Böyük sənətkarın ilk əsərləri

Cəfər Cabbarlı-115

Cəfər Cabbarlı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin təşəkkülündə və təkamülündə müstəsna xidmətlər göstərmiş görkəmli dramaturq, nasir, şair, jurnalist, tərcüməçi, kinossenarist, tənqidçi, teatrşünas, yaşın və yaradıcılığın nisbəti baxımından fenomenal təfəkkür sahibi, qüdrətli sənətkardır. Onun zəngin və təkrarsız ədəbi irsi, məzmunlu sənətkar ömrü, mübariz və parlaq şəxsiyyəti zaman-zaman ədəbi tənqidin, oxucu və tamaşaçı auditoriyasının diqqət mərkəzində unudulmaz izlər qoymuşdur. Böyük sənətkarın ədəbi-bədii yaradıcılığı, elmi bioqrafiyası dövrün və zamanın ziddiyyətləri fonunda tam, sistemli, əhatəli, konyunkturdankənar araşdırılmamış, kifayət qədər obyektiv şəkildə tədqiq edilməmişdir. "Sosializm realizminin banisi", "Azərbaycan sovet dramaturgiyasının banisi" kimi epitetlərlə onun istiqlal məfkurəsi üzərinə qalın kölgə salınmışdır. Cəfər Cabbarlının geniş yaradıcılıq panoramını sosializm ideologiyasının dar və tutqun pəncərəsindən müşahidə və dərk etmək müşkül və mümkünsüzdür. XX yüzilliyin sonuncu onilliyində Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bu böyük sənətkarın epoxasını, mühitini, həyat və yaradıcılığını istiqlal işığında araşdırmaq, ədəbi tənqidin Cabbarlı irsini dəyərləndirmə meyarlarını obyektiv elmi prinsiplər müstəvisində nəzərdən keçirmək zərurəti yaranmışdır. Dramaturqun mübarizələrlə zəngin, eyni zamanda qısa və mənalı ömür yolu, ədəbi-bədii irsinin nəşrlərdən kənarda qalan nümunələri, rəmzlər sistemi, düşüncə qatları ilə milli istiqlalçılıq, yurdçuluq və azərbaycançılıq məfkurəsinin gizli, örtülü tərəfləri, bu yolda "qazandığı" əzab, işgəncə və məhrumiyyətlər barədə arxiv materialları əsasında araşdırmalar üzə çıxarılaraq böyük maraqla qarşılanmaqdadır.

Danılmaz faktdır ki, ədibin qısa və məzmunlu həyatı, coşqun və ehtiraslı yaradıcılıq mühiti XX yüzilliyin mürəkkəb, kəşməkəşli dövrünə, ictimai-siyasi hadisələrin təlatümlü, sarsıntılı zamanına təsadüf etmişdir. Həmin ictimai ehtiyacdan yaranan, milli şüurun inkişafına təkan verən zəngin və çoxşaxəli ədəbi-bədii irsi, təəssüf ki, sənətkarın sağlığında toplanıb tərtib edilərək kitab şəklində işıq üzü görməmiş, xüsusilə ilk əsərlərinin yazılma və nəşr tarixinə dair müəyyən təfərrüatlar müəmmalar içində görünməz olmuşdur.

İlk mətbu şeirləri

Cəfər Cabbarlının bədii nümunələrinin yazı tarixi onun mətbu əsərlərinin nəşri tarixindən, şübhəsiz ki, xeyli əvvələ təsadüf edir. Hələ ibtidai məktəb illərindən "Abdulla Şaiqin məsləhəti ilə duzlu şeirlər yazan" (Ə.Mustafayev) Cəfərin mövzusu həyatda, yaşadığı mühitdə müşahidə etdiyi hadisələr idi. Görkəmli pedaqoqlardan Abdulla Şaiq, Əliməmməd Mustafayev hələ S.S.Axundovun müdirlik etdiyi ibtidai məktəbdə dərs dedikləri dövrü yada salaraq xatırlayırdılar ki, Cəfər "7-ci rusi və müsəlmani" məktəbində oxuyarkən (1905-1908-ci illər - A.R.) şeirlər yazır, "şeirlərinin üzərində daha səylə çalışırdı".

C.Cabbarlı yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı, akademik Məmməd Arif Dadaşzadə ədibə həsr etdiyi irihəcmli monoqrafiyasında yazırdı: "Cabbarlının ilk əsərinin harada çap olunması hələ indiyədək yaxşı tədqiq edilməmişdir".

Sankt-Peterburq şəhərindəki Saltıkov-Şedrin adına kitabxananın şərq şöbəsində araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, XX yüzilliyin əvvəllərində Mirzə Cəlal Yusifzadənin Bakıda nəşr etdirdiyi "Həqiqəti-əfkar" qəzetinin 5 noyabr 1911-ci il tarixli 2-ci nömrəsində Cəfərin "Şücaətim" satirik və "Eşidənlərə" lirik şeirləri dərc edilmişdir.

"Şücaətim" satirik şeiri altı misradan ibarətdir. Burada özünü "Ustadi-kamil" adlandıran bir lovğanın obrazı yaradılmışdır.

Həqiqət naminə onu da qeyd etmək lazımdır ki, "Şücaətim" satirasında natamamlıqla yanaşı, sənətkarlıq baxımından qeyri-peşəkarlıq da özünü büruzə verirdi. Bütün bu xüsusiyyətlərə baxmayaraq, 12 yaşlı Cəfərin ilk mətbu satirik şeiri kimi "Şücaətim" diqqəti cəlb edir.

"Eşidənlərə" isə on beytdən ibarət lirik şeirdir. Bu əsər sərlövhəsi ilə səsləşdiyi kimi, üslubu və mövzusu ilə də C.Cabbarlının 1916-cı ildə yazdığı "Bilənlərə" şeirinə yaxındır.

1915 və 1917-ci illərdə çap etdirdiyi "...Sən də bir" və "Novruz bayramına hazırlaşan müsəlmanlara töhfə" şeirlərini yada salmaq, müqayisələr aparmaq maraqlıdır.

C.Cabbarlı yaradıcılığının ilk dövrü üçün xarakterik olan zəmanədən şikayət, giley, bədbin əhvali-ruhiyyə, haqsızlığın və ədalətsizliyin baş alıb getdiyi bir ölkədə milləti oyanışa çağırış bu şeirlərin də beyt və misralarında öz əksini tapmışdır:

Əşki-çeşmimdir buludlardan yağan əmtarlər!..

Dudi-ahımdan dürər şəmsin şüai-hiddəti!..

("Eşidənlərə").

Ağla qan, ey qəmli könlüm,

pürğübar ol sən də bir,

Zövqi-ləzzət, eyşi-işrətdən kənar ol sən də bir.

("...Sən də bir").

Ağla, ağla, ey yetim, imdadə səslə milləti!

("...Müsəlmanlara töhfə").

Göründüyü kimi, mənzumələrdə xalqın düşdüyü bəlalardan nicat yolu ərbabların, kaşanə sahiblərinin mərhəmətində, elmin, mədəniyyətin inkişafında, dumanlı da olsa, "dövrani-aləm"in fırlanıb "novbahar" olmasında görülür.

Və nəhayət, Cəfərin 1911-ci ildə "Həqiqəti-əfkar" qəzetində işıq üzü görən "Şücaətim" və "Eşidənlərə" şeirləri onun "Məktəb" jurnalında çap olunan və ədibin ilk mətbu əsəri sayılan "Bahar" mənzuməsindən üç il əvvəl dərc edilmişdir.

İlk pyesi necə yarandı

1912-ci ilin baharında Cəfər Cabbarlı III Ali-ibtidai məktəbin 3 v sinfində oxuyurdu. Yaxın dostu və sinif yoldaşı Hacı Cabbarzadə Hacınskinin teatra böyük marağı onun da bu sahəyə şövqünü, həvəsini artırırdı. Cəfər Hacıya qəmli-kədərli bir hadisənin motivləri əsasında pyes yazmaq fikirində olduğunu bildirdi. "Məktəb" jurnalının aprel-may nömrələrində Rəcəb Əfəndizadənin "Axır çərşənbə" adlı ikipərdəli uşaq pyesinin çap edilməsi onları bu işə bir az da həvəsləndirdi. Cəfər qənaətlə topladığı qəpiklər hesabına bir qələm, qalın və təkcızıq vərəqli, yığcam bir cib dəftərçəsi aldı. Öncə birinci səhifənin yuxarı hissəsindən yazdı: "İştirak edən şəxslər". Yeni səhifənin əvvəlində iri hərflərlə "Bismillahir-Rahmanir-Rahim!" yazdı. Sonrakı çap nüsxələrindən fərqli olaraq, pyesin remarka hissəsini bir səhifə həcmində təsvir etdi. Yenidən oxuduqda lüzumsuz təfsilata vardığını hiss edib səhifənin yarıdan çoxunu pozdu. Bütün nəşrlərdə öz əksini tapmayan bu cümlələrlə pyesini başladı: "Mən hər zülmə dözüb əhdimə vəfa edirəm. Neyçün məni yaddan çıxardın? Neyçün mənim halımdan xəbərdar olmaq istəmirsən? Biz ki bir-birimizə söz vermişdik; hər cürə əziyyətə, məşəqqətə, hətta ölümə də razı olub da, ayrılmağımıza razı olmayaq" (C.Cabbarlı. Vəfalı Səriyyə. Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Arxiv-20).

"Vəfalı Səriyyə"nin son mətni dörd pərdə olsa da, ilkin variant iki məclisdən ibarətdir. Birinci və ikinci pərdələr birinci məclisdə, üçüncü və dördüncü pərdələr isə ikinci məclisdə bir yerdə verilmiş, sonralar isə müəllif tərəfindən mətn üzərində əlavələr, düzəlişlər edilərək təkmilləşdirilmişdir.

Cəfər Cabbarlı irsini tədqiq edən alimlərin böyük əksəriyyəti "Vəfalı Səriyyə"nin 1915-ci ildə yazıldığını güman edir.

Təbii ki, bu tarix təsadüfən vurğulanmır. Tədqiqatçıların pyesin yazılma vaxtı ilə əlaqədar yekdilliklə qəbul etdikləri qaynaq, elmi mənbə haqqında akademik Məmməd Arif fikrini belə əsaslandırırdı: "Pyesin əlyazması Azərbaycan Elmlər Akademiyası yanında Respublika Əlyazmalar Fondunda (inv. N6543) saxlanmaqdadır. Əlyazmasının üzərində Tiflis Mətbuat Komitəsinin 9 mart 1916-cı il tarixli icazəsi vardır. Əsərin ilk səhifələrindəki gerb markalarının üzərində "30. XII-1915" rəqəmləri yazılmışdır ki, bu da pyesin 1915-ci ildə yazıldığını göstərir".

Göründüyü kimi, bu tarix əsərin səhnədə oynanılmasına icazə almaq üçün Tiflis Senzura İdarəsinə göndərilən əlyazmanın üzərinə Bakıdakı poçt məmurunun vurduğu gerb markasında öz əksini tapmışdır. Bu isə, akademik Məmməd Arifin qeyd etdiyi kimi, "pyesin 1915-ci ildə yazıldığını" iddia etməyə tam əsas vermir. Əsərin son, təkmilləşdirilmiş variantından fərqli olaraq, ilk əlyazma nüsxəsində "Vəfalı Səriyyə"nin yazılma tarixini nişan verən müəllif qeydləri vardır: "1912, noyabrın 1-də, Qurban ayının 3-də" (yenə orada, səh.58).

Əsərin yazılma tarixini müəyyənləşdirmək üçün müəllif əlyazmasından daha etibarlı, daha səhih qaynaq, mənbə, arqument istisna təşkil edir. Deməli, Cəfər Cabbarlı "Vəfalı Səriyyə" pyesini tədqiqatçıların indiyədək xüsusi vurğuladığı "30.XII-1915"-ci ildə yox, özünün qeyd etdiyi kimi, "1912, noyabrın 1-də, Qurban ayının 3-də" bitirmişdir. Başqa sözlə desək, böyük dramaturq ilk dram əsərini 13 yaşlı məktəbli ikən yazmışdır.

Beləliklə, Cəfər Cabbarlı "Vəfalı Səriyyə"ni, Hacı Cabbarzadə isə "Qanlı intiqam" pyesinin əlyazmasını səhnədə tamaşaya qoyulmasına razılıq almaq üçün poçt vasitəsilə 1915-ci il dekabrın 30-da Bakıdan Tiflis Mətbuat Komitəsinə göndərirlər. Əsərlərə rəsmi münasibət 1916-cı il martın 9-da bildirilsə də, ilk dəfə "Yeni iqbal" qəzeti martın 30-da ədəbi ictimaiyyətə özünün "Bakı xəbərləri" daimi rubrikası altında xeyli gec də olsa bəyan edirdi: "Tazə pyesələr. Cəfər Cabbarzadə tərəfindən qələmə alınmış 4 pərdəli "Vəfalı Səriyyə", Hacı Cabbarzadə-Hacınski tərəfindən yazılmış 5 pərdəli "Qanlı intiqam" adlı pyesələrin Qafqasiya dairəsində mövqeyi-tamaşaya qoyulmasına canişin həzrətləri tərəfindən icazə verilmişdir" ("Yeni iqbal" qəz., Bakı, 1916, 30 mart, səh.2).

Cəfər Cabbarlı ilə Hacı Cabbarzadə-Hacınskinin dostluq və yaradıcılıq əməkdaşlığı Hacınskinin vəfatına qədər davam etmişdir.

"Kazım bəy" romanı

C.Cabbarlının ilk əsərləri onun yazıçı məsuliyyətinin ağırlığını çox erkən dərk etdiyini, uğurlu nəticəyə nail olmaq üçün daim çalışdığını, seçdiyi mövzunu geniş miqyasda araşdırdığını, bitkin struktura və kompozisiyaya nail olduğunu göstərir. Bunun üçün o, müəllimlərinin məsləhətlərindən, tövsiyələrindən, qeydlərindən səmərəli faydalanmağı bacarırdı. İlk qələm təcrübələrini tanınmış ziyalılara, ədiblərə, tənqidçilərə təqdim edən Cabbarlı ən sərt tənqidlərdən belə çəkinmir, iradlar üzərində yorulmadan işləyirdi. Dövrün görkəmli tənqidçisi Seyid Hüseyn Kazımoğlu Cəfər Cabbarlı ilə ilk görüşünü xatırlayaraq yazırdı: "1913-cü ildə mən mürəttiblikdən mühərrirliyə keçərək, Orucovların "İqbal" qəzetində müdir və baş mühərrir işləməyə başladım. Bir gün ... bir oğlan tərəddüdlü addımlarla mənə yaxınlaşdı...

- Bağışlayın, bir məqalə yazmışam, mümkün olarsa...

O, cümləsini bitirə bilmədi. Mənə bir dəftər uzatdı. "Mümkün olarsa..." Nə etməli idim? Mən onun dəftərini aldım. Bu, bir-birinə rəbt edilmiş iki məktəbli dəftəri idi. Vərəqlərinin hər iki üzü karandaşla yazılmış uzunca bir şey idi...

Məqalə adlandırdığı bu yazı böyükcə bir hekayə idi. Lakin çox ibtidai bir şəkildə idi. Onu o şəkildə qəzetə buraxmaq mümkün deyildi. Buna baxmayaraq, üslub və ifadəsində bir canlılıq duyulurdu. 13-14 yaşlı bu çocuqda istedad müşahidə olunurdu".

Müəllifin təvazökarlıqla "məqalə", Seyid Hüseyn Sadıqzadənin isə "böyükcə bir hekayə" adlandırdığı əsər, çox güman ki, tənqidçinin ciddi iradlarından sonra yarımçıq qalmış "Kazım bəy"dır. Əsərin ilk əlyazma nüsxəsi oxunaqlı vəziyyətdə bugünümüzə gəlib çatsa da, təəssüf ki, indiyədək çap edilməmişdir. Sərlövhəsiz bu əlyazma janr etibarilə romandır. Əsərin baş qəhrəmanı Kazım bəy maraqlı və macəravari süjet xəttinin mərkəzində dayanır və bütün epizodlar onunla birbaşa bağlıdır. C.Cabbarlının əksər əsərlərinin sərlövhəsi baş qəhrəmanın adı ilə eyni olduğu üçün bu romanı da tədqiqatçılar şərti olaraq "Kazım bəy" adlandırmağı məqsədəuyğun hesab edirlər. Əsərin əlyazması ərəb əlifbası ilə yazılmış və 167 səhifədən ibarətdir. "Vəfalı Səriyyə"də olduğu kimi, müəllif əlyazmanın 81 və 127-ci səhifələrinin başlanğıc hissələrində: "Bismillahir-Rahmanir-Rahim!" yazmışdır. Eləcə də 80-81-ci səhifələrdə Kirill əlifbası ilə "Mirzə Bala" qeydlərinə təsadüf edilir ki, bu da, sözsüz, müəllifin dostu və sinif yoldaşı Mirzə Bala Məhəmmədzadəyə işarədir. Görünür, Cəfər "Kazım bəy"i yazdıqca ayrı-ayrı hissələri dostu Mirzə Balaya oxumuş və onun məsləhətlərini dinləmişdir. Əlyazmanın sonuncu ağ vərəqində 1940-1950-ci illərdə muzey əməkdaşları tərəfindən bir qeyd verilmişdir: "C.Cabbarlının həyat yoldaşı Sona xanımın dediyinə görə, Cabbarlı bitirmədiyi bu romanını təxminən 1914-cü ildə, 15 yaşında ikən yazmışdır".

"Kazım bəy" romanı uzun illər muzey əməkdaşlarının əlləri altında olsa da, görünür, onlar bu nadir əlyazmanın məzmunundan və mahiyyətindən xəbərsiz idilər. Doğrudur, müəllifin "xətti çox pozuq" (S.Hüseyn) olduğu üçün onu oxumaq da asan deyildi. Hər halda, əsər diqqətlə ən azı vərəqlənsəydi, əlyazmanın yazılma tarixi haqqında müəllif qeydlərinə, şübhəsiz ki, rast gəlinərdi.

Xatırladıldığı kimi, roman yuxarı hissəsində tarix yeri qoyulmuş və rus dilində çap edilmiş blanklar üzərində yazılmışdır. Əlyazmanın 61-ci səhifənin yuxarıdan sağ tərəfində gün və il yerində rus dilində müəllif qeydi var: "1912-ci il, 21 yanvar günü". Əsərin sonuna yaxın - 165-ci səhifəsində isə Cəfər öz xətti ilə yazmışdır: "3 ay - 2 gün kəm". Birinci tarix əsərin yazıldığı ili göstərirsə, ikinci rəqəmlərin əlyazma üzərində iş prosesinin müddətini müəyyənləşdirdiyi şəksiz-şübhəsizdir. Beləliklə, bütün arqumentlərdən tutarlı hesab edilən müəllif qeydləri Cəfər Cabbarlının "Kazım bəy" romanını 1912-ci ilin birinci rübündə yazdığı qənaətinə gəlməyə əsas verir.

Sona xanım Cabbarlı gənc müəllifin romanı hansı şəraitdə və necə işlədiyini bir rəssam müşahidəsi ilə vizual təsvir etmişdi: "Cəfər gündüzlər bizi evdən çıxarır, özü otaqda tək qalıb yazırdı. Evimizdə stol olmadığından o, yerdə oturub arxasına 2-3 balış dayaq verər, dizlərinin üstünə karton qoyub işlərdi. O zaman yazdığı 120-130 səhifəlik bir əsər hazırda C.Cabbarlı adına Respublika Dövlət Teart Muzeyindədir. İki gəncin sevgi macərasına həsr olunmuşdur. Nədənsə o, sonralar bu əsəri tamamlamaq istəməmiş (bəlkə də unutmuş), heç ona ad da qoymamışdır".

"Kazım bəy" romanı müəllifin ilk qələm təcrübələrindən olsa da, dövrün və mühitin tipik cizgiləri, yaddaqalan insan xarakterləri, hadisələrin dinamik və əlaqəli cərəyanı, yumoristik mənzərələr ustalıqla verilmişdir. Əsərin çap olunmadığını nəzərə alaraq müsəlman hamamında baş verən bir görüntünü təqdim etməyi zəruri sayırıq. Burada məktəbli Cəfərin ifadə tərzi, müşahidə qabiliyyəti, tənqidi ironiyaları özünü qabarıq büruzə verir.

"...Kazım bəy xəcalətindən qıpqırmızı qızarıb həmamın içinə girdi. Həmam, nə həmam! Öylə qoxu verirdi ki, nəinki Kazım bəyi, bəlkə, sağ adamı da məst ediyordu. Bu nə səyaq qoxu olduğun təmam müsəlman hamamına gedənlərə məlum ola gərəkdir. Həmamın içi bir bəzəkli gəlin kimi rəngbərəng görünürdü... Sabun parçası, fitə cırığı, yumurta qabığı, qarpız kəsigi, qərəz, dünyadə nə şey istəsən, həmamda var idi. Hər nə rəng istəsən, görünürdü. Kazım bəy güc ilə biixtiyar irəliləyordu. Birdən-birə Kazım bəyin ayağını tiyə kəsdi, ayağı sancdı. Əgilib baxa nə? Ayağından çay kimi qan axdığını gördü. Həmamda olan kişilər bunun yanına yığılıb, ayağından bir zorba, iti İran bıçağının tiyəsinə oxşar bir şüşə çıxardılar ki, əgri olduğundan iki yerdən Kazım bəyin ayağına batmışdı. Bu da istəkan sınığı idi. Bunu da çayçı çay gətürəndə yıxılıb sındırmışdı. Qərəz, iki adam Kazım bəyin əlindən tutub xəzinə tərəfə sürüyordu. Çünki qeyri yerdə su soyux idi. Xəzinədə hovuzlar var idisə də, lakin bunların heç birində su yox idi. Kazım bəyin ayağından qan Balaxanıda neft fontan vuran kimi fontan vururdu. Bir cavan oğlan: "Bunun ayağını qıraqda yuyunuz. Bu səyaq ilə xəzinəyə aparmayınız". O birilər mömin adamlar idi: "Eybi yoxdur, xəzinə kürdür, murdar olmaz", - deyə Kazım bəyi xəzinəyə buraxdılar. Xəzinə o qədər isti idi ki, termomiz qayıranlar hərarətin ən axırıncı dərəcəsini bilmək istəsəydilər, bura gəlməli idilər.

Kazım bəy girməmiş su qara idi. Xalis suyun nişanələrinin hamısı bu suda tapılırdı. Rəngi kömürdən bir o qədər də qara deyildisə də, ləgən hər halda kömürdən qara olduğu aşikar-sübutsuz görünürdü. Qoxusu, iyləndiyini həmamda olub, yaxud xəzinədə çimənlərdən başqa heç kəs belə bilməz. Suda da heç bir şey görünmüyordu. Hadisə də su qara olduğundan məlum eyləmişdi. Ancaq suyun üzündə, bozbaş suyunun yanında olan kimi, bir qara şit yağ çimənlərin bədənini örtürdü ki, bədənləri həmişə yumuşaq qalsın və yaxa qır-zad olanda piy-zad sürtmək gec olur deyə piysiz bədəni avutdurmaq və... su hər nə isə pək gözəl idi. Kazım bəyin ayağından axan qan suyun rəngin aşikar ağardır, qan ilə qırmızı bir yerə qatışıb ağumtul bir rəng verirdi. Kazım bəy xəzinədə olan vəqtdə 10-15 adam girib, sələvat çevirib, ağızlarında bir-iki söz danışıb, suyun dibinə getmiyordular.

Çıxan-çıxan: - Davay, bişdim - deyə bağırırdı. Kazım bəy bu hərarəti hiss edirdisə də, lakin bayıra çıxa bilmiyordu və çıxanlara "Məni də çıxaruz" deməgə ixtiyarı yox idi. Odun kimi biixtiyar suya çırpıldı, yenə axırıncı gücünü yığıb suyun üzünə çıxdı. Nəfəsinin daraldığını görüb nə qədər çalışdısa da, nəfəsin düzəldə bilmədi. Boğazına bir şeyin sarındığını hiss edirdi. Kazım bəy bunun suilanı olduğunu anladı. Uşaqlıqdan suilanından qorxduğu üçün daha da çalışıb, bağrı çatlamağa qədər qorxdu. Boğazından çıxarmaq istəsə də, taqətsiz olduğundan ağzın da aça bilmədi. Kazım bəy ayağın götürmək istəyordusa da, ayağı qalxmayordu. Palçığa batana kimi xəzinənin dibinə yatan lökməyə batmışdı. Həm özü taqətsiz olduğundan tərpənə bilmiyordu. Cansız bir yerdən Sitarənin firaqi: "Məndən ötrü nə bəlalara düşəcəginizi bilsöüz, mənim dalımca gələrmisüz" kəlmələri, evdə anası ilə olan xəcalət, kişilərin yanında papaqdan ötəri xəcalət çəkmək, hamamın qoxusu, qanın çox axmağından olan biixtiyarlıq, xəzinə qoxusu, suyun istiliyi, ayağının lökməyə batmağı...

Hərçənd Kazım bəy oxumuş adam idi və hər şeyə inanmıyordu. Lakin, müsəlmanların sözünə görə, əcinnələr adamın ayağını tutur. O da bu halda inanmalıydı. Bunun darıxması, suilanının boğazına sarılması, ələlxüsus nəfəsinin təngiməsi, xəzinədə qalmaq qorxusu...

Bu qədər hadisə ilə də insan özünü toxtada bilərmi? Bunları bilə-bilə Kazım bəy burnunda "Məndən ötrü nə bəlalara düşəcəginizi bilsöüz, mənim dalımca gələrmisüz" kəlmələrini arabir söylüyordu. Kazım bəy bihuş suya yıxılmaq istiyordu. Bu halda həmamda bir səs göyə qalxdı. Həmamçı dovşan kimi xəzinə pillələrini qalxub:

- Adə, bayıra çıx!

Kazım bəy danışa bilməyüb, biixtiyar baxurdu və özündə bir ümid oyandı ki, imdi bunu buradan çıxararlar.

- Adə, bayıra çıx demirəm sənə!

Genə Kazım bəy danışmaq istiyor, bacarmıyor...

- Adə, həyasız oğlu, heyvan oğlu, it oğlu, bayıra çıx! Cəhənnəmə olsun sənin bir abbasın! Yəhudi balası, bayıra çıx də!

Kazım bəy mat və mütəhəyyir baxır. Həmamçı xəzinənin qapısını vurub, qıfıllayıb gedir. Kazım bəy çıxmağından naümid olub suya yıxılırE"

Gənc Cəfər Rusiya imperiyasının Romanovlar sülaləsinin siyasi hakimiyyətə gəlişinin 300 illik yubileyini təntənəli bayram etməyə hazırlaşdığı bir ərəfədə ictimai həyatın təmizlik rəmzi, paklıq ocağı sayılan hamamda (oxu: siyasi həyatın haqq-ədalət paytaxtı hesab edilən "Qış sarayı"nda - A.R.) üfunətin, çirkabın, durğunluğun, nizamsızlığın, ədalətsizliyin, özbaşınalığın, biganəliyin, mənəviyyatsızlığın çamurdan boy göstərən portretini böyük sənətkar məharəti ilə yaratmışdır. Təqdim olunan yığcam lövhədə mühitdəki ləngliyə, köhnəliyə, çürüklüyə, bürküyə kəskin münasibət, ciddi mövqe ortaya qoyulmuşdur. Hamam və onun köhnə xülya ilə yaşayan sahibi cəmiyyətin səviyyəsinə və tələblərinə cavab vermək iqtidarında deyildir. Xalqın idarə olunmasında zorakılıq, söyüş və hədə vasitələrinə müəllif ironiyası yaxınlaşmaqda olan siyasi qasırğanın ilk sindromları idi.

C.Cabbarlının ilk əsərləri vətənini və millətini sevən istedadlı bir gəncin ədəbiyyata gəlişindən və bu sahədə ilk kövrək addımlarını atmasından xəbər verirdi. Onun indiyədək çap olunmayan lirik şeirlərindən "Gözəllik və sevda", "Göz aç sən...", "Böyük türk şairi Tofiq Fikrətə", "Qaçqın çocuq və yaxud sail" və digər 1917-ci ildə qələmə alınan əsərləri gənc müəllifin narahat qəlbinin döyüntüləri, səmimi poeziya nümunələridir.

Asif RÜSTƏMLİ,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Azərbaycan.-2014.- 3 iyun.- S.10.