Xocalıda sönən çıraqlar

Respublikamızın əksər bölgələrinə səpələnmiş xocalılılardan bir zamanlar cənnət-məkan sayılan, sonralar qaçqın-köçkün sığınacağına çevrilən Hacıkənd qəsəbəsinə də pənah gətirənlər az olmayıb. Əsasən də kəndlərdən olan xocalılılar 22 ildir ki, burada yurd həsrətli, torpaq itkisinin ağrı-acısını yaşayan digər qarabağlı, göyçəli, laçınlı, kəlbəcərlilərlə qaynayıb-qarışıb. Sən demə, dərd, ağrı insanları bir-birinə daha tez yaxınlaşdırırmış. Buradakı dərdli-naləlilərin çəkdiyi qəm şələsi daş-torpaq ağırlığında, dodaqları bayatı-ağılı, sinələri isə övlad dağlıdır.

Əlif Hacıyevin son kəlmələri, yaxud hava telefonunun qəfil susması

Xocalının istər mühasirə illərində, istərsə də son günlərində düşmənlə üz-üzə dayanan ağsaqqallarından biri də vaxtilə Kosalar kənd sovetliyinin mühasibi işləmiş, 22 ildir ki, Hacıkənddə ötən illərin acılı-şirinli xatirələrini yaddaşına yumaq kimi sarıyan Kamran Məmmədovdur. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Əlif Hacıyevin o müdhiş gecə son kəlmələrini eşidən və hönkürtüsü heç yana yetməyən müdrik el ağsaqqalı Qarabağın bir parçası olan Xocalının sanki canlı ensiklopediyasıdır: "Kosalar 700 illik tarixə malik qədim türk kəndidir. O, ilk sakinlərindən birinin - Hacı Avazın adını (ona kosa Avaz da deyirmişlər) daşıyır. Kosaların adlı-şanlı kişiləri bolşevizmə və erməni daşnaklarının çirkin niyyətlərinə qarşı olublar. İgidliklərindən nağıl-dastanlar danışılan Qaçaq Mahmudun, Kosalar, Ballıca, Xan bağı, Xanəzək və digər kəndlərdə böyük mülkləri olmuş Məhəmməd ağanın doğulduğu kənd kimi tanınıb. Ötən əsrin otuzuncu illərinin repressiyası bu kənddən də yan keçməyib. 25 nəfər repressiyanın qurbanı olub - güllələnənlərdən savayı neçələri də Sibirə ömürlük sürgün ediliblər. 1941-45-ci illər müharibəsi də bu kəndin oğullarını əlindən alıb. Müharibəyə aparılmış 122 nəfərdən 71-i cəbhədən qayıtmayıb. Qayıdanlar isə şikəst, əlil və yaralılar olub".

Kosalar Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan ən sonuncu işğal edilən yaşayış məntəqəsi olub. Kəndin 18 nəfər şəhidi olduğunu deyir Kamran Məmmədov: "...Xocalının yer üzündən silinməsindən sonra o ərazilərdə azərbaycanlıların yaşadığı kənd-kəsək hər saat atəş altında idi. Ona görə də kəndlərdə özünümüdafiə dəstələri yaratmışdıq. Özüm də silah götürmüşdüm. Postları yiyəsiz qoya bilməzdik. Kosalar camaatı Şuşanın işğalından bir gün sonra, yəni 9 may 1992-ci il tarixində kəndi məcburi şəkildə tərk etməli oldu. Şuşa artıq erməni qoşunlarının əlində idi".

O, Məhəmməd Şükürovun "Xocalı: daş yaddaşım, qan yaddaşım" kitabını vərəqləyib əlavə edir ki, nə yaxşı əli qələm tutan vətənpərvərlər faciəli günlərin gələcək nəsillərə çatdırılmasına çalışırlar. Dövlət başçısı İlham Əliyev xalqımızın yaşadığı faciələrin tarixini yazıb gələcək nəsillərə çatdırılmasının vacibliyini bildirib. Ermənilərin vandallığını, insanlığa yaraşmayan hərəkətləri dünya xalqlarına da çatdırılmalıdır: "Kosaların da tarixi, o müdhiş illərdə və son günlərində yaşayıb, düşmənlə necə döyüşdüklərindən az yazılmayıb. Əlbəttə, erməni-rus hərbi birləşmələrinə qarşı mətinliklə qəhrəmanlıqla döyüşüb şəhid olandan sonra "Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı" fəxri adına layiq görülən Tabil Qasım oğlu Həsənovun, Natiq Elyas oğlu Əhmədovun, Möhsün Şahin oğlu Məmmədovun, eləcə də "Azərbaycan Bayrağı" ordeni ilə təltif edilən Xəzani Kərəm oğlu Əsgərovun, ümumiyyətlə, torpaq, yurd, Vətən uğrunda canlarından keçən şəhidlərimizin şərəfli ömür yollarının örnəyə çevrilməsi üçün onların haqqında yazılmalıdır. Bu, həm də bizim müsibətlərimizin qanlı salnaməsidir. Kəndimizin beş oğulu (Sərvər Məmmədov, Mahir Abdullayev, Eldar Rüstəmov, Rasim Ağayev və Ramiz Həsənov) isə şəhid olduqdan sonra "İgidliyə görə" medalı ilə təltif edilib.

Xocalının mühasirə illərindən Kosalar kənd məktəbində qərargah yaradılmışdı. Xocalı odlara qalanan gecə qərargahda mən idim. Hava telefonunda Qarabağın igid, cəsur oğlu, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Əlif Hacıyevin səsini eşitdim. Haray çəkirdi, Xocalıya kömək istəyirdi. Gecə saat 12-ni keçmişdi. O, Xocalının od tutub yandığını bildirir, hücumun qarşısını kəsmək və ləngitmək üçün Həsənabad və Xankəndinin hədəfə alınmasını istəyirdi. Canhəsən postunda bir topla, qrad qurğusu var idi. O gecə Əlif Hacıyevin hava telefonu ilə "sizdən də bizə kömək olmadı..."-harayı Ağsu aşırımındakı milis postunda da eşidildi. Qəhrəman, igid komandirin sonuncu kəlmələri də Xocalıya kömək göstərilməməsini təsdiqləyirdi. Xocalı təklənmiş, yerdən-göydən əli üzülmüş xocalılılar kimi, o gecə sonuncu harayını eşitdirdi Əlif Hacıyevin səsində, təəssüf ki, susduruldu...".

Bir başa iki qapaz: azğın düşmənin qəzəbi və əzabı

Hacıkənddə Xocalı rayonu Kosalar kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəsi Şahid Rzayev o faciədə az qala kökü kəsiləcək ailələrdən daha birinin sığındığı ünvanı göstərdi. Doqquz nəfərlik ailədən o gecə "salamat" çıxan Xalidə və qardaşı Rauf Qəmbərovlar olublar. Xalidə Qəmbərova ilə Xocalının tarixini özündə əks etdirən Yaloba kənd tarix-diyarşünaslıq muzeyində görüşdük.

Dərd insanı tez dilləndirər, amma bir nəslin yadigarı olan Xalidə Qəmbərova sanki susmağı ilə anlatmağa çalışdı gördüyü, yaşadığı, çəkdiyi müsibətləri. Bir ayın gəlini olan Xalidə xanım-xatınlıq günlərini əlindən alan o müdhiş gecədən salamat çıxmasına nəinki sevinir, əksinə, yurdu dağılan, ocağı sönən xocalılılardan danışmağın əzabını yaşayır. Bəzi məqamları ona xatırladan Yaloba kənd tarix-diyarşünaslıq muzeyinin direktoru Tofiq Məmmədov divardakı şəkilləri bir-bir göstərərək izahat verir: "Bu, yeddi nəfərini bir gecədə itirmiş ailənin başçısı Qəmbərov Qarsalan Gəray oğludur. 1941-ci ildə Xocalının Kosalar kəndində anadan olmuşdu. Onun necə vətənpərvər olmasını yalnız Xocalı sakinləri deyil, Xankəndidə erməni yaraqlıları da yaxşı bilirdi. Məktəbyaşlı nəvələri ilə birlikdə qətlə yetirilən Qəmbərova Validə Boran qızı onun ömür-gün yoldaşı idi. 50 yaşında erməni gülləsinə tuş gəldi. Qəmbərov Nadir Qarsalan oğlu da 1972-ci ildə Xankəndidə doğulmuşdu. Oradakı N.Gəncəvi adına orta məktəbin IX sinifində oxuyanda, yəni 1988-ci ildə Xankəndidə ermənilərin Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi tələbi ilə nümayişlər keçirəndə dəfələrlə daşnakların hücumuna məruz qalmışdı. Həmin ilin sentyabrında azərbaycanlıların Xankəndidə vəziyyətlərinin ağırlaşdığı günlərdə onların da ailəsi Xocalıya pənah gətirənlərdən olmuşdu. Ona görə də düşmənə nifrəti gündən-günə artmışdı. Nadirin böyük qardaşı Səfər də 1963-cü ildə Xankəndidə anadan olmuşdu. Taleyinə Xocalının 25 fevral 1992-ci il müsibəti yazılanlardanlır. O gecə Səfər, həyat yoldaşı və iki balası (1983-cü il təvəllüdlü Esmira və 7 yaşlı Emin) ilə erməni vandalizminin qurbanına çevriliblər".

Ailənin daha bir şəhid üzvü - Qəmbərova Mətanət Hacı qızı isə Xocalıya Naxçıvandan gəlin köçmüşdü. Qarabağ adət-ənənəsi ilə toyları çalınanda ağlına da gətirməzdi ki, onun ailə-uşaqcanlı olduğundan, qohum-qonşularla tezliklə qaynayıb-qarışmasından, başına and içilməsindən daha çox müsibətindən, amansızcasına qətlə yetirilməsindən danışılacaq. İki balası və həyat yoldaşını qəfil itirəcəyinə inanmasa da, illər idi ki, xofda yaşayırdılar...

Qarsalan Qəmbərovun yeganə oğul yadigarı Raufdur. "Xocalının səsi" qəzetinin redaktoru Qasım Qırxqızlı

"bir ürəkdə yeddi yara"

adlandırır bu müsibəti yaşamış ailənin faciəsini: "..Xocalının başı üzərini qara bulud alanda Səfər qardaşı Raufla döyüşən batalyonun sıralarında idi. Ermənilərin Meşəlidən çıxarılmasında və digər əməliyyatlarda fədakarlıq göstərmişdi. Qaniçən daşnaklar Səfərin iki balasını və həyat yoldaşı Mətanəti ürəyindən vurmuşdular. Bir nəslin yeddi üzvü beləcə getdi".

O faciəli günləri Rauf da xatırlaya bilmir, dəhşətli günlərdə itirdiyi əzizləri və doğmalarının müsibətlərini dilə gətirməyi bacarmasa da, deyir ki, bir gecənin içində hamımız pərən-pərən düşdük. Bilmirdik ki, kim harada qalıb. Anam və gəlinimiz ağır yaralı idi. Onlara heç cür kömək göstərə bilmədiyimizə görə, məni hələ də yandırır.

Xocalının o gecə susdurulmuş haraylarının son zamanlar kifayət qədər eşidilməsi bir daha göstərir ki, dünya ictimaiyyəti bu haqsızlıqla həmişə barışa bilməzdi. Azərbaycanın regionda söz sahibinə çevrilməsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh danışıqları, beynəlxalq norma və prinsiplər əsasında öz həllini tapması üçün göstərdiyi konstruktiv mövqenin bir sıra beynəlxalq nüfuzlu təşkilatlar tərəfindən dəstək alması, "Xocalıya ədalət!" kampaniyasının daha geniş arenada keçirilməsi Qarabağın aranlı-dağlı ellərinə də fəsillərin öz vaxtında gələcəyinə əminlik yaradır.

Əlbəttə, qarlı-çovğunlu qışdan sonra təbiətə, elə insan ömrünə də bahar gəlir. Qarabağın baharı da gələcək, həm də tezliklə. Çünki bu gün bəşəriyyətdə milli və etnik münaqişələrin aradan qaldırılmasına çalışanların, haqq-ədalət tərəfdarlarının sayı, Azərbaycanımızın isə gücü, qüqdrəti hərtərəfli artmaqdadır...

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Azərbaycan.-2014.- 25 fevral.- S.6.