İlanlardan qorunmaqla yanaşı, onları qorumaq da lazımdır

Vaxtilə SSRİ-nin ilan zəhərinə olan ehtiyacının 80 faizini təmin edən Azərbaycanda indi bu sahə tamamilə unudulub

Azərbaycanda, xüsusilə Abşeron yarımadasında son illər ilan sancmalarının sayı artmaqdadır. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, bunun əsas səbəbi insanların ehtiyatsızlığından və ilanlar haqda məlumatsızlığından irəli gəlir. Nəticədə ölkəmizdə hər il təxminən 150-180 nəfəri ilan sancır və bunların 80-90 faizi zəhərli gürzə sancmalarıdır. Bu hadisələrin 0,2-0,4 faizi isə ölümlə nəticələnir. Ona görə də ilanların fəal olduqları yaz-yay mövsümlərində insanların təhlükəsizliyini təmin edən xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac yaranır. Hazırda bu tədbirlər istənilən səviyyədə deyil.

Bu haqda danışmazdan əvvəl qeyd edək ki, bir neçə il əvvəllə müqayisədə bu gün ölkəmizdə ilanların bəslənməsi üçün hansısa bir şərait və onlardan zəhər alınması üçün laboratoriyalar yoxdur. Səbəbini öyrənmək üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutuna getdik.

8 hektar torpaq sahəsi ayrılıb, amma...

İnstitutun aparıcı elmi işçisi, biologiya elmləri namizədi Təvəkkül İsgəndərov dedi ki, SSRİ dövründə ilan zəhərinə böyük ehtiyac vardı. Bu zəhərin əldə olunması üçün Azərbaycanda da xüsusi serpentariya - "Zootoksinlər" İstehsal Elmi Araşdırmalar Mərkəzi yaradılmışdı. Çünki Azərbaycan zəhərli ilan növlərinin geniş yayıldığı ölkələrdəndir: "1969-cu ildə yaradılan həmin mərkəzdə əldə olunan ilan zəhəri SSRİ-nin dərman preparatlarının hazırlandığı zavodlara satılırdı. 1989-cu ilin axırına qədər bu laboratoriyada hər il 1200-1500 baş ilan süni şəkildə yemlənirdi. Aybaay onlardan zəhər alınıb dövlətə təhvil verirdilər. Hər il 3,5, bəzi hallarda 4 kiloqram ilan zəhəri istehsal edilirdi. Bu, az miqdar deyildi".

Bu mərkəz SSRİ-nin ilan zəhərinə olan ehtiyacının 80 faizini təmin edirmiş, ittifaq miqyasında aparıcı mövqe tutmağı bacarmışdı. Elə ki, SSRİ dağıldı, ilan zəhəri bu bazardan çıxarıldı, xarici bazarlara üz tutuldu. İqtisadi məkan pozulduqdan və əlaqələr kəsildikdən sonra ilan zəhərinin satışı da dayandırıldı. Bu mərkəz dövlət vəsaiti hesabına yalnız 1993-cü ilin axırlarına kimi fəaliyyət göstərə bildi. Lakin belə bir mərkəzi təkcə büdcə hesabına saxlamaq mümkün deyildi, məhsulun da satılması vacib idi. Məhsul satılmadığından mərkəzin dövlət tərəfindən maaliyyələşməsi dayandırıldı və nəticədə müflisləşərək 1995-ci ildə fəaliyyətini tamamilə dayandırdı.

Həmsöhbətimizin dediyinə görə, indiki dövrdə ilan zəhəri istehsal etmək üçün standartlara uyğun sənədləşmə yoxdur. Sənədləşməni aparmaq üçün də gərək mərkəzin özü fəaliyyət göstərsin: "Bu gün ilan zəhərinin istehsalı üçün müasir dövrün tələblərinə uyğun sənədləşmələr aparılmalı, yeni satış bazarı formalaşdırılmalı və bu bazarın tələblərinə uyğun miqdarda istehsalı qurmaq lazımdır. Əslində istehsalın özünü qurmaq problem deyil, belə bir texnologiyamız olub, mütəxəssislərimiz də var. Bu qüvvəmizə əsaslanıb istehsal qurmaq üçün məhsulumuzun yerini təyin etməli və alıcı tapmalıyıq. Bundan sonra alıcının tələbləri miqdarında ilan zəhərindən hazırlanmış dərman preparatlarının istehsalı mümkün olacaq. Bütün bunların həlli ilk növbədə tələb edir ki, həmin mərkəz bərpa olunsun və onun hüquqi bazası olsun, Avropa standartlarına uyğun öz məhsullarının sənədləşməsini aparsın. Bu problemin həlli üçün Nazirlər Kabinetinin 2009-cu il 29 iyul tarixli sərəncamı var. Bu sərəncama əsasən Səhiyyə Nazirliyinin nəzdində olan və fəaliyyəti dayandırılmış "Zootoksinlər" İstehsal Elmi Araşdırmalar Mərkəzi Milli Elmlər Akademiyasının balansına verildi. Hətta Nazirlər Kabineti bunun üçün Abşeron rayonunun Güzdək kəndi ətrafında 8 hektar torpaq sahəsi də ayırdı. İndi belə bir mərkəzin fəaliyyətini bərpa etmək üçün akademiyanın maddi vəsaiti çatmır. Dövlət tərəfindən hər hansı bir maliyyə dəstəyi olmasa mərkəzin fəaliyyətini bərpa etmək müşküldür. Bu sahənin bərpası üçün əgər maliyyə vəsaiti nəzərdə tutularsa, problem olmaz".

Onu da deyək ki, zərdabı hazırlamaq üçün az miqdarda ilan zəhəri kifayət edir. İlan zəhərindən müxtəlif ənənəvi xəstəliklər əleyhinə olan dərmanlarda da istifadə olunur. Həmçinin, ilan sancmaları zamanı təkcə zərdabdan deyil, daha ucuz başa gələn digər preparatlardan da yararlanmaq mümkündür. Amma bütün bunlar elmi araşdırmalardan, təcrübələrdən keçməlidir. Əldə olunmuş ilan zəhərinin tərkibinin öyrənilməsi və onun yeni tətbiq sahələrinin tapılması istiqamətində çox uğurlu tədqiqatlar da aparmaq mümkündür. Bu, o halda reallaşar ki, sahə üzrə müvafiq qurum, mərkəz olsun.

İlan zəhərinin əldə edilməsi, tətbiqi, o cümlədən zərdabın istehsalı əsasən Cənub Şərqi Asiya ölkələri, Cənubi Amerika və Latın Amerikası ölkələrində üstünlük təşkil edir. Avropanın özündə də müasir standartlı laborotoriyalar var ki, bu sahədə böyük tədqiqatlar aparılır. Amma zərdab çıxış yolu deyil. Zərdab ona görə vurulur ki, zərərçəkən xəstəxanaya çatdırılanadək kritik vəziyyətə düşməsin. Yəni zərdab müalicəyə görə deyil, ilan sancmış şəxsin orqanizminin dözümünü artırmaq üçündür.

İlanların Bakıya "hücumunun" səbəbi nədir?

Təkcə ötən ay paytaxt Bakıda 11 nəfəri ilan sancıb. T.İsgəndərov Bakıda peyda olan ilanların əsl səbəbindən söz açaraq bildirdi ki, əsasən şəhər landşaftı təbii xüsusiyyətlərini itirdiyindən ilanların yaşayışı üçün yaramır. İlanlar təbii olaraq yaşayışları üçün əlverişli ekoloji şəraiti olan ərazi axtarırlar. Onların şəhər mühitində artıb törəməsi mümkün deyil. Buna baxmayaraq, ilanların müxtəlif yollarla, məsələn, şəhərətrafı ərazilərdən, karxanalardan, üstü açıq anbarlardan müxtəlif yüklər daşıyan nəqliyyat vasitələri ilə təsadüfən gəlib düşməsi mümkündür. Həmçinin, həvəskar ilansevərlər tərəfindən də onlar müxtəlif ərazilərə atıla bilər. Hazırda Zoologiya İnstitutunun, ANS televiziyasının yerləşdiyi ərazinin ətrafı da ilanlarla doludur. Buna səbəb isə Badamdar qəsəbəsində aparılan tikinti-quruculuq işləridir. Oradakı səs-küydən, narahatlıqdan qaçan ilanlar şəhərə "hücum" ediblər.

Bütün sancmalar zamanı həkim müdaxiləsinə ehtiyac var. İlan sancmış adamda zəhəri bədəndən çıxaran onun böyrəkləridir, ifrazat sistemidir. Ona görə də ilan sancmış adama çoxlu su içirdirlər ki, böyrək intensiv işləsin, tez süzsün ki, orqanizm zəhərdən azad olsun. Böyrəyin qana düşmüş zəhəri təmizləməsi isə 2-3 gün çəkir. Sonra şiş də çəkilib gedir, ürək-damar sistemi normal şəkildə fəaliyyətə başlayır, yeganə olaraq, ilanın dişləri batmış nahiyədə yara əmələ gəlir. Yara dərin olsa qanqrena verə bilər. Qanqrena vermiş hissə isə mütləq kəsilməlidir. Çünki çürümə getdikcə böyüyür. İlan zəhəri ancaq qan vasitəsilə bədənə yayıla bilir. Əgər ağızda və onun qıraqlarında yara yoxdursa, hətta ilan zəhərinin dadına da baxmaq olar. Ona görə də ilanlarla bağlı bütün zərərlərdən qorunmaq üçün onlar haqqında daha çox məlumatlı olmaq lazımdır.

Zəhərsiz ilanları necə tanıyaq?

Azərbaycan ərazisində 30 növ ilan yayılıb. Bu növlərdən yalnız 9-u zəhərlidir və insanlar üçün çox təhlükəlidir. Bunlar Azərbaycanın bütün dağətəyi və aran ərazilərində, habelə Abşeron yarımadasında geniş yayılmış Levantiya irigürzəsi, yalnız Talış-Lənkəran zonasında rast gəlinən Adi qalxansifət, yalnız Naxçıvan MR-da yaşayan Radde dağgürzəsi və Böyük Qafqazın dağ çəmənliklərində yayılmış Şamaxı başıqalxanlısı və ya Şamaxı şərqi-çölgürzəsidir. Zəhərli ilanlardan ən təhlükəlisi gürzələrdir. Bu ilanı tanımaq üçün başının üstündəki pulcuqlara və üst çənəsindəki iki ədəd uzun dişə diqqət etmək lazımdır. Onun başı gəldikcə kiçilən pulcuqlarla əhatə olunur. Zəhərsiz ilanların isə başının üstü yastı, malalanmış şəkildə olur, sanki qaysaqlamış torpağa bənzəyir. Zəhərsiz ilanlar sadəcə dişləyə bilir, bunun isə insan orqanizmi üçün heç bir təhlükəsi yoxdur. İlanın zəhərli olub-olmadığını həm də onun uzunluğuna görə bilmək olur. Nazik, amma uzun olan bütün növ ilanlar zəhərsizdir. Həddən artıq uzun quyruğu olan ilanların da zəhəri olmur. Yoğun və uzun olmayan, quyruq hissəsi qısa olan ilanlar isə zəhərli və insanlar üçün təhlükəlidir.

Bakı Şəhər Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyasının baş həkiminin müavini Oqtay Şahmalıyev də bizimlə söhbətində ilanlar və onların xüsusiyyətləri barədə insanların məlumatlı olmağının vacibliyini qeyd etdi. Bildirdi ki, cari ildə Bakıda 22 ilan sancma hadisəsi qeydə alınıb. 10-u kişi, 10-u qadın, 2-si isə uşaqdır. Bunlardan 20-si xəstəxanaya yerləşdirilib, ölüm hadisəsi olmayıb. İlan sancma hadisələri isə əsasən Bakıətrafı qəsəbələrdə baş verib.

Həm baş verən hadisələr, həm də ekspert rəyləri deməyə əsas verir ki, insanlarımız ilanlar barədə məlumatsızdırlar. Unutmaq lazım deyil ki, ilan insanları təqib etmir, əksinə onlardan qaçır. Ancaq özü üçün təhlükə hiss etdikdə dişlərini "işə salır". Ona görə ilanlara qarşı elə özləri qədər də həssas yanaşmaq lazımdır.

Elgün MƏNSİMOV

Azərbaycan. - 2014.- 17 avqust.- S. 6.