və s.) inkişafı, sənaye komplekslərinin və parklaının yaradılması.

Qeyri-neft sənayesində innovasiyalı ssenarinin tətbiqində aşağıdakı istiqamətlərə diqqət artırılacaqdır:    

* innovasiya fəaliyyəti ilə bağlı vahid qanunvercilik bazasının yaradılması;

* innovasiya fəaliyyətinin inkişafına dəstəyin güclənməsi və bu sahənin  təşkili və tənzimlənmə mexanizminin inkişafı;

* avadanlıq və texnologiyaların istehsalı və tətbiqi sahələrində müasir amortizasiya sisteminin tətbiqi;

* innovasiya fəaliyyəti və tədqiqatları ilə məşğul olan müəssisələr üzrə stimullaşdırıcı maliyyə-kredit, vergi-fiskal sistemin və tənzimləyici mexanizmlərin tətbiqi;

* təbii sərvətlərdən və əmək resursların

dan daha məhsuldar istifadə edilməsi;

* müəssisələrin elm və innovasiya yönümlü fəaliyyətinin, tədbirlərinin davamlı olaraq genişləndirilməsi;

* ölkədə yeni texnologiyalar, innovasiya məhsulları istehsalı fəaliyyətinin dəstəklənməsi;

* ali təhsil müəssisələrinin, elmi təşkilatların, istehsal müəssisələrinin innovasiya sahəsində birgə əlaqələrinin yaradılması.    

Ölkənin qeyri-neft sənayesində innovasiya ssenarisinin tətbiqi regional inkişafın da sürətlənməsinə öz təsirini göstərəcək. Regional innovasiya fəaliyyəti əsasən müxtəlif təşkilatı-hüquqi formalı, innovasiya yönümlü müasir sənaye müəssisələrinin yaradılmasını və inkişafını, ölkədə Azad İqtisadi Zonaların yaradılmasının sürətlədirilməsini, innovasiya fəaliyyəti üzrə regional infrasturukturun və mühitin formalaşdırılmasını, regionlarda sənaye texnki parkların yaradılmasını, yerli xammal və resurslardan innovasiya və ixracyönümlü məhsul istehsalına keçidin təmin olunması və s. istiqamətləri əhatə edəcəkdir.

 

İsa ALIYEV,

iqtisad elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2014.- 12 aprel.- S.5.