Güllələnəndən 77 il sonra arzuları çin olan alim

Vəli Xuluflu-120

Türkçülüyün əsaslarını yazan Ziya Göyalpın, eləcə də ictimai-siyasi xadim İsmayıl bəy Qaspıralının türk dünyasında "Dildə, fikirdə, işdə birlik" ideyasının türksoylu cümhuriyyətlər arasında reallaşması uğrunda 1920-1930-cu illərdə mübarizə aparan azərbaycanlı ziyalılardan biri Vəli Xuluflu olmuşdur. O, həm də Azərbaycan folklor örnəklərinin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində müstəsna xidmətləri olan görkəmli folklorşünas alim, eyni zamanda Azərbaycanda 1920-1930-cu illərdə latın qrafikalı əlifbaya keçidin tərəfdarı və fəal təbliğatçısı idi. Respublikada 1922-ci ildən fəaliyyət göstərən Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin apardığı işlərdə yaxından iştirak etmiş, 1925-ci ilin may ayında həmin komitənin nəzdində yaradılmış daimi nəşriyyat komissiyasında çalışmışdır. "Yeni türk əlifbası ilə yazı qaydaları" adlı kitabın birinci, ikinci nəşrləri və 1930-1931-ci illərdə alimin redaktorluğu ilə çap edilmiş 3 cilddə "Azərbaycan dilinin canlı danışıq sözlüyü" Vəli Xuluflunun dilçilik elmi sahəsindəki xidmətlərinin bariz nümunələridir.

Vəli Xuluflu 1894-cü ildə Şəmkir rayonunun Xuluf kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini kənddə molla yanında alan Vəli 1912-ci ildə Gəncədə "Mədrəseyi-ruhaniyyə"ni bitirmiş, mədrəsə rəhbərliyinin təklifi ilə bir müddət həmin məktəbdə müəllim işləmişdir. Vəli Xuluflu burada altı ay işlədikdən sonra kəndə, valideynlərinin yanına qayıdır, təsərrüfat işlərində atasına yardımçı olur.

1917-ci ilin əvvəllərində Vəli yenidən Gəncəyə dönür, pedaqoji təhsil verən iki aylıq kursa daxil olur. Kursu bitirdikdən sonra "Mədrəseyi-ruhaniyyə"də aşağı sinif müəllimi təyin edilir. Şəhər həyatı, milli oyanışın və ictimai-siyasi hadisələrin qaynarlığı 22-23 yaşlı gəncin dünyagörüşünə, fəaliyyətinə böyük təsir göstərir. Bəziləri kimi, həmin dövrdə ona da elə gəlirdi ki, millətin tərəqqisinə, inkişafına yol inqilabdan keçir. Atasının, əmisinin, özünün arzusunda olduğu mollalığa istəyin, mədrəsə müəllimliyinin qanadları altında üzv olduğu "Hümmət" təşkilatından uzaqlaşır. Dövrün ictimai-siyasi-ideoloji mühitinin təsiri ilə 1917-ci ildə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının sıralarına qoşulur. Fəhlələrin və məzlum kəndlilərin mənafeyini qorumaq adı altında üsyanlar və inqilablar etmiş bolşeviklərlə əməkdaşlığa üstünlük verir. Təbiətən çox enerjili və çevik olan bu gənc tanış olduğu inqilabçı-bolşeviklərin tövsiyələri ilə mühüm tapşırıqlar yerinə yetirir. Hətta 1919-cu ildə partiya bolşeviklərə və menşeviklərə ayrılanda Vəli bolşeviklərin sırasında qalmağa üstünlük verir. O, bolşeviklər arasında təhsilli və savadlı olması, ərəb, fars və rus dillərini yaxşı bilməsi ilə bərabər, siyasi fəallığı ilə də böyük nüfuz sahibi hesab olunurdu. Ölkəmiz XI sovet ordusu tərəfindən işğal olunandan sonra - 1920-ci ildə Azərbaycan K(b)P-nin I qurultayında nümayəndə kimi iştirak edir. Az sonra Gəncə Qəza Partiya Komitəsində əvvəlcə təlimatçı, sonra katib vəzifəsində çalışır, bölgədə aparılan sovetləşmədə fəallıq göstərir, eyni zamanda bolşevik-daşnak həmrəyliyinin quruculuq adı altında apardığı soyğunçuluğun və camaata edilən zülmün qarşısını almağa çalışırdı.

Yeni quruluşa qarşı silahlı mübarizə aparan Şəmkir qaçaqlarının, o cümlədən, qohumu - Keçili qaçaqlarının başçısı Əbdüləlinin, qapanlı Gürzalının, qaracəmirli Eminli Tanrıverdinin, Ramazanoğullarının məskunlaşdığı yer isə onlardan az aralıdakı ormanlıqlar idi. Vəli də, atası da, anası da, bacıları da qaçaqlarla tez-tez rastlaşırdılar. Başqa kəndlərdə hökumət adamları qaçaq görəndə, qaçaqlar da hökumət adamı görəndə biri o birinin axırına çıxırdı. Amma Xulufda belə deyildi. Gəncə Qəza Partiya Komitəsinin katibi Vəli Xuluflu ən məhdud dairədə gedən məsləhətləşmələrdən böyük yığıncaqlaradək söhbətlərdə, Həmid Sultanovun, İbrahim Əliyevin, inqilabi hökumətin digər üzvlərinin "qaçaqların yerinin öyrənilib, tutulub hökumətə təhvil verilməsi" təkliflərinə heç vaxt məhəl qoymamışdı. Bolşeviklərin çıraqla axtarıldığı kənddə - evlərinin həndəvərində, Kürqırağı ormanlarda gecələyən, bəzən ərzaq üçün Vəlinin ata-anasına, qardaşlarına müraciət edən qaçaqlar haqqında bir kəlmə də danışmamışdı, milli dəyər və adətlərə sadiq qalaraq susmağı üstün tutmuşdu.

Nəinki Gəncədə, ətraf kənd və rayonlarda da hamı bilirdi ki, Keçili qaçaqlarının başçısı Qaçaq Əbdüləli Vəli Xuluflunun yaxın qohumu idi. Vəlinin bacısı Əzət Qaçaq Əbdüləlinin böyük qardaşı, qolçomaq, qaçaqların himayədarı Məşədi Çobanın həyat yoldaşı idi. Əzətin uşaqları bolşeviklərin qatı düşməni Qaçaq Əbdüləliyə əmi, bolşeviklərin hörmətli və nüfuzlu rəhbəri - Gəncə Qəza Partiya Komitəsinin katibi Vəli Xulufluya dayı deyirdilər. Məhz buna görə də Qəza Komitəsinin katibi - mötəbər vəzifə sahibi V.Xulufludan kommunistlər şübhələnir, hər addımına göz qoyurdular... Şübhələr doğru çıxdığından 1921-ci ildə partiya sıralarında "təmizləmə əməliyyatı" aparılanda Vəli Xuluflu etimadı və etibarı itirmiş adam kimi firqə üzvlüyündən çıxarılır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını və süqutunu, XI sovet ordusunun Azərbaycanı necə işğal etməsini öz gözləri ilə görən, dövrün çirkin hadisələrinin çoxunun şahidi olan Vəli Xuluflu aldadıldığını biləndə, arzuları boşa çıxanda elmə, ədəbiyyata üz tutdu. 1922-ci ildə Bakıya gəlib Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olub bu elm ocağını müvəffəqiyyətlə bitirdi. Tələbəlik illərində Yeni Türk Əlifbası Komitəsində təlimatçı işləməklə, əvvəlcə "Bakinski raboçi" kooperativ nəşriyyatında, sonra da "Azərnəşr"də bədii-ədəbiyyat şöbəsində redaktor kimi fəaliyyət göstərdi. Yüksək tribunalardan söz demək, vətən və xalq qarşısında daha çox iş görmək, həmçinin tüğyan edən repressiyalardan yayınmaq, ən nəhayət, düşmənlə düşmən dilində mübarizə aparmaq üçün 1927-ci ildə yenidən kommunist partiyasının sıralarına daxil oldu. Vəli Xuluflu universitetdə oxuduğu vaxtlardan Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin işlərində fəal çalışır, tələbə-tədqiqatçı kimi Azərbaycan folklor örnəklərinin toplanması və nəşrinə böyük həvəs göstərirdi. Bu cəmiyyətin xətti ilə Şəmkir, Tovuz, Gədəbəy, Qazax rayonlarına gedib axtarışlar aparır, materiallar toplayıb, 1926-cı ildə "Azərbaycan xalq ədəbiyyatından materiallar" seriyasından "El aşıqları" kitabını çap etdirir.

Bundan bir il sonra gənc tədqiqatçının Şamxor və Tovuz saz-söz ustadlarından bəhs edən ikinci "El aşıqları" kitabı işıq üzü görür. 1927-ci ildə "Koroğlu" dastanının Aşıq Hüseyn Bozalqanlının yenidən yazdığı iki qolunu, 1929-cu ildə isə dörd qolunu və altı nağılvari əhvalatı kitab halında nəşr etdirir. 1928-ci ildə "Tapmacalar" kitabını tərtib edir.

Vəli Xuluflu 1928-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan aşıqlarının I qurultayında iştirak edib bir çox görkəmli aşıqlarla yaxından tanış olur. 1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutuna elmi katib vəzifəsinə irəli çəkilir. Az sonra institutun bazasında yaradılmış Dil-ədəbiyyat və incəsənət bölməsinə direktor (1932) təyin edilir və 1933-cü ilin dekabrınadək bu vəzifədə işləyir.

Həmin vaxt Vəli Xuluflu çoxdan arzusunda olduğu şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin toplanması və nəşrinə xüsusi diqqət göstərir. Rəhbərlik etdiyi Dil-ədəbiyyat və incəsənət bölməsi 1933-cü ildə ləğv edildikdən sonra bir müddət Mərkəzi Arxiv İdarəsinin müdiri, Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında Universitet və elmi-tədqiqat müəssisələri idarəsinin rəisi, həmin ilin may ayından Dövlət Elm Şurasının sədr müavini olur. 1936-cı ildən SSRİ EA Azərbaycan Filialının (AMEA o vaxt belə adlanırdı) baş mütəxəssisi, SSRİ EA Azərbaycan Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktor müavini (1936-1937) və digər vəzifələrdə çalışır.

Vəli Xuluflunun əsas xidmətlərindən biri də 1920-ci ildə Azərbaycanı Öyrənmə Mərkəzinin (Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti) əsasını qoyması və inkişafındakı fəaliyyəti ilə bağlıdır. Mərkəzdə Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixi, arxeologiyası, coğrafiyası, dilçiliyi öyrənilir və tədqiq edilirdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Hənəfi Zeynallı, Salman Mümtaz və dövrün digər görkəmli alimləri ilə birlikdə Vəli Xuluflu Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq akademik səviyyədə tədqiqatların aparılmasında, yeni elmi kadrların hazırlanmasında böyük xidmətlər göstərmişdir.

"Folklor xalqın qan yaddaşıdır. Onu toplamaq, gələcək nəsillərə çatdırmaq, keçmişimizlə gələcəyimiz arasında varisliyi qoruyub saxlamaq lazımdır" deyən Vəli Xuluflu məsul vəzifələrdə işləyərkən gənc nəslin milli ruhda tərbiyə olunmasına, milli varlığımızın qorunub saxlanılmasına çalışıb. 1920-1930-cu illərdə latın qrafikalı yeni türk əlifbasına keçidin tərəfdarı və fəal təbliğatçısı olub. Hətta bu barədə 1925-ci ildə "Yeni türk əlifbası ilə yazı qaydaları" adlı kitab da hazırlayıb nəşr etdirib. Rəsmi sənədlərdə tarixçi-şərqşünas kimi göstərilən Vəli Xuluflunun dilçiliyə və ədəbiyyatşünaslığa dair çıxışları, əsərləri, tədqiqat işləri onu elmi dairədə, təşkilatçı folklorşünas alim, fəal yazıçı-publisist kimi tanınıb və ictimai rəydə böyük nüfuz qazandırıb.

Türk dünyasına möhkəm tellərlə bağlı olan Vəli Xuluflu ərəb, fars, rus, türk dilləri ilə yanaşı, alman, türkmən, tacik dillərini də bilir, xaricdəki türkoloji mərkəzlərdə də tanınırdı. Bir sıra beynəlxalq türkoloji konfransların iştirakçısı olmuş, 1926-cı ildə Bakıda I Türkoloji qurultayın təşkili və keçirilməsində yaxından iştirak etmişdi. Qurultaya hazırlıq ərəfəsində, 1924-cü ilin sentyabr-oktyabr aylarında S.Ağamalıoğlu, C.Məmmədquluzadə, X.Səidlə birlikdə SSRİ ərazisində türk xalqlarının yığcam yaşadığı Krıma, Qazaxıstana, Özbəkistana, Başqırdıstana, Kazana, Türkmənistana və Tacikistana səfərlər edərək, mütəxəssislər və elm adamları ilə görüşmüş, mühazirələr oxumuş, latın əlifbası ilə əlaqədar fikir mübadiləsi aparmışdı. Latın əlifbasınna keçidin reallığa çevrilməsi üçün Yeni Əlifba Komitəsinin təşkilatçılığı ilə 1928-ci ildə Daşkənddə, 1930-cu ildə isə Alma-Atada (Almatı) keçirilən türkoloji plenumlarda iştirak etmişdi. Zaqafqaziya Federasiyasının yaradılmasının 10 illiyi münasibətilə elmi-ictimai sahədə gördüyü xidmətlərə görə Vəli Xuluflu "Fəxri tərifnamə" ilə təltif edilmiş və ona qızıl qol saatı hədiyyə edilmişdi.

Azərbaycanlı alimin türk xalqlarının yaxınlaşmasına xidmət edən fəaliyyəti respublikanı müstəmləkə buxovunda saxlayan Kremlin diqqətindən yayınmırdı. Türk xalqlarının ortaq latın əlifbasına keçməsini qısqanclıqla qarşılayan Moskva bu təşəbbüsə çox mənfi münasibət bəsləyirdi. Moskvanın göstərişi ilə türkdilli respublikalardakı bütün türkoloq alimlər ciddi nəzarətə götürülmüşdü.

1929-cu ildən dosent, 1931-ci ildən professor kimi şərəfli bir ad daşıyan, 1936-cı ildə Az.FAN-ın həqiqi üzvlüyünə qəbul edilən tədqiqatçı-alim zahirən siyasətlə məşğul olmaqdan neçə illər idi ki, əl götürmüşdü. Amma dolayısıyla, elmi yolla xalqını birliyə, bu birliyin fonunda azadlığa, müstəqilliyə səsləyən məqalələr yazır, konfranslarda çıxışlar edir, kitablar çap etdirir, ancaq dövlət əleyhinə dilindən açıq-saçıq söz qaçırmırdı.

Rejim isə bu vətənpərvər alimi həbs etmək üçün bəhanə axtarırdı. Amma ortada tutarlı bir fakt yox idi. Lakin Stalin xalq və yeni quruluşun düşmənləri adı altında milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan repressiya maşınını işə salanda Vəli Xuluflunun da əksinqilabçı və millətçi təşkilatın üzvü olduğu qeyd edilərək, tezliklə həbs edilməsi qərara alınmışdı.

Vəli Xuluflu Səmədağa Ağamalıoğlu, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Salman Mümtaz, Əhməd Cavad, Mikayıl Rəfili, Bəkir Çobanzadə, Xəlil Səid Xocayev, Abdulla Şaiq və dövrün digər görkəmli ziyalıları ilə yaxın dost olub. O zaman respublika rəhbəri Mir Cəfər Bağırov ictimai rəydə və ədəbi aləmdə böyük nüfuz sahibi olan Vəli Xuluflu ilə tez-tez görüşərmiş. Alimin 95 yaşlı qızı Sima xanım deyir ki, o zaman Əzət bibim (Vəli Xuluflunun bacısı) onlara süfrə açar, çay-çörək verərdi. Mir Cəfər Bağırov həmişə atamla ədəbiyyatdan, siyasətdən, aşıq sənətindən uzun-uzadı söhbətlər edərdi. Hərdən fikirləri çəp gələndə mübahisələri düşərdi. Atam dediyini kitablardan gətirdiyi iqtibaslarla sübutlayanda Mir Cəfər Bağırov gülərək əlini əlinə vurub, atamın Kürün qırağında, hər tərəfi meşəlik olan doğulduğu Xuluf kəndini yada salaraq, qibtəylə deyərdi: "Bay atonnan, meşədən də belə baş çıxar?".

Vəli Xuluflu Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin 4-cü şöbəsi tərəfindən 1937-ci il yanvarın 28-də gecə həbs edilir. Onun həbs olunması barədə qərarı NKVD-də məsul vəzifə tutan, həmin dövrdə azərbaycanlılara qənim kəsilən erməni Sumbatov və onun əlaltısı Qalstyan imzalayırlar.

Cəmi 43 il ömür yaşamış, çoxtərəfli elmi fəaliyyəti, geniş dünyagörüşü, beynəlxalq elmi-ədəbi aləmdə baş verən yeniliklərdən, kəşflərdən xəbərdar olan, Azərbaycan elm tarixində xüsusi çəkisi və mövqeyi ilə seçilən Vəli Xuluflu yaradıcılığının və ömrünün çiçəkləndiyi bir vaxtda zamanın haqsızlığına məruz qalır.

Türkiyənin xeyrinə casusluqda müqəssir bilinərək həmin il oktyabrın 13-də güllələnən Vəli Xuluflunun işinə 1956-cı il noyabrın 17-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyası yenidən baxıb, fəaliyyətində cinayət tərkibi olmadığına görə ona bəraət verir.

Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Vəli Xuluflu irsinə daha tez-tez müraciət edilir, xatirəsi əziz tutulur. Bir neçə ildir ki, Bakının ən yaraşıqlı küçələrindən birinə Vəli Xuluflunun adı verilib. Gəncədə adına küçə və məktəb var, anadan olduğu Şəmkir rayonunda orta məktəb və ən böyük küçələrdən biri onun adını daşıyır. Türksoylu xalqlar arasında da folklorşünas alim, repressiya qurbanı Vəli Xuluflu şəxsiyyətinə və yaradıcılığına böyük diqqət və ehtiram var.

Bu günlərdə redaksiyamıza Vəli Xuluflunun nəvəsi Vüsalə Muradovanın göndərdiyi teleqramda deyilir: "Hörmətli redaksiya, 120 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd edilən babam Vəli Xuluflu, bilindiyi kimi, türk dünyasının böyüklüyü və inkişafı uğrunda fəaliyyətində dövrün ədalətsizliyinin qurbanı olub. Lakin Azərbaycan öz tarixi müstəqilliyinə qovuşandan, daha doğrusu, dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyev 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdandan sonra, 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalan babamın müstəqillik arzuları 77 ildən sonra çin olub - xalqımız azad, Azərbaycan isə müstəqil dövlətdir...

Bu gün Vəli Xuluflunun yeganə övlad yadigarı, 95 yaşlı Sima (Sunduz) xanım, eləcə də bu nəslin onlarla, yüzlərlə yetirməsi Azərbaycan Prezidentinin Vəli Xuluflu şəxsiyyətinə, Vəli Xuluflu yaradıcılığına və irsinə göstərdiyi qayğıdan fərəh hissi keçirir. Dövlətin köməyi və dəstəyi onun irsinin təbliğinə və kitablarının çapına qayğını artırıb. Bütün bunlara görə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə ürəkdən minnətdarıq.

Bu teleqramın surətini yubiley tədbirlərinin keçirilməsində əməyi olan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə, Atatürk Mərkəzinə, AMEA-nın rəhbərliyinə, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna, Folklor İnstitutuna, digər aidiyyəti qurumlara və ali təhsil müəssisələrinə ünvanlayaraq dövlət başçısına və onlara bir daha təşəkkürümüzü bildiririk".

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.-2014.- 13 iyun.- S.8.