Od çərşənbəsi günəşin və işıqlı həyatın rəmzidir

Qodu xan, Qodu xan

Söndürmə odu xan.

At üstə ad qətir,

Ulusa od gətir.

Sözü bal Qodu xan,

Özü al Qodu xan...

Boz aya daxil olan İlaxır çərşənbələrin ikincisi Od çərşənbəsi, yaxud "Üskü çərşənbə", "Üskü gecəsi", "Addı çərşənbə"dir.

Türkdilli xalqların mifik təsəvvürlərində Od, Atəş və Günəşin müqəddəsliyini, insan həyatında müstəsna əhəmiyyətini səciyyələndirən ayin, etiqad və mərasimlər sistemi yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Oda, Günəşə inamla bağlı Ulgen tanrısına müraciətlər olmuş və ona sitayiş edilmişdir.

Odu müqəddəs sayan əcdadlarımız sübh tezdən Günəşi qarşılamağa gedər, hündür təpənin üstündə tonqallar qalayar, tonqaldan məşəl götürüb evlərindəki ocağa od salar, möhtəşəm şadlıq məclisləri təşkil edib "Qodu xan" mərasimini icra edərdilər...

...Qodu xan, daldadır,

Al atı yaldadır.

Don tikək Qoduya

Arx çəkək Qoduya

Sözü bal Qodu xan.

Qoduya at apar,

Dalınca çat apar.

Yalında yat apar,

Qan-tərə bat apar

Sözü bal Qodu xan,

Özü al Qodu xan.

Mənbələrdə göstərilir ki, Qodu-Qodu "Hodu-hodu", "Dodu-Dodu", "Güdü-Güdü" erkən dövr dünyagörüşündə Günəş tanrısının adını ifadə edir. "Qodu-Qodu" mərasimi əsasən yağışın kəsilməsi və Günəşi çağırmaqla bağlı mövsüm mərasimlərindəndir. Mərasimdə rənglənmiş bir dairəni, yaxud da gəlincik şəklində salınmış çömçəni götürüb "Qodu" nəğməsini oxuyardılar:

Qodu-Qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan ötəndə

Qırmızı gün gördünmü?

Yağ verin yağlamağa,

Bal verin ballamağa

Qodu gülmək istəyir

Qoymayın ağlamağa

Qoduya qaymaq gərək,

Qablara yaymaq gərək,

Qodu gün çıxarmasa

Gözlərin oymaq gərək...

Əcdadlarımızın erkən təsəvvürlərində ilkin antropomorfik görüşləri ifadə edən nəğmələr də vardır ki, bunlar Günəşə inamla bağlı motivləri qabarıq şəkildə səciyyələndirir:

Gün çıx, Gün çıx,

Kəhər atı min çıx.

Oğlun qayadan uçdu,

Qızın təndirə düşdü

Keçəl qızı qoy evdə,

Saçlı qızı götür çıx

Gün getdi su içməyə

Qırmızı don biçməyə

Gün özünü yetirəcək,

Keçəl qızı aparacaq

Saçlı qızı gətirəcək.

Erkən inanclara görə, burada keç əl qız yağışın və buludun, saçlı qız isə Günəşin rəmzidir.

Od çərşənbəsində icra olunan erkən mərasimlərimizdən biri də Günəşə qurban kəsmək mərasimidir. Mərasimi icra edərkən insanlar sübh tezdən qırmızı kəhər atı Günəşə qurban aparardılar. Hündür təpənin üstündə olan at Gün doğanda Günəşin şərəfinə qurban kəsilərdi. Erkən inanca görə, əgər qırmızı kəhər at Günəşə qurban kəsilərsə, Günəş Yer üzərində olan insanlara xoşbəxt həyat bəxş edər. Günəşə qurban kəsmək mərasimi zamanı məhz qırmızı kəhər atın kəsilməsi ilə bağlı Herodotun "Tarix" əsərində göstərilir ki, Göydə Günəş çox sürətlə hərəkət edir, qırmızı kəhər at isə Yer üzərində heyvanlar arasında sürətli qaçanlardan biridir. Adıçəkilən mərasim Kəlbəcər qayaüstü rəsmlərində də öz əksini tapmışdır. Bu mərasimlərin keçirilməsi heç də təsadüfi olmamışdır, çünki fəlsəfi qanunlara görə, təsadüfdən zərurət doğur. Erkən təsəvvürlərə görə, insanlar Günəşi, odu, atəşi nə qədər çox əzizləsələr, onun müqəddəsliyinə inansalar, o zaman Günəş al şəfəqlərini Yer üzərinə tez göndərər, təbiəti, suyu, torpağı tez isidər və Günəş onlara bolluq-bərəkət, firavanlıq bəxş edər.

Od çərşənbəsində axşamüstü tonqallar qalanır, böyükdən-kiçiyə hamı "ağırlığım-uğurluğum odda qalsın" - deyərək tonqalın üzərindən atlanır. Hətta inanca görə, körpə uşaqları da tonqalın üstündən keçirmək lazımdır ki, çillədə qalmasınlar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, tonqal üzərindən atlanmaq bəzi hallarda zərdüştilik görüşləri ilə əlaqələndirilir. Lakin bu, doğru deyil. Əvvəla, zərdüştilik dövründə odu qoruyan kahinlər ağızlarını sarğı ilə bağlayırdılar ki, nəfəsləri oda, atəşə dəyib onu murdarlamasın, çünki verilən nəfəs artıq ölü nəfəs hesab olunurdu. Elə bu səbəbdən də "ağırlığım-uğurluğum oda tökülsün, odda qalsın" ifadəsi zərdüştiliyə aid edilə bilməz.

Çərşənbədə tonqal qalayarkən buraya yaş, bar verən, tüstülənən ağac parçalarını atmaq düzgün sayılmır. Tonqalda daha çox kol-kos, quru odun parçası və qaratikan yandırılır. Erkən etiqadlara görə, şər qüvvələr odu söndürməyə çalışır, ancaq qaratikandan qorxub yaxına gələ bilmirlər. Adətən tonqala üzərlik də atılır ki, onun tüstüsü bəd nəzərləri məhv etsin. Zərdüştilik yaranandan sonra Günəşin, Od və Atəşin müqəddəsliyi qorunub saxlanmış və atəşin bir neçə növü ilə bağlı mərasimlər keçirilmişdir. Zərdüştilər istiliyin ilk mənbəyini ağacın gövdəsində olan istiliyi hesab edir və onun şərəfinə "Şəhrivər", insan bədənində və təbiətdəki istiliyin şərəfinə "Səddə", Günəş istiliyi ilə bağlı "Azərkan", ocaqlarda və atəşgahlarda olan istiliyin şərəfinə "Çırağan" mərasimləri qeyd edilərdi.

Od çərşənbəsində süfrəyə paxlaplov və quru meyvələrdən ibarət çərşənbə xonçası qoyulur. Günəşin, atəşin rəmzi kimi şamlar, çılçıraqlar yandırılır. Qədim adətə görə, evin künclərinə də şamlar, çıraqlar, çıraqların yanına güzgülər qoyulardı ki, çırağın işığı daha da artsın, bayram əhval-ruhiyyəsi hiss edilsin. Bu adət "üskü-bəzəmə" adlanır. Bu adəti çox zaman evin sonbeşiyi icra edərdi, çünki sonbeşik ocaqda qalıb nəsli, soyu davam etdirəndir.

Xalq arasında odla bağlı mif mətnləri, bayatı, inanc, and, alqış, atalar sözü və s. var. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək:

"Od baba və gözəl Şahu" mifində göstərilir ki, Qonaqkənd atəşgahının keşiyini çəkməyi Od baba hər axşam bir qıza tapşırardı. Bir gün də növbə gözəl Şahuya çatır. Şahu məşəli yandırıb keşikdə dayanır, getdikcə onu alovlandırır. Yer-göy məşəlin şöləsinə qərq olur. Gecənin bir aləmində Od baba atəşgaha gəlir. Şahunun yandırdığı məşəllərin gur işığı Od babanın gözünü qamaşdırır. Od baba deyir:

- Məşəlin gözümün işığını apardı, ey Şahu! Sən məşəldən də şöləli, atəşimdən də işıqlısanmış...

Şahu Od babanın qarşısında təzim edib deyir:

- Mərhəmətli Od babam istəsə mən öz canımı da ona fəda edərəm.

Şahu özünü atəşgahın gur ocağına atmaq istəyəndə Od baba onu tutur:

- Yox, gözəl Şahu, mən adamların həyatını əlindən almıram. Onlara həyat verirəm. Əbədiyyət verirəm. Nəfəsinə qüdrət verirəm.

Bunu deyib Od baba gözəl Şahunu öpdü. Od babanın nəfəsindən bülənd olan alov əvvəlcə Şahunun başı üstə dövrə vurdu, sonra dolanıb nəfəsinə qarışdı. Şahu bir anlıq gözünü yumdu, Od babanın nəfəsindən qalxan alovu şərbət kimi içdi.

Şahu gözünü açanda yenə özünü atəşgahın keşiyində gördü. O, səsində qüvvət, gözündə işıq, nəfəsində qüdrət hiss etdi. Elə o gündən atəşgahda qaldı. Məbəddə yaşadı...

Deyirlər, bir gün As hökmdarı Şirvan torpağına hücum edir. Bütün atəşgahları dağıda-dağıda gəlib Qonaqkəndə çatır. Döyüşçülər əli qılıncda məbədə daxil olurlar. Şahu qabağa çıxır. As hökmdarına qoşununu atəşgahdan çıxarmağı əmr edir. Ancaq azğın hökmdar əmrə itaət etmir. Onda Şahu düşmən üstünə ağzından od ələməyə başlayır. Şahunun püskürdüyü od-alov düşməni yandırıb-yaxır. As hökmdar aman istəyir. Ancaq Şahu qoşunu qabağına qatıb qovmağında davam edir.

Hökmdar müdrik asları yığır ki, tədbir görsünlər.

Heç kəs əlac edə bilmir. Əjdaha cildinə düşmüş Şahu dağılmış çox atəşgahların daş-torpağı üzərində düşmənin qanını tökür.

Dördüncü gün azğın hökmdarın hüzurunda qırmızı saqqalı dizinə dəyən bir qoca peyda olur. Hökmdar qocaya çox yalvarır. Ürəyi yumşalan qoca deyir:

- Sənə bir halda kömək edə bilərəm ki, dediyim iki şərtə əməl edəsən. Birinci şərtim odur ki, yıxdığın hər atəşgahın əvəzinə ikisini tikəsən. İkinci şərtim odur ki, qıza toxunmayasan, sehri açılan kimi onu mənə verəsən.

As hökmdarı razı olur.

Qoca qızın sehrini sındırır. As hökmdarı şərtinə əməl edir, Şahuya toxunmayıb geri qaytarır. Dağıtdığı hər atəşgahın yerində ikisini tikir. Qoca Şahunu götürüb Qonaqkənd atəşgahına gəlir. Atəşgahın altında axan bulağın suyundan içib cavan oğlana çevrilir. Bu sudan gözəl Şahuya da içirdir. Hər ikisi əbədi həyata qovuşurlar. Evlənib atəşgahda yaşamağa başlayırlar.

Deyirlər, elə indi də gözəl Şahu ilə Od baba o dağlarda yaşayır. Hər il Od çərşənbəsində Qonaqkənd atəşgahına gələnlər sübh tezdən onları atəşgahın başında görürlər.

Düşən yeri...

Atlanıb düşən yeri

Göz yaşım oda dönüb,

Yandırır düşən yeri

* * *

Suda yandı...

Od yandı, su da yandı.

Dərdimi suya dedim,

Od tutdu, o da yandı...

* * *

Köynəyin gülü yansın,

Od tutsun, gülü yansın,

Səni məndən edənin,

Ağzında dili yansın.

* * *

Od imandandır.

Od küldə gizlənər.

Oda yanmayan balasına da yanmaz.

Od ocaqda yanar.

Od adamı həm qızdırar, həm də yandırar.

Oda dərdini deyən xeyir aparar.

Od çərşənbəsində ocağı boş qoymazlar.

Od çərşənbəsində ocaqdan od verməzlər.

Ocağın külün dağıtmazlar.

Ocağı şər vaxtı dağıtmazlar.

Od çərşənbəsində ağlayan ağacı kəsən sonsuz qalar

Ocaq istisini sevən od-ocaqlı olar.

Ocaq yananda səslənirsə, demək,

kimsə sözünü danışır.

Od hisli olarsa, uzaqdan qonağın

gələcək, deyərlər.

Ocaqda kül titrəyəndə

Od xeyrə oynayır, deyərlər.

Gün doğanda ziyarətə yola düşərlər.

Gün düşən yerdə xəstəlik olmaz.

Gün doğanda doğulan uşaq cəngavər olar.

Od haqqı!

Ocaq haqqı!

İşıqlığa çıxasan!

Gün haqqı!

Ocağın bərəkətli olsun!

Məlumdur ki, xalq arasında od, atəş müqəddəs hesab oluduğuna görə insanın yaşadığı yerə də "ocaq" deyilir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, erkən təsəvvürlərdə odun müqəddəsliyini qoruyub saxlamaq məqsədilə "Odu közərtmək" oyunu geniş yayılmışdır. Həmin oyunun mahiyyəti belədir: "Meydanda çala qazılır, üstü örtülür. Çalanın sağından və solundan yeraltı qollar, lağımlar qazılır. Çalada od saxlanılır. Sağda və solda hər tərəfdə 10 nəfər olmaqla "Yallı" gedir. Yallı dəstələrinin üzvləri əllərində taxtadan düzəldilmiş yelpiklə hər dəfə lağımların yanından keçəndə odu yelpikləyirlər. Bir dəfə sağdan, bir dəfə soldan, sağ tərəfdəkilər odu yelpikləyəndə soldakılar pantomim hərkətlərlə rəqiblərinə işarə ilə oxuyurlar:

Odu at, Odu tut,

Odu tut, Odu at...

Sol tərəfdəkilər odu yelpikləyəndə sağ tərəfdəkilər yallı gedir və oxuyurlar:

Odu sal, Odu al,

Odu al, Odu sal.

Yağışlı, soyuqlu, çovğunlu havalarda belə dəstələr tez-tez bir-birini dəyişir, od közərir, onu sönməyə qoymur, odu qoruyurlar. Ocaq başında rəqslər uzun müddət fasiləsiz davam edir.

Təsadüfi deyil ki, erkən dövrlərdə məişətdə od-ocaq ətrafında "Yallı" rəqsinin ifası Qobustan qayaüstü rəsmlərində də yer almışdır. Bu isə türkdilli xalqların mifik dünyagörüşündə Günəş-Od-Atəş silsiləsinin əhəmiyyətini bir daha təsdiqləyir.

Ülkər NƏBİYEVA,

Bakı Dövlət Universitetinin dosenti

Azərbaycan.-2014.- 4 mart.- S.5;7.