Türk düşüncəsi və türkçülük haqqında yeni tədqiqat

Bəşəriyyətin elm və mədəniyyət xəzinəsinin zənginləşdirilməsinə hər bir xalq öz töhfəsini vermişdir. Bu mənada türk xalqlarının əsrlər boyu nəsildən-nəslə ötürülən misilsiz sərvəti dünya mədəniyyəti tarixində özünəməxsus yer tutur.

Türk xalqlarının ictimai-siyasi, düşüncə və mədəniyyəti tarixinin tədqiqi kimi məsələlər həmişə böyük aktuallıq kəsb edir. Türk qaynaqlarında müdriklik, ağıl, düşüncə yüksək dəyərləndirilir. Belə ki, müdrik, uzaqgörən, geniş dünyagörüşlü bir insanın ağıllı məsləhətləri nəticəsində türklər öz dövlətlərini möhkəmləndirirdilər. Türk xalqlarının düşüncə tarixi onların qəhrəmanlıq tarixi qədər qədimdir. Çünki müharibələrdə qələbə, zəfər qazanılmasında güc, qüvvə ilə yanaşı, ağıl, zəka da əsasdır. AMEA Fəlsəfə İnstitutunun əməkdaşı, fəlsəfə doktoru Aytək Zakirqızının (Məmmədova) bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Türk düşüncəsi və türkçülük tarixi haqqında” monoqrafiyası türk düşüncəsi tarixinin əvəzolunmaz araşdırıcısı, görkəmli mütəfəkkir Hilmi Ziya Ülkənini (1901-1974) yaradıcılığına işıq salır.

Bu il filosof, sosioloq, şair və nasir kimi elm və mədəniyyət tarixində özünəməxsus yer tutan Hilmi Ziya Ülkənin ölümündən 40 il keçir. Mütəfəkkir fəaliyyətinə müəllimliklə başlamış, müxtəlif liseylərdə coğrafiya, fəlsəfə, tarix, psixologiya və sosiologiya fənlərini tədris etmişdir. 1933-cü ildən 1960-cı ilədək İstanbul Universitetində, sonralar isə Ankara Universitetində çalışmışdır. O, “Türk təfəkkürü tarixi”, “İnsani vətənpərvərlik”, “Oyanış dövrlərində tərcümənin rolu”, “Məntiq tarixi”, “ Dünyada və Türkiyədə sosiologiya”, “Bilgi və dəyər”, “İslam fəlsəfəsi: qaynaqları və təsirləri”, “Varlıq və oluş”, “Ümumi fəlsəfə dərsləri” kimi bir sıra dəyərli əsərlərin müəllifidir.

Hilmi Ziya Ülkən 1949-cu ildə Türk Sosiologiya Cəmiyyətini yaratmışdır. O, ötən əsrin 30-cu illərindən türk təfəkkürü və düşüncəsinin tədqiqinə başlamış, ikicildlik “Türk təfəkkür tarixi” kitabını yazmışdır. Alim bu mövzunu bir fənn kimi də tədris etmişdir. Filosof 1966-cı ildə tamamladığı “Türkiyədə çağdaş düşüncə tarixi” kitabı ilə düşüncə tarixi sahəsində araşdırmalarını davam etdirmişdir.

Böyük mütəfəkkirin əsərləri monoqrafiya müəllifini türk düşüncəsi tarixini araşdırmağa sövq etmiş, nəticədə “Türk düşüncəsi və türkçülük tarixi haqqında” kimi sanballı tədqiqat ortaya çıxmışdır. Müəllif türk düşüncəsi tarixi ilə əlaqədar məsələləri tədqiq edərkən türk xalqlarının tarixi keçmişini, onların mədəniyyət tarixini, qədim dövrdən başlayaraq müasir dövrə qədər olan mərhələləri göstərir. Kitabda türkçülük tarixi ilə bağlı məsələlər, Azərbaycan alimlərindən Əhməd Ağaoğlu və Əlibəy Hüseynzadənin türkçülük tarixində mühüm xidmətləri geniş şəkildə işıqlandırılır.

Müəllif qeyd edir ki, türkçülüyün yaranıb formalaşması uzun tarixi dövrü əhatə edir. Türkçülük tarixində bütün türk xalqları, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə mütəfəkkirləri bir-biriləri ilə qarşılıqlı münasibətdə fəaliyyət göstərmişlər. Əhməd Ağaoğlu, Əlibəy Hüseynzadə, Məhmət İzzət, Ziya Göyalp, Yusif Akçura, Üzeyir bəy Hacıbəyli və başqa alim və mütəfəkkirlərin türkçülük tarixində, milli-mənəvi dəyərlərin araşdırılması və təbliğində misilsiz xidmətləri olmuşdur.

Nərgiz ƏLİYEVA,

tarix elmləri doktoru

Azərbaycan.-2014.- 2 dekabr.- S.7.