Çillələr Novruza hazırlıq mərhələsidir

Üzü Novruza doğru

Uca Tanrının insanlar və bəşəriyyət üçün xəlq etdiyi möcüzələrindən biri də ağ örpəkli qış fəslidir. Erkən inanca görə, barlı bahar öz bərəkətini Qışdan alır. Qış nə qədər şaxtalı, qarlı olarsa, bahar da bir o qədər bərəkətli olar.

Türk xalqlarının mifoloji düşüncəsində Qışın başlanğıcından sonuna qədər davam edən müddət təbiətin ölüb-dirilməsi dövrü kimi qəbul edilmişdir. Əcdadlarımızı müəyyən sıxıntılarla imtahan edən həmin zaman kəsiyi obrazlaşdırılmış və müvafiq çalarla insanların təfəkküründə canlanmışdır. "Ölüb dirilmə" dövrü Azərbaycanda çillə, yaxud çilə, Anadoluda çilə, çilə ayı kimi xalq arasında yayılmışdır.

Çillə sözünün etimologiyasına gəlincə, bu bir tərəfdən "çehl" sözü ilə bağlı olub 40 rəqəmi ilə əlaqələndirilir, digər tərəfdən "çillə" türk xalqları arasında "əziyyət", "məhrumiyyət", "sıxıntı", "çətinlik" mənalarını ifadə edir.

Təsadüfi deyil ki, qışın çətinliklərini, əzab-əziyyətini dəf etmək üçün əcdadlarımız müəyyən ayinləri, mərasimlər sistemini yaratmışlar.

Türk mifoloji sistemində ölüb-dirilmə funksiyası tanrıçılıq görüşlərindən soraq verir. Sonuncu səmavi kitabımız - müqəddəs "Qurani-Kərim"də böyük Yaradan buyurur: "Həqiqətən də göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında, insanlara fayda verən şeylərlə yüklənmiş halda dənizdə üzən gəmilərdə, Allahın göydən endirdiyi, onunla da ölmüş torpağı diriltdiyi suda, Onun bütün heyvanatı yer üzünə yaymasında, küləklərin istiqamətinin dəyişdirilməsində və göylə yer arasında ram edilmiş buludlarda başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır". (Qurani-Kərim. Bəqərə surəsi) Qış fəsli Böyük çillə, Kiçik çillə və Boz ay (Boz çillə, Alaçalpov və ya Ağlar - gülər ay) adları altında 3 övladı olan qoca qarı kimi türk mifologiyasında özünə yer almışdır (C.Bəydili. Türk mifoloji sözlüyü. 2003). Bəzən "Qaraqış" adlandırılan Böyük Çillə 40 gün - dekabrın 21-dən yanvarın sonunadək davam edir. Böyük çillənin ilk gecəsi "şəbi-yelda", yaxud "Yelda gecəsi" adlanır.

İslamaqədərki bayramlarımızdan biri də dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecə qeyd olunan Yeldadır. Yelda gecəsi - Yer kürəsinin Şərq yarımkürəsində, ilin 365 gününün ən uzun qaranlıq gecəsidir. "Qurani-Kərimdə "il" mənasını verən "sənə (tək halda) - sinin (cəm halda)" kəlməsindən

19 yerdə istifadə olunmuşdur.

Yer kürəsinin Günəş ətrafına bir dəfə tam dövrü bir il ərzində (365 günə) gerçəkləşir.

Bu müddətdə Ay həm öz, həm də Yer kürəsi ətrafında 12 dəfə dövr edir. Bu, Ay təqviminə görə, tam bir ilə bərabərdir. Lakin Yer kürəsi bu dövrü tamamlayıb başlanğıc nöqtəsinə gəldikdə, Ay hələ həmin nöqtəyə gəlib çatmır. Yer kürəsinin Ayla eyni başlanğıc nöqtəsində görünməsı üçün 19 il keçməlidir.

19 illik bir müddət astronomiyada "meton oli" adlanır. Yəni, Ay təqvimi 19 ildən bir düzəldilməlidir. Bu 19 ilin 7 ili artıq (355 günlük), 12-si isə tam illərdir (354 günlükdür).

355-in tək, 354-ün cüt ədəd olduğunu nəzərə alaraq, başqa bir həqiqət ortaya çıxır. Qurani-Kərimdə "il" mənasını verən "sənə" kəlməsindən isə (tək halda) 7, "illər" mənasını verən "sinin" kəlməsindən isə (cəm halda) 12 dəfə istifadə olunmuşdur ki, onların cəmi 19-dur" (2013).

Çillələrdə ayrı-ayrı ayinlər, mərasimlər icra olunar, çillələrin daxili aləmi, məramı, özəllikləri müvafiq nəğmələrdə xalq dilində diqqətə çatdırılardı. Məsələn, "Çillə kəsmək" mərasimi ağırlığı, çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə icra olunurdu. Ayinə görə, çilləni kəsən çilləsi kəsilənin əl və ayaqlarının baş barmaqlarını 3 dəfə ağ iplə bağlayır və deyir:

Həzrət Süleyman eşqinə,

Çin qızı Mərcan hökmünə,

Bəni Adəmdən, bəni-heyvandan,

Cindən, şeytandan, axar sudan.

Köklü ağacdan, dibli qayadan,

Yeddi yolun ayrıcından

Hər kəsin çilləsinə düşübsə,

Çilləni kəsdim...

İnanca görə, bu ayinin yerinə yetirilməsi ilə insan əzab-əziyyətdən, müşküldən azad olur, yüngülləşir, çətinlikləri arxada qoyur, yeni həyata başlayır.

Çillələrlə, o cümlədən Böyük çillə ilə bağlı xalq arasında müxtəlif nəğmələr yaranıb formalaşmış və yaddaşlara həkk olunmuşdur:

Böyük çillə,

Boyu bir belə...

Gəldi elə

Gülə-gülə,

Getdi gülə-gülə

Ağ gülünü də

Göstərdi.

Ağ dilini də göstərdi.

Nə nənəmi dağlatdı,

Nə bir uşağı ağlatdı...

Tay qoydum karvanına,

Taylı olsun.

Pay qoydum xurcununa,

Paylı olsun.

Gəldi gülə-gülə,

Getdi gülə-gülə...

Nə ağrı verdi elə,

Nə ağır söz aldı dilə.

Ötdü belə-belə,

Getdi gülə-gülə.

Bu nəğmədə Böyük çillə təbiətcə mülayim, insana ziyan vurmayan tərzdə şəxsləndirilərək folklorumuza daxil olmuşdur. Böyük çillə ilə bağlı xalq arasında müəyyən mətnlər də bu gün diqqəti cəlb edir: "Belə söyləyirlər ki, bir gün Böyük çillə deyir: - Mən dolu qazanlar üstə gəlmişəm. Sonra təndirləri yandırtdım, kürsüləri qurdurdum, küplərin, çuvalların ağızlarını açdırdım.

Böyük çillə 40 gün dövran sürüb gedir. Yolda Kiçik çillə ilə rastlaşır. Hal-əhvaldan sonra Kiçik çillə soruşur:

- A Böyük çillə, de görüm, qırx gün gəlib atını çapdın, bu qırx gündə nə gördün, neynədin, işin-gücün nə oldu?

Böyük çillə nə gördüyündən, nə etdiyindən söhbət açır.

Hikkəli Kiçik çillə istehza ilə gülüb cavab verir:

- Eh, sən heç nə eləməmisən ki. Mən gəlmişəm, gör indi nələr eləyəcəyəm, nə tufan qoparacağam. Qazanları ağzı üstə çevirəcəyəm, adamları təndirin ağzından salıb külfədən çıxaracağam, küpləri, xaralları boşaldacağam, üzüqoylu qoyub gedəcəyəm.

Onun coşduğunu görən Böyük çillə deyir:

- Çox da öyünmə. Sən insanları tanımırsan. Mən qırx günlük ömrümlə bir iş görə bilmədim. Sənin isə cəmi-cümlətanı iyirmi günlük ömrün var. Bu iyirmi gündə heç yel də olub onların yanından ötə bilməzsən. Çünki qabağın yazdır, ömrün də azdır.

Bu yandan da Boz ay özünü irəli verib deyir:

- Siz məni uzaqda görmüsünüz, hə asaram-kəsərəm deyirsiniz. Sizin acığınıza, indi baxın, görün mən gedib nə eləyəcəyəm. Buzları əridəcəyəm, torpağın donunu açacağam, əkinləri, çölləri, yamacları cücərdəcəyəm. Bağ-bağçalarda gül-çiçək açdıracağam" (Novruz Bayramı Ensiklopediyası, 2008).

Göründüyü kimi, qış fəslinin ayrı-ayrı mərhələlərini təşkil edən Böyük çillə, Kiçik çillə və Boz ayın özəl xüsusiyyətlərini, daxili aləmini, gücünü-qüvvətini aydın şəkildə ifadə edən bədii mətnlər əcdadlarımızın təbiət hadisələrinə olan münasibətini, təbiət qüvvələrinə olan inamını əks etdirən amillərdəndir.

Kiçik çillənin cəmi 20 gün - fevral ayının 1-dən başlayaraq davam etməsinə, ömrünün az olmasına baxmayaraq, daha sərtdir, amansızdır, buna görə də həmin müddət xalq arasında "qışın oğlan çağı" adlanır. Kiçik çillənin sərt təbiəti müvafiq nəğmələrdə qorunub saxlanmışdır:

"Kiçik çillə...

Boyu bir belə...

Hikkəsi ir belə...

Gəlişi oldu

Hayınan,

Gedişi oldu

Vayınan.

Əlində qırmanc

Eli-günü yandırdı

Neçə günahsız

Doqqaz bağladı

Neçə ala qapı

Sındırdı.

Kəsdi neçə evin

Yağmasın.

Pendirin, çörəyin, ağmasın.

Axırda zara gəldi el,

Oturub şər üstündə

Zarın-zarın ağladı.

Gülüm gəldi,

Özü bir belə.

Hikkəsi ir belə

Bu kiçik çillənin,

Bu piscik çillənin

Əl-qolunu bağladı.

Gülüm selə verdi

Piscik çilləni.

Gülüm yelə verdi

Kiçik çilləni...

Göründüyü kimi, bu nəğmə Kiçik çillənin özü ilə müşküllük, əziyyət gətirməsi və nəhayət, insanların Qışı başa vurub Yaza çıxması arzu və istəkləri ilə bağlı yaranmış, erkən təsəvvürdə mifik obrazlar şəklində şəxsləndirilmişdir.

Qışın ilk ongünlüyündə türk xalqlarının folklorunda bolluq, firavanlıq etiqadları ilə bağlı yaranmış "Xıdır Nəbi" mərasiminin xüsusi yeri var. Mənbələrdə "Xıdır Nəbi" mərasiminin təqribən fevralın 9-11-ci günlərində keçirilməsi qeyd olunur. Xıdır, yaxud Xızır mifoloji düşüncədə əbədiyyət bəxş edən dirilik suyunu tapıb içdiyinə görə peyğəmbərlik səviyyəsinə yüksəlmiş və "Nəbi" kimi qəbul edilmişdir. Bu obraz xalq tərəfindən sevilmiş və onun haqqında rəvayətlər dolaşmışdır. Rəvayətlərdən birində deyilir ki, Xızır və İlyas iki qardaş olmuşdular. Makedoniyalı İskəndər Zülqərneyn bu qardaşlarla birlikdə "abi-həyatı" - dirilik suyunu tapmaq üçün qaranlıq dünyaya səfər edir, müəyyən müddət keçəndən sonra qaranlıq dünyada fırtına qopur və onların hərəsi bir tərəfə düşüb dirilik suyunu axtarmalı olurlar. Xızır suyun üzündə, İlyas isə quruda gəzib-dolaşır. Bir gün qardaşlar rastlaşır və "abi-həyatı" birlikdə axtarmağa başlayırlar. Yorulub əldən düşəndə dincəlmək üçün su kənarında dayanırlar. Quru balığı təmizləmək üçün suya salarkən balıq dirilir. Qardaşlar bunun axtardıqları dirilik suyu olduğunu bilir, həmin sudan doyunca içib, əbədi həyat qazanırlar. Makedoniyalı İskəndər Zülqərneyn isə nə qardaşları, nə də dirilik suyunu tapa bilir, qeybə çəkilir.

Ümumilikdə Xıdır xalqın şifahi yaddaşında müsbət, xeyirxah, insana uğur gətirən bir obraz kimi əks olunmuşdur. İnanca görə, "Xıdır Nəbi" mərasimi hər evdə, hər ailədə qeyd olunmalı, Xıdırın şərəfinə məclis qurulmalı, süfrələr açılmalıdır. Əgər hər hansı bir evdə həmin gün süfrə açılmazsa, Xıdır küsüb gedəcək, baharın gəlişini yubadacaqdır. Mərasimin əsas atributlarından biri qovutdur. Buğda qovrulub qovut çəkilir və süfrəyə qoyulur. Erkən etiqadlara görə, Xıdır əlini qovuta çəkir, bununla da, özü ilə bolluq, bərəkət, xoşbəxtlik gətirir.

"Xıdır Nəbi" mərasiminin digər atributları Su və Torpaqdır. Erkən etiqadlara görə Boz atlı Xıdır Nəbi torpağı, təbiəti ağ örpəyə bürüyür, onun atının dırnağı torpağa dəyəndə il boyu insanlar quraqlıqdan əziyyət çəkmir. İnanca görə, torpaq ölməsə, yenidən dirilməz. Qarlı, şaxtalı qış fəsli torpağı təmizləyir, bolluq, bərəkət, firavanlıq gətirir. "Xıdır Nəbi" mərasimi üç gün davam edir, mərasimin birinci günü Xan Xıdır, ikinci günü Rəiyyət Xıdır, üçüncü günü isə Çillə Xıdır kimi qeyd olunur. Bu mərasim erkən əkinçilik təsəvvürləri ilə bağlı yaranan Novruzqabağı mərasimlərə daxildir. Mərasimin birinci günündə torpaq üzərində od, ocaq qalayardılar, ikinci gün əkinə yarayan hər öküzün adına üç duzsuz kömbə bişirib öküzlərin qarnının altından diyirlədib belə oxuyardılar:

Xıdır Nəbi, Xıdır İlyas,

Bitdi çiçək, oldu yaz!

Üçüncü gün cütçü və əkinçiləri tərif edərdilər. Xıdır Nəbinin əlində məşəl olacağını təsəvvür edir, onun gəlişi ilə istilik, su, sağlamlıq gətirəcəyinə ümid bəsləyirdilər. Mərasim zamanı insanlar əkin yerlərinə gedib Xıdır Nəbini axtarardılar. Onlara "Xıdırçılar" deyilirdi. Onlar hələ dan yeri sökülməmiş Xıdırın dalınca əllərində məşəl gedərdilər.

"Xıdır Nəbi" mərasiminin əsas amalı, məqsədi insanların qışdan salamat çıxmasını, üzləşdikləri çətinliklərə sinə gərməsini, yazın gəlişini gözləməsini əks etdirməkdir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, sözügedən mərasim Türkiyədə, xüsusən də, Anadolunun ayrı-ayrı bölgələrində "Xıdırəlləz" yaz bayramı kimi geniş qeyd olunur. "Xıdır Nəbi" mərasimi ilə bağlı çoxlu nəğmə mətnləri qorunub saxlanılır.

Qış fəslinin son ayı Boz aydır. Boz ay Kiçik çillənin sonuncu günündən Novruz bayramına qədər davam edir, xalq arasında həm də Boz çillə, ala çillə, yazayağı və s. adlandırılır. Boz ayda hava dəyişkən keçir, ona görə də xalq arasında belə bir deyim uzun əsrlərdən süzülüb gəlmişdir ki, "Boz ay bozara-bozara keçər". Azərbaycanın bəzi bölgələrində Boz aya Döl ayı da deyilir, xalq arasında "Boz ayınız bozarsa da, döl ayıdır ki, döl ayı" ifadəsi buna bariz nümunədir. Erkən dövrlərdə Boz ayın Döl ayı kimi tanınmasının səbəbi tamamilə məntiqlidir, çünki həmin müddətdə xalq arasında dölün uğurlu olması ilə bağlı mərasimlər keçirilər, ayinlər icra edərdilər, məsələn, bir oğlan uşağını qoçun belinə mindirib sürünün içinə buraxardılar, yaxud qoyun sürüsünün yanında vəhşi heyvandan, canavardan danışmazdılar. Bütün bunlar xalqımızın erkən təsəvvürləri ilə bağlı yaranmış inanc və etiqadlar sisteminə daxildir.

Boz ayla bağlı erkən təsəvvürləri əks etdirən folklor mətnlərinin birində oxuyuruq: "Çox qədim zamanlarda insanlar ay haqq-hesabını bilmirdilər, elə ona görə də günü-günə, ayı-aya qarışdırırdılar. Bu çaşbaşlıq insanları belə qənaətə gətirir ki, ili aylara, ayları isə günlərə bölsünlər. İlə 12 ay, hər aya isə 32 gün verirlər. Ancaq bölgü vaxtı Boz aya cəmi 14 gün düşür. İnciklik olmasın deyə, hər aydan bir gün götürüb Boz ayın günlərinə əlavə edirlər. Görürlər ki, yenə də haqsızlıq baş verdi, hər ayın 31 günü, Boz ayın isə cəmi 25 günü oldu. Onda yenidən aylara müraciət edirlər ki, hərəniz 1 gün də Boz aya verin. Ayların yarısı razılaşır, yarısı isə razılaşmır; nəhayət, biri 1, digəri 2, fevral isə hətta 3 gününü verir. Beləliklə, Boz ay olur 31 gün. Ancaq öz günlərini ilin müxtəlif fəsillərindən olan aylardan aldığı üçün günün biri hava baxımından o birisinə oxşamır".

Boz ay Novruz bayramına qədər olan mərhələdə dörd həftəlik çərşənbələri əhatə edir. Yerin Günəş ətrafında hərəkəti ilə fəsillərin bir-birini əvəz etməsi, qışdan sonra yazın gəlməsi, gecə ilə gündüzün bərabərləşməsi Şimal yarımkürəsində yaşayan xalqlar tərəfindən təntənə ilə qeyd edilir. Tarixin yaddaşından süzülüb gələn folklorumuzda çillələrlə, Boz ayla bağlı zəngin ayin və etiqadlar sistemi təbiətin oyanmasını, suyun, havanın istiləşməsini, yeni əmək mövsümünün başlanmasını bütün etnoqrafik detallarla birgə tərənnüm edən möhtəşəm Novruz bayramının mahiyyətini dünya xalqlarına çatdırmağa imkan verir.

Ülkər NƏBİYEVA,

Bakı Dövlət Universitetinin dosenti

Azərbaycan.-2014.- 16 fevral.- S.5.