Publisistika fəlsəfi təfəkkür aynasında

"Publisistika empirik səviyyədə - jurnalistikanın, bədii təfəkkür müstəvisində - ədəbiyyatın, nəzəri özünüdərk səviyyəsində - fəlsəfənin tərkib hissəsi, cari həyata açılan pəncərədir." Bu elmi postulat AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Səlahəddin Xəlilovun fəlsəfi və ədəbi-bədii publisistikasını özündə əks etdirən "Həyatın özü və görünən üzü" ikicildlik kitabına müəllifin ön sözünün ilk sətirləridir. Cəsarətlə elmi postulat kimi dəyərləndirə biləcəyimiz həmin fikrin müəllifi publisistikanın elmi mahiyyətini ifadə edən bu tezisə iki mühüm aspektdən haqq edir: Birincisi, Azərbaycan fəlsəfi fikir dünyasında geniş diapazonlu əsərləri ilə qazandığı mövqeyə görə, ikincisi, bir sıra konkret əsərlərində publisistikanın empirik, bədii təfəkkür və fəlsəfi sahələrində ortaya qoyduğu illüstrativ faktlara görə.

Azərbaycanın elmi-nəzəri-humanitar fikir mühitində və eləcə də müasir beynəlxalq fəlsəfi düşüncə aləmində böyük filosof, mütəfəkkir ideyalar daşıyıcısı kimi tanınan S.Xəlilovun bir çox fundamental əsərləri sırasında onun fəlsəfi, ədəbi-bədii publisistikası da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. S.Xəlilovun publisistikası öz tematik zənginliyinə görə polifonik xarakterdə olub, milli təfəkkür tariximizin fenomenal faktlarına münasibətdən tutmuş müasir ictimai həyatımızın çoxrəngli sahələrinə qədər saysız-hesabsız problem-mövzuları özündə əks etdirir. Bu əsərlərin hələlik bir qisminin toplandığı "Həyatın özü və görünən üzü" kitabı müasir publisistikamızın çox qiymətli faktı kimi bizim nəzərimizi cəlb etdi. İki cilddən ibarət bu kitabın birinci cildinə müəllifin fəlsəfi və ədəbi-bədii publisistikası, ikinci cildinə maarifçi publisistikası daxil edilmişdir. Burada həm də yeni və maraqlı bir fakt ortaya çıxır: indiyə qədərki milli və xarici elmi ədəbiyyatda, əsasən, bədii publisistika anlayışı altında izah edilən bu sahəyə S.Xəlilov "fəlsəfi publisistika" və "maarifçi publisistika" terminlərini də əlavə etmişdir. Hətta müəllif publisistikanın bu növləri arasında o qədər dəqiq fərq cizgiləri görür ki, onları tamam ayrı-ayrı bölgülərdə təqdim etməyi lazım bilir. Bu bölgülər və müəllifin həmin bölgülərə veridiyi qısa elmi-nəzəri şərhlər bizi məsələnin belə qoyuluşunun məntiqinə qəti şəkildə inandırır.

Doğrusu, publisistikanın nəzəri əsaslarına dair elmi-nəzəri fikrin kasadlıq keçirdiyi indiki vaxtda Səlahəddin Xəlilov kimi bir filosofun bu sahəyə diqqəti qiymətli bir hadisədir. Lap gəncliyindən elmi mühitdə qazandığı uğurlar bu gün S.Xəlilovu təkcə Azərbaycanda deyil, beynəlxalq elm aləmində elmi-fəlsəfi düşüncəmizi ləyaqətlə təmsil edən bir alim kimi tanıtmışdır.

Onun xarici ölkələrdə kitablarının nəşr olunması ilə yanaşı, bu kitablara həmin ölkələrin tanınmış mütəxəssislərinin rəyləri bizdə qürur hissi doğurur. Lakin daha maraqlısı xarici mətbuatın özünün S.Xəlilova müraciət etməsidir. Məsələn, Türkiyədə nəşr olunan "Özne" dərgisi xüsusi bir sayını ona həsr etmişdir. Dərginin bu sayında bir çox xarici ölkədən olan alim və tədqiqatçının S.Xəlilov haqqında maraqlı məqalələri öz əksini tapmışdır. Bundan başqa, onun "Həyat fenomenologiyasında Şərq və Qərb düçüncə ənənələrinin vəhdəti" kitabı haqqında Amerikada nəşr olunan "Fenomenoloji araşdırmalar" (Phenomenological İnquary) dərgisində və İtaliyada nəşr olunan "Akvinat" dərgisində geniş rəylər dərc olunub.

Əlbəttə, biz əsasən S.Xəlilovun təzəcə nəşr olunmuş "Həyatın özü və görünən üzü" ikicildlik publisistik əsərləri barədə danışmağı nəzərdə tutmuşduq. Lakin alimin indiki halda publisistik əsərlərinə diqqət etdikcə bu təfəkkürün hardan, necə qaynaqlandığı, bu təfəkkürə hansı dərəcədə qiymət verilir - sualları qarşısında qalanda onun bioqrafiyasının yuxarıda sadaladığımız məqamlarını da yazıya daxil etməyə bilmədik. Və həm də alimin təkcə beynəlxalq aləmdəki fəaliyyətini və xarici nəşrlərini diqqətə almaqla belə bir məqamı da oxucuya çatdırmağı özümüzə borc bildik: Bu qədər işin-gücün içində, dünya miqyasında qiymətləndirilən fəlsəfi yaradıcılığın yanında həm də publisistikaya vaxt ayırmaq bu insana necə nəsib olur? Əlbəttə, bütün bunlar cəmiyyətə öz sözünü demək öhdəliyindən irəli gəlir. S.Xəlilovun iki cildlikdə toplanan fəlsəfi və ədəbi-bədii publisistikası əsasən, filosof-müəllifin publisistikanın nəzəri özünüdərk səviyyəsində-fəlsəfənin tərkib hissəsi olduğu fikrini ifadə edir. Klassik dünya və milli publisistikamızın böyük ümumiləşdirmə gücünə malik nümunələri səviyyəsində qələmə alınan bu əsərlər ictimai maraq dairəsində olan onlarca problemin konkret faktlarını fəlsəfi ümumiləşdirmə səviyyəsində təqdim edir.

S.Xəlilovun publisistika dünyasına bələd olmaq üçün ikicildlikdəki mövzulara diqqət çəkmək istərdik: mədəniyyət, xalq və millət, ədəbi-bədii notlar, televiziya və mənəviyyat, şəxsiyyətlər, portretlər, fəlsəfə, elm, təhsil, din, dil... Əlbəttə. bunların hamısı publisistikanın - həm də "empirik səviyyədə jurnalistikanın", "bədii təfəkkür müstəvisində - ədəbiyyatın" mövzuları ola bilər və olmaqdadır. Lakin filosof S.Xəlilov bütün bu mövzulara qəsdən və səmərəlilik əmsalını nəzərə almaqla fəlsəfə bucağından yanaşmağı lazım bilir. Ona görə də ikicildliyi oxuduqca müəllifin obyekt kimi seçdiyi mövzu dünyasının dərin qatları ətrafında - məsələn, mədəniyyət nədir, xalq və millət anlayışları nəyi ifadə edir, filosofun ədəbi-bədii notlarına nələr daxildir və onların mahiyyətində nə dayanır, tanıdığımız şəxsiyyətlərə bir daha qayıdışla müəllif bizə nə vəd edir, elmimiz, təhsilimiz, dinimiz, dilimiz mənəvi ehtiyaclarımızı necə ödəyir və bu ödənişin optimallığı üçün biz nə etməliyik - kimi onlarca suala fəlsəfi cavablar alırıq. Bunlar sadəcə cavab deyil, filosof-publisistin duyduğu, narahat olduğu problemlərin göstərilməsi, bu problemlərin yaranma səbəbləri və həlli yollarından doğan yol göstəriciləridir. Belə anlarda S.Xəlilov nə empirik səviyyədə jurnalistdir, nə də bədii təfəkkür səviyyəsində yazıçıdır. Belə anlarda o, həmin iki komponentin materialından çıxış edən filosofdur. Çünki onun öz ifadəsi ilə desək, "yazıçı publisistik materialdan insanın fərdi aləminə" nüfuz edirsə, "filosof universal prinsiplərə, ideyalar dünyasına" nüfuz edir. "Baş verən hadisənin estetik, mənəvi və ya sosial-psixoloji cəhətlərini, motivlərini önə çəkməklə insan ilə cəmiyyət arasında mövcud olan hansı isə qaranlıq məqamın işıqlandırılmasına nail olan" yazıçıdan fərqli olaraq, S.Xəlilov bir filosof kimi "əyani təcəssüm, konkret təzahür timsalında universal bir qanunauyğunluğun izahını" verir. S.Xəlilovun publisistikasına bələd olduqca onun belə bir nəzəri fikrinə haqq qazandırırsan: "... fəlsəfə zaman və məkan xaricində olan həqiqətləri, yəni, bütün dövrlər üçün sabit olan universal prinsipləri əks etdirdiyi halda, publisistika bir qayda olaraq cari hadisələrdən bəhs edir və konkret bir insanın, xalqın, ölkənin müəyyən bir dövrə aid problemlərini, cari həyatda baş verən hadisələri təsvir edir". Və bu nəzəri fikir oxucuya fəlsəfi publisistikanın mahiyyətini anlamağa bir açar, bir kod rolunu oynayır. İkicildliyin yuxarıda sadaladığımız tematika ilə bağlı yazıları bu açar, bu kod vasitəsilə gerçəkləşmişdir. Müəllifin "Mədəniyyət" ətrafındakı fəlsəfi publisistikası bizə tarix və sivilizasiya, mədəniyyətlərarası dialoq və dialoq mədəniyyətinin prinsipləri, Şərqdə və Qərbdə milli-mənəvi dəyərlərin mənbələri və müasir dövrdə vacibliyi və s. haqqında ümumiləşdirilmiş faktlar təqdim edir. Əlbəttə, məsələn, "Xalq və millət" kimi bir problemin qoyuluşunda milli məfkurə, ziyalı dünyası, türk ruhunun gələcək yolu və s. kimi məsələlər onsuz da mütləq ciddi bir ümumiləşmə tələb edir. Lakin deyək ki, məsələn, ayrı-ayrı şəxsiyyətlər və onlara dair portret oçerklərdə ümumiləşmələr aparmaq o qədər də asan deyil. Bununla belə, S.Xəlilovun neçə-neçə insan talelərinə həsr etdiyi portret oçerklərin hamısında elm, sənət adamlarının vətəndaşlıq qayəsi, milli ruhu o dərəcədə ümumiləşdirilir ki, oxucu bu yanaşma prinsipi ilə böyük alim, "Böyük vətəndaş, böyük İNSAN kimdir?" - sualını özü üçün aydınlaşdıra bilir və içində məhz belə bir insan olmaq arzusu yaşadır. Və bu tipli portret oçerklərin hər birinin sonunda filosof - publisistin niyə məhz bu adamlara müraciət etdiyi aydın olur. Aydın olur ki, yazıçı öz obrazını oxucunun estetik idealı səviyyəsinə yüksəltmək üçün bədii təfəkkürünün gücünə güvənirsə, filosof-publisist öz fəaliyyəti, öz həyatı ilə artıq ümumiləşmiş, estetik ideal daşıyıcısına çevrilmiş insanlara - deməli, təqdir, təlqin edilməli İNSANlara güvənir. Bu mənada S.Xəlilovun professor Rafiq Qurbanova həsr etdiyi "Qürbətdə milli ruhun nisgili" portret-oçerkinə nəzər yetirmək vacibdir. Oçerkdən məlum olur ki, Moskvada yaşayıb-yaradan azərbaycanli filosof Rafiq Qurbanov Azərbaycan elminin Moskvadakı səfiri, təmsilçisidir. Müəllif oçerkdə R.Qurbanovun - qürbətdə yaşayan bir alimin portret cizgilərini elə ustalıqla təqdim edir ki, qürbətdə yaşayan hər kəsin ürəyində Vətənə, soy adını daşıdığı xalqa səmərəli məhəbbətin alovları közərir.

S.Xəlilov istər sırf fəlsəfə əsərlərində, istərsə də publisistikasında xalqı, milləti narahat edən problemləri anlatmağı və bu problemlərin həlli yollarını göstərməyi bacaran yaradıcı bir ziyalıdır. Filosof bu tipli əsərlərini "Maarifçi publisistika" adı altında təqdim etmişdir. Bizim qənaətimizə görə, bu sıradan olan publisistik yazıların əksəriyyəti haçansa mətbuatda dərc edildiyi anlarda hadisə səviyyəsində qəbul edilmişdir. Məsələn, filosofun ikicildliyin maarifçi publisistikaya daxil etdiyi ikinci cilddəki "Dövlət, dil, dilçilik", "Dilin hikmət potensialı", "Elm və dil" kimi problemləri ehtiva edən "Dil" bölməsi buna misal ola bilər. Ona görə də biz bu bölmə ətrafında ayrıca dayanmaq istərdik.

İlk növbədə, biz bu əsəri hadisə səviyyəsində qiymətləndirməyi əsaslandırmaq istərdik. Burada bir neçə məqam var: Birincisi, yuxarıda da dediyimiz kimi, professor Səlahəddin Xəlilov öz yazılarına tematikanı elə-belə, gündəmdə olan məsələ baxımından seçmir. Onun əsərlərinin hər biri, adətən və elə əlimizdəki ikicildlikdən də göründüyü kimi, daha çox qlobal - elmi mahiyyəti ilə seçilir və alim o mövzuları predmet seçir ki, onlar ən azı ümummilli maraq kəsb edir. "Dövlət, dil və dilçilik" ümummilli maraq dairəsindədir. Cəsarətlə deyərdik ki, məqalənin bir sıra nöqtələri öz nəzəri aspektləri ilə xeyli dərəcədə bəşəri mahiyyət daşıyır. Ona görə ki, milli dil bütün millətlərin pənah gətirdiyi ilkin milli atribut kimi hər kəsə əzizdir və bu əzizlik faktı belə problemləri ortaya qoyan, həm də bu şəkildə ortaya qoyan əsəri bəşəriləşdirir.

Məqaləni hadisə səviyyəsinə qaldıran ikinci cəhət onun dilə fəlsəfi yanaşma tərzidir. Bu fəlsəfi yanaşma son dərəcə təzədir, ciddi elmi mahiyyət daşıyır və indiyədək yaranmış stereotipləri qırmaq cəsarətilə yeni konsepsiya təklif edir.

Üçüncü amil müəllifin dil və dilçilik ətrafında çoxlarının öyrəşdiyi basmaqəlib yanaşmalara yeni və daha elmi münasibətlə bağlıdır. Məlum olur ki, bəzən bizim indiyədək dilin qorunması zənginləşməsi, strukturlaşması, sözün məna yükünün səmərəli olması və s. məsələlər ətrafında kimdən, kimlərdən ummağımız və ya bütün bunlara kimin məsuliyyət daşımasına tələbimiz o qədər də dəqiq düşüncəyə söykənmir. Müəllif bu tələblərimizdə dilə fəlsəfi yanaşmanın uğurlu nəticəsinə güvənir və bizi də bu qənaətinə inandırır. Dildə özgələşmə prosesinin təhlükəli olduğunu bildirən müəllif dilin milli ruhu kimi vacib bir məqama toxunaraq bildirir ki, "...ancaq sözlər yox, həm də elmi mətnin ümumi ruhu milli dilə çevrilirsə, - ancaq bu zaman dil özgələşmədən xilas ola bilər və milli elmi dil üslubu formalaşmış olar. Bunun üçün isə əsas yük, ağırlıq mərkəzi dilin üzərinə yox, elmi-fəlsəfi fikir prosesinin üzərinə düşməlidir".

Müəllifin dil və dövlətçilik ənənələri ilə bağlı düşüncələri dördüncü cəhətdir. Bu məqamda məqalənin hadisəliliyi onun dövlətçiliyin inkişafını dövlət dilinin inkişafı ilə paralel götürməsi və bu inkişafı kimin təmin etməsi sualına cavabı ilə bağlıdır.

Yuxarıda qeyd etdik ki, S.Xəlilovun gündəmə gətirdiyi mövzular, bir qayda olaraq, ən azı ümummilli maraq dairəsində olur. Hələ 1980-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində - Azərbaycanın müstəqillik uğrunda mücadilə çağında milli-elmi dil problemi alimi narahat etmişdi. Niyə məhz həmin çağda? Birincisi, milli müstəqillik uğrunda mübarizə bütün millətlərdə, bir qayda olaraq, imperiyaların yox etməyə çalışdığı milli dilin buxovlardan xilasına yeni münasibətdən başlayır. İkincisi, S.Xəlilov elə o günlərdə Azərbaycanın müstəqillik faktının dövlətə, millətə nələr vəd etdiyini bir filosof təfəkkürü ilə görürdü. Müstəqilliyin millətə vəd etdiyi çox maraqlı məsələlərdən biri ölkəmizdə elmin inkişaf perspektivi idi. Bu inkişafı təmin edəcək faktorlar içərisində isə alim ədəbi dilin elmi üslubunun formalaşmasını ilkin şərtlərdən sayırdı. Alimin hələ neçə il bundan əvvəl qələmə aldığı "Elm və dil" birbaşa ədəbi dilin elmi üslubu problemini qoyurdusa, bu problemə yenidən qayıdan indiki əsər problemi daha da zənginləşdirərək, artıq hətta keçid dövrünü də başa vurmuş Azərbaycanda dövlət, dil və dilçilik məsələlərinin nəzəri-fəlsəfi modelini yaratmışdır. Məqalənin preambula adlandıra biləcəyimiz birinci hissəsində müəllif dil hadisəsinin elmi şərhini verir və bu hadisəyə belə bir fəlsəfi yanaşma irəli sürür: "Bir hadisələr dünyası, bir biliklər dünyası, bir də söz dünyası var. Əsas adekvat münasibət qurmaqdır. Söz, anlayış, loqos adi danışıq dilinin əsasını təşkil edir. Məhz buna görədir ki, bir çox filosofların fikrinə görə, adi danışıq dili həqiqi varlığın özüdür. Yəni, hadisələr dünyası da, ideyalar dünyası da məhz bu danışıq dili sayəsində həyatiləşir, insaniləşir və bizim üçün dünyaya çevrilir". Müəllif dilin daşıyıcısı, dilin strukturu, sosial sistem xarakteri üzərində dayanaraq göstərir ki, "dilin gücü təkcə onun strukturunda, formasında, quruluşunda, mükəmməl olmasında deyil. Dilin gücü onun leksik zənginliyində, sözlərin çoxluğu və ya azlığında da deyil. Dilin gücü daha çox dərəcədə sözlərin məna yükündə, onların sərhədlərinin aydınlığında, demorkasiya prinsipinin təmin olunmasındadır".

Dilə fəlsəfi yanaşma ona gətirib çıxarır ki, "...dil bütün xalqa məxsusdur və dilin subyekti, hərəkətverici qüvvəsi də dilçilər yox, bütün sahələrdə çalışan insanlardır. Bu müqəddəs işdə hərənin öz funksiyası, öz missiyası var". Bu fikir dilin təmizliyi, leksik vahidlərin məna tutumu, dilin zənginləşməsi və s. proseslərdə hamını - birmənalı olaraq hamını fəal olmağa dəvət edir.

Məqalədə ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri və bu sahələrin üslubları barədə yeni fikirlər təqdim olunur. Məqalə belə bir tezisin elmi əsaslarını verir ki, "...əsrlərin sınağından çıxmış, böyük təzyiqlərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq qorunub saxlanmış və milli mənsubiyyətimizin ən böyük rəmzi və dəlil-sübutu kimi formalaşmasında müstəsna rol oynamış Azərbaycan dili öz həqiqi qiymətini ancaq müstəqillik dövründə ala bilmişdir". Və müəllif dərhal yeni bir təhlükəni anladır: "...lakin müstəqillik illərində də Azərbaycan dilini yeni sınaqlar gözləyir. Çünki məhz bu dövrdə imperiya buxovlarından azad olmuş Azərbaycanın qapıları bütün dünyaya açılır və gənc bir dövlət möhtəşəm qloballaşma dalğaları ilə üz-üzə gəlir. Ona görə də yeni bir missiya: dilin keşiyində durmaq, onu xarici təsirlərdən və "yad nəzərlərdən" qorumaq vəzifəsi gündəmə gəlir". Müəllif Azərbaycan Prezidentinin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" sərəncamını məhz bu kontekstdən qiymətləndirir.

Və bu fikirlərə yekun olaraq belə bir nəticəyə gəlir ki, "...qarşıda böyük bir vəzifə durur. Dövlətçiliyin inkişafı ilə yanaşı, dövlət dilini də inkişaf etdirmək... Bu gün dilimizin inkişafının əsas qarantı dövlətimizdir. Digər tərəfdən, dilimiz də öz növbəsində dövlət müstəqilliyimizin qarantıdır". Doğru və dəqiq nəticədir. Milli dövlətçiliyimizin təməl sütunlarından biri olan milli dil probleminə elmi-fəlsəfi yanaşmanın yeni təfəkkür faktıdır.

"Həyatın özü və görünən üzü" ikicildliyinin 2-ci cildini müəllif "Maarifçi publisistika" altında təqdim edir. Əlbəttə, ilk baxışdan tematikaya görə publisistikanın növlərə ayrılması təəccüblü görünə bilər. Lakin müəllifin bu cildə də ayrıca yazdığı ön sözü bizi bu "təəccübdən" uzaqlaşdırır. Çünki "...həyatın başqa sahələrində olduğu kimi, fəlsəfə, elm və təhsil sahəsində də bütövlükdə xalqın inkişaf səviyyəsinə və maraqlarına təsir edən hadisələr, onların görünən və görünməyən tərəfləri vardır. Özləri, mahiyyətləri üzə çıxarmağa və həyatımızın daha dolğun, daha məzmunlu olması üçün gərəkli biliklərin təbliğinə böyük ehtiyac vardır. Bu, maarifçilik missiyasıdır". Müəllif insanların ümumi dünyagörüşünün genişlənməsində maarifçi publisistikanın səmərəsini hiss edərək belə bir anlayışı - "maarifçi publisistika" anlayışını dövriyyəyə gətirir.

Xüsusi qeyd etmək istərdik ki, ikinci cilddəki problemlərin bir çoxunu S.Xəlilov peşəkar elmşünas kimi çoxçeşidli monoqrafiyalarda elmi araşdırmalar şəklində meydana qoymuşdur. Məsələn, onun təkcə "Elmşünaslığa giriş" və "Elm haqqında elm" kitablarını xatırlamaq kifayətdir. Alimin "Elm haqqında elm" kitabına ön söz yazmış ünlü filosof - akademik Ramiz Mehdiyev göstərirdi ki, "... prof. S.Xəlilovun "Elm haqqında elm" kitabı xüsusi aktuallığa malikdir. Məlum olduğu kimi, elmşünaslıq müstəqil bir tədqiqat sahəsi kimi Avropada meydana gəlmişdir. İslam ölkələrində, xüsusilə Türkiyədə də elmşünaslığın ayrı-ayrı sahələri üzrə müəyyən tədqiqat işləri aparılmışdır. Amma elmin bir sistem kimi, küll halında tədqiqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. S.Xəlilovun bu kitabı məhz elmlə bağlı bütün əsas tədqiqat istiqamətlərini ehtiva etməsi ilə seçilir və təkcə Azərbaycanda deyil, bütövlükdə islam Şərqində bu problemi hərtərəfli əhatə edən ilk elmşünaslıq əsəridir". Filosofun "Elmşünaslığa giriş" (2010) kitabına ön söz yazmış akademik Arif Mehdiyev də alimin bu sahədəki müstəsna əməyini yüksək qiymətləndirmişdi. S.Xəlilov sırf elmi üslubda yanaşdığı bu məsələlərin bir çoxunu maarifçi publisistika ilə geniş oxucuya da təqdim etməyi vacib saymışdır.

Orası maraqlıdır ki, S.Xəlilov öz ideyalarını geniş auditoriyaya çatdırmaq üçün fəlsəfi ədəbi yaradıcılığın bir çox növünə müraciət edir.

Biz bu yolla - ədəbi yaradıcılığın bir çoxuna müraciətlə öz dünyagörüşünü xalqa çatdırmaq marağını klassik ziyalılarımızda müşahidə edirik. C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyli və s. kimi unudulmaz ziyalılarımız ədəbi yaradıcılığın empirik jurnalistikadan tutmuş musiqiyə qədər, nəsrdən tutmuş poeziyaya, dram əsərlərinədək hər şeyi sınağa çəkmişlər. S.Xəlilov da özünün yaradıcılıq kredosunun ifadəsi üçün fundamental elmi-nəzəri monoqrafiyalardan tutmuş oçerkədək, hətta nəsr və poeziyadan tutmuş müsahibəyədək bir çox formatları sınağa çəkmişdir. Və bu yaradıcılıq formatlarının hər birində onun uğurları göz qabağındadır. Təkcə bu ikicildliyə daxil etdiyi on müsahibəsi onun həm problemlərə yanaşma tərzini duymaq, həm də bir ziyalı kimi mətbuata nə qədər açıq olduğunu hiss etmək üçün kifayətdir. Vaxtı ilə ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında dərc olunmuş bu müsahibələrin hamısı Azərbaycan insanına vətən sevgisi, mənəviyyat, ziyalı mövqeyi və s. kimi ciddi problemlər qaldırır. Bütün bunlar milli ruha, milli kökə, türkçülüyə, elmə, mədəniyyətə, dünyaya, sivilizasiyaya bağlı böyük bir filosofun tamamilə orijinal, dəyərli baxışıdır. Dünyaya fəlsəfi baxış bucağı S.Xəlilov yaradıcılığını xüsusiləşdirən, fərqləndirən və qiymətə mindirən əsas keyfiyyət kimi hələ uzun müddət özünü göstərəcəkdir.

Nizami CƏfƏrov,

AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Cahangir MƏmmƏdli,

Professor

Azərbaycan.-2014.- 22 iyun.- S.5.