Bəşəriyyətə qarşı
amansız cinayət
Tarixinin müxtəlif dönəmlərində ermənilər tərəfindən soyqırımına məruz qalan Azərbaycan xalqı növbəti belə faciə ilə 1992-ci ilin qarlı qışında Xocalıda üzləşdi. Sovetlər imperiyasının süqutu ilə yaranan mürəkkəb tarixi və ictimai-siyasi şəraitdə dövlət müstəqilliyini yenicə qazanan Azərbaycanın üzləşdiyi ərazi itkisi ilə yanaşı, əsrin ən dəhşətli faciələrindən birini yaşaması ölkənin yeni tarixinə qara hərflərlə yazıldı.
Xocalıya ilk
böyük hücum
Belə bir vaxtda Dağlıq Qarabağda yaşanan qarşıdurmanın xarakterik xüsusiyyətlərindən biri yollarda "daş müharibəsi"nin getməsi idi. Bu, əsas etibarı ilə Xankəndi-Xocalı-Əsgəran arasında özünü göstərirdi. Həmin istiqamətdə keçən yoldan azərbaycanlılara məxsus avtomobilləri ermənilər daşa tutur, onları əzir, sahiblərinə müxtəlif xəsarətlər yetirirdilər. Bunun əvəzi isə daha çox Əsgərandan Xankəndiyə, habelə əks istiqamətdə hərəkət edən və beləliklə, Xocalıdan keçmək məcburiyyətində qalan ermənilərə məxsus avtomobillərdən çıxılırdı. Ona görə də ermənilər Xocalı maneəsinin mümkün qədər tez neytrallaşdırılmasına çalışır və kiçik bir həmlə ilə Xocalını məhv edəcəklərinə inanırdılar. Elə bu məqsədlə də 1988-ci il sentyabrın 18-də Xankəndidə keçirilən nümayiş meydanından 12 minə qədər erməni 10 kilometrlik məsafəni piyada qət edərək Xocalıya tərəf üz tutdu. Ermənilərdən irəlidə isə "KrAZ" və "KaMAZ" markalı 4 yük avtomobili gəlirdi. O da məlum oldu ki, ermənilərin arasında xüsusi təlim keçmiş döyüşçülər var. Bundan başqa, ermənilər benzin doldurulmuş butulkalarla, ucu itilənmiş dəmirlərlə silahlanmışdılar. Lakin bunlar Xocalı sakinlərini qorxutmadı. Əksinə, Xocalıya iki kilometr qalmış az bir qüvvə ilə həmləyə keçən xocalılılar erməniləri geri oturtdular. Sonradan məlum oldu ki, həmin vaxt ermənilərin arasında yaşanan qarmaqarışıqlıq nəticəsində onlardan 27-si ölmüş, 100-dən çoxu yaralanmışdı. Hadisənin səhərisi günü Zori Balayan "YAK-140" təyyarəsi ilə 12 nəfər həkimlə birlikdə Ermənistandan Xankəndiyə gəldi. Yalnız sentyabrın 21-də Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsi Xocalıya nümayəndə heyəti göndərdi. Lakin bu nümayəndələr daha çox bu hadisəyə görə öz iradlarını bildirirdilər. Bundan az sonra mərkəzdən gələn istintaq qrupu baş verənlərə görə bir neçə Xocalı sakininin həbsinə dair qərar çıxardı. Yollarda və digər məntəqələrdə keşik çəkən sovet ordu qüvvələri erməniləri Xocalı sakinlərindən müdafiə etməyə daha çox diqqət yetirdi.
Bu dövrdə odlu silahlardan da istifadə olunurdu. Yerevandan
Xocalı aeroportuna edilən gündəlik reyslərin sayı
30-a çatdırılmışdı. Həmin
təyyarələrlə ermənilər Xankəndiyə hərbi
sursat daşıyırdılar. Ancaq
sonradan Xocalı polisinin fədakar əməyi sayəsində
Ermənistandan gələn reyslərin sayı 4-ə endirildi.
Hətta Moskvanın bu məsələyə qəti
etirazını bildirməsinə baxmayaraq, Xocalı polisi
inadından dönmədi və sərnişin reyslərindən
başqa heç bir yük təyyarəsinin Xocalı
aeroportuna enməsinə yol vermədi.
Beləliklə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
fonunda ermənilərin əsas hədəflərindən biri
olaraq Xocalını seçməsi heç də təsadüfi
deyildi. Ermənilərin Xocalı şəhərini hədəfə
almaqda əsas məqsədi bir tərəfdən
Qarabağın dağlıq hissəsində azərbaycanlılardan
ibarət olan, strateji əhəmiyyətli maneəni aradan
qaldırmaq idisə, digər tərəfdən, ümumiyyətlə,
Xocalını yer üzündən birdəfəlik silmək
idi. Öz miqyasına və dəhşətlərinə
görə dünya tarixində analoqu olmayan Xocalı
soyqırımını törətməkdə erməni
şovinistlərinin və ideoloqlarının daha uzağa
hesablanmış məqsədləri var idi. Onların əsas niyyəti Dağlıq
Qarabağı və digər Azərbaycan torpaqlarını ələ
keçirmək, xalqımızın müstəqillik və ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizə əzmini
qırmaq idi. Bununla da, ermənilər sovet ordusunun
366-cı alayının köməyilə tarixdə ən
qanlı səhifələrdən birinin yazılmasına nail ola bildilər. Beləliklə,
ötən əsrdə Xocalı daha bir faciə
yaşamış oldu. Həmin faciədən
əvvəl də Xocalı öz tarixində bir neçə
dəfə erməni təcavüzünə məruz
qalmış, soyqırımılarına
uğramışdı. XX əsrin əvvəllərində - 1905, 1906, 1917 və
1918-ci illərdə də Xocalı dörd dəfə erməni
təcavüzünə məruz qalmış,
yandırılmış, talan edilmiş, dağıdılmış,
lakin ayağa qalxaraq düşməndən qisasını
almış, yenidən yaşamışdı. Amma sən demə, tarix Xocalını daha bir
qanlı faciə ilə sınağa çəkməyə
hazırlaşırmış.
Ermənilərin niyyətini yaxşı bilən
Xocalı sakinləri müəyyən müdafiə tədbirləri
görürdülər. Düşmən isə yaxşı
anlayırdı ki, Xocalının ələ keçirilməsi
Qarabağ münaqişəsinin sonrakı taleyində həlledici
rol oynayan əsas məqamlar sırasındadır. Ermənilərin diqqətini
Xocalıya cəlb edən önəmli səbəblərdən
biri onun geostrateji mövqeyi idi. 7000 əhalisi
olan Xocalı Xankəndidən 10 kilometr cənub-şərqdə,
dağ silsiləsində, Ağdam-Şuşa, Əsgəran-Xankəndi
yollarının üstündə yerləşir. Qarabağdakı yeganə hava limanı da məhz
Xocalıda idi. Ermənilərin əsas istəklərindən
biri məhz buradakı hava limanı vasitəsilə Ermənistanla
daha rahat əlaqə yaradılmasına nail olmaq idi. Dağlıq Qarabağda hələ A.Volskinin hakimiyyəti
dövründən Xocalı aeroportuna gündə 20-30 təyyarə
enib-qalxırdı. Onların əsas
yükü silah və xarici ölkələrdən köməyə
gələn könüllü və muzdlu əsgərlər
idi. Dünyanın hər yerindən
Dağlıq Qarabağ ermənilərinə kömək etmək
üçün erməni könüllüləri
daşınırdı. 1990-cı ilin
noyabrında Əlif Hacıyev Xocalı təyyarə
limanında xətt daxili işlər bölməsinin rəisi
və Xocalı aeroportunun komendantı təyin olundu. Bu, ermənilərin silah daşımasının
qarşısını müəyyən qədər aldı.
Lakin yollarda qətl və təxribat hadisələri
davam edirdi.
1991-ci ilin sonlarında SSRİ-nin dağılması ilə
keçmiş sovet məkanında yeni geosiyasi şərait
yarandı. Ermənistan faktiki olaraq Azərbaycana qarşı
açıq və ədalətsiz müharibəyə
başladı. Ermənistanın hərbi
birləşmələri Azərbaycanın sərhədlərini
pozub Qarabağa daxil oldu və Dağlıq Qarabağın erməni
separatçıları - terrorçuları ilə birləşərək
Azərbaycan torpaqlarının işğalına
başladı. Moskvadan və xaricdəki
erməni diasporundan verilən dəstək, o vaxtkı Azərbaycan
rəhbərliyinin yarıtmaz siyasəti nəticəsində
ciddi müqavimətlə üzləşməyən ermənilər
1991-ci ilin oktyabrında Tuğ və Salakətin kəndlərini
işğal etdilər. Bunun ardınca Xocavənd işğalçıların
nəzarəti altına keçdi.
O
dövrdə Xocalı yenə də ermənilərin
işğal siyasətinin daha sürətlə genişlənməsinə
mane olurdu. Belə ki, ermənilər azərbaycanlılar
yaşayan kəndlərə hücum edəndə Xankəndiyə
və ermənilərin məskunlaşdıqları digər
yerlərə Xocalıdan müqavimət göstərilir və
düşmənə öz niyyətini həyata keçirməsinə
maneələr yaradılırdı. Lakin
Xocalıya və Qarabağın düşmən hücumuna məruz
qalan digər bölgələrinə o vaxtkı Azərbaycan
iqtidarı tərəfindən lazımi yardımlar edilməməsi
və hakimiyyət uğrunda gedən savaşlar ermənilərin
öz niyyətlərini daha asan reallaşdırmalarına
imkan verirdi. Məhz bunun nəticəsində 1992-ci il yanvarın 10-da ermənilər Axullu kəndini
zəbt edə bildilər. Elə həmin ilin
fevralında Malıbəyli və Quşçular kəndləri
hücuma məruz qaldı. Xankəndidə
yerləşən 366-cı alayın bilavasitə
iştirakı ilə bu kəndlər də ermənilər tərəfindən
işğal olundu. Malıbəyli və
Quşçular kəndlərinin işğalından bir
neçə gün sonra Dağlıq Qarabağın ən
iri yaşayış məskənlərindən olan
Qaradağlı yenə də 366-cı motoatıcı
alayın əsgər və zabit heyəti, eləcə də
müxtəlif xarici ölkələrdən gətirilmiş
muzdlu döyüşçülər hesabına ermənilərin
əlinə keçdi.
Artıq
1992-ci il fevralın 18-də Xocalı
istiqamətində olan yaşayış məntəqələri
azərbaycanlılardan təmizlənmiş, yüksək
mövqelər ermənilər tərəfindən tutulmuşdu.
İndi ermənilər üçün əsas
hədəf Xocalı idi. Xocalıda isə
vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı. Şəhər 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi.
Oktyabrın 30-dan etibarən şəhərə
gələn bütün avtomobil yolları
bağlanmış, yeganə nəqliyyat vasitəsi vertolyot
qalmışdı. Belə vəziyyət
şəhərə özünümüdafiə
üçün silah, ərzaq və digər zəruri məhsulların
çatdırılmasında ciddi problemlər
yaradırdı. Ermənilərin hücumları isə ara vermirdi. 1991-ci il sentyabr
ayının 24-də Ağdamdan Xocalıya fəhlə gətirən
avtobus Əsgəranda daşqalaq edildi, sürücü və
sərnişinlər ağır yaralandılar. Bundan
iki gün sonra isə Xocalı polis şöbəsinin iki əməkdaşı
maşında atəşə tutulub qətlə yetirildi.
Ətraf erməni kəndlərindən hər
gecə Xocalı "Alazan" və "Kristall" raket
qurğularından atəşə tutulurdu. Noyabr ayından isə Xocalının Ağdama və
Şuşaya çıxış yolları tamamilə
bağlandı.
Həmin dövrdə Dağlıq Qarabağda erməni
separatçıları daha da fəallaşdılar, 1991-ci
ilin sentyabrında "Dağlıq Qarabağ
respublikası" adlanan qondarma dövlət
yaradıldığını bildirdilər. Noyabr
ayının 26-da isə Azərbaycan Ali Soveti Dağlıq
Qarabağın muxtar vilayət statusunun ləğv
olunduğunu bəyan etdi.
Proseslərin gedişi gərginliyi daha da
artırırdı. Təcrid vəziyyətinə düşmüş
Xocalıya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvar
ayının 28-də endi. Şuşa səmasında
mülki vertolyotun vurulması və içərisindəki 40
nəfər azərbaycanlının həlak olmasıyla şəhərlə
hava əlaqəsi də kəsildi. Yanvarın 2-dən
Xocalıya elektrik enerjisinin verilməsi kəsildi. Xocalılılar ancaq öz hünərləri və
şəhər müdafiəçilərinin cəsurluğu
sayəsində yaşayır və müdafiə olunurdular.
Şəhərin müdafiəsi əsasən
avtomat və ov tüfəngləri ilə silahlanmış
yerli özünümüdafiə dəstəsindən, yerli
milis qüvvələrindən və Milli Ordunun
döyüşçülərindən təşkil
olunmuşdu.
Fevralın ikinci yarısından başlayaraq erməni
silahlı dəstələri tərəfindən mühasirəyə
alınmış Xocalı hər gün toplardan, ağır
texnikadan atəşə tutulur, erməni dəstələrinin
həmlələrinə məruz qalırdı. Şəhəri əhatə
edən Daşbulaq, Mehdikənd, Ballıca, Həsənabad, Pirəməki,
Noraguh və Mirzəcan kəndlərinə avtomat və
pulemyotlarla silahlanmış yüzlərlə erməni
yaraqlısı, "Alazan" raket qurğuları, PDM, ZTR və
tanklar cəmlənmişdi. Qüvvələrin
əsas hissəsi isə Xankəndidə və Əsgəranda
hücum əmrinə hazır dayanmışdı. Həmin dövrdə şəhərdə hələ
3 min nəfər yerli əhali olsa da, Xocalıya vertolyot da
göndərilmirdi. Ermənilər istər
canlı qüvvə, istərsə də hərbi texnika və
silah sarıdan xocalılılardan müqayisəedilməz dərəcədə
üstün idilər. Buna baxmayaraq, ölkə
rəhbərliyi şəhərin xilası istiqamətində
heç bir tədbir görmürdü.
Halbuki düşmənin Xocalını yeni əsas hədəf
kimi seçməsi və buraya hücuma hazırlaşması
barədə o vaxtkı Azərbaycan rəhbərliyinə
lazımi məlumatlar verilmişdi. Baş verənlərdən
mərkəzi hakimiyyət tam xəbərdar idi. Təəssüf ki, heç bir tədbir
görülmədi. Həmin vaxtlar iqtidara
gəlməyə çalışan AXC də bir tərəfdən
hakimiyyəti iflic vəziyyətinə salmışdı.
İqtidardakı qüvvə isə hakimiyyətini
qoruyub saxlamaq istəyirdi. Bakıda hakimiyyət
davası getdiyindən təkcə Xocalı yox, bütün
Qarabağ taleyin ümidinə buraxılmışdı.
Belə vəziyyət erməniləri daha da
şirnikləndirir, Xocalını ələ keçirmək
planlarının tez həyata keçrilməsi
üçün onlara stimul verirdi.
(ardı var)
Rəşad
CƏFƏRLİ,
Azərbaycan.-2014.- 19 fevral.- S.9.