Yeni neft strategiyasının banisi

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev müstəqil dövlətçiliyimizin qurucusu və memarı, 20-ci əsrin dünya tarixinə bəxş etdiyi nəhəng siyasi xadim və ən böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Çoxəsrlik tarixi ənənələr əsasında müasir Azərbaycan dövlətinin ideoloji-siyasi inkişaf doktrinasının yaradılması və 30 ildən artıq bir dövr ərzində gerçəkləşdirilməsi bir dahi strateq kimi məhz onun adı ilə sıx bağlıdır. Bu dövrü çox zaman haqlı olaraq Azərbaycanın milli intibah və tərəqqi dövrü də adlandırırlar.

Ulu öndər ölkəyə rəhbərlik etdiyi illərdə yorulmaz fəaliyyəti, çoxsaylı təşəbbüsləri ilə ictimai həyatın istisnasız olaraq bütün sahələrində inkişafın dönüş nöqtələrini dəqiq müəyyən etmiş, xalqın gücünü bu məqsədlərə yönəltmişdir. Milli şüurun məhz həmin illərə təsadüf etmiş coşqun yüksəlişi çağdaş Azərbaycanın misilsiz uğurlarının rəhni olmuşdur. Sosial-iqtisadi inkişaf tempinə görə dünyanın aparıcı dövlətləri ilə bir sırada dayanan, get-gedə daha da qüdrətlənən müstəqil Azərbaycan Respublikası Heydər Əliyev dühasının, dərin idarəçilik fəlsəfəsinin şah əsəridir. O, zəmanəmizin nüfuzlu dövlət xadimlərindən olmaqla yanaşı, həm də milyonlarla insanı böyük ideallar ətrafında birləşdirən dövlət qurucusudur, tarix memarıdır. Bütün həyatını, məqsəd və arzularını Azərbaycan xalqına həsr etmiş ulu öndərin yorulmaz fəaliyyətinin nəticələri göz qabağındadır: müasir, demokratik, hüquqi və dünyəvi Azərbaycan dövləti, milli-mənəvi dəyərlərə qayıdış, vətəndaş cəmiyyətinin, elmin, mədəniyyətin, təhsilin, idmanın inkişafı və s. Heydər Əliyev tarixi qanunauyğunluqlardan sadəcə, bəhrələnməklə qalmamış, tarixi məqamlarda məsuliyyəti öz üzərinə götürərək parlaq zəkası ilə xalqımıza nicat yolunu göstərmiş, bununla da milli suverenliyimizin xilaskarı olmuşdur.

Dünyanın siyasi xəritəsinə adı ötən əsrin 90-cı illərində yazılan Azərbaycan Respublikasının müstəqil inkişaf yolu ağır sınaqlardan keçmişdir. Xarici təzyiq, hərbi təcavüz, daxili çəkişmələr məngənəsində sıxılan ölkəmiz torpaqlarının 20 faizini itirmiş, bir milyona yaxın soydaşımız doğma yurd-yuvasından didərgin düşmüşdü. Bu çətin anda xalqımız vəziyyətdən çıxış yolunu dövrümüzün görkəmli siyasi xadimi Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışında gördü, inamını, ümidini ona bağladı. Azərbaycanı böhranlı vəziyyətdən yalnız Heydər Əliyev dühası xilas edə bilərdi. Tarix bu fikrin doğruluğunu sübut etdi. Xalqın istəyi və təkidi ilə dövlətin sükanı arxasına keçən ulu öndər tez bir zamanda siyasi xaosa son qoydu, ölkənin uzunmüddətli inkişaf strategiyasını işləyib hazırlayaraq iflic vəziyyətində olan iqtisadiyyatı qaldırmaq, sosial problemləri həll etmək üçün gərgin fəaliyyətə başladı. Bu gün Azərbaycan dövlətinin əbədi müstəqilliyi, dinamik iqtisadiyyatı, beynəlxalq aləmdə durmadan artan nüfuzu zəngin siyasi təcrübəsi, geniş dünyagörüşü, fitri istedadı, dərin biliyi, fədakar fəaliyyəti ilə Azərbaycanı durmadan irəli aparan Heydər Əliyevin məhz o illərdə formalaşdırdığı müdrik siyasi kurs, onun dönməz əqidəsi və tarixi uzaqgörənliyi sayəsində mümkün oldu. Ümummilli lider yaxşı bilirdi ki, gündən-günə qloballaşan müasir dünya düzənində başlıca rol oynayan amillərdən biri enerji resurslarına nəzarət, onların dünya bazarına, istehlakçılara vaxtında və təhlükəsiz çatdırılmasıdır və Azərbaycan buna qadirdir. Zəngin karbohidrogen ehtiyatları, neft sənayesinin tarixi ənənələri, enerji resurslarının öyrənilməsində malik olduğu təcrübə və intellektual potensial, neftçilərimizin əzmkarlığı dövlətimizə bu imkanı verir.

Azərbaycan qədim zamanlardan bütün dünyada neft diyarı kimi məşhurdur. Min illər əvvəl burada yerin üzərinə çıxan neftin ibtidai üsullarla yığılıb, karvanlara yüklənərək müxtəlif ölkələrə daşındığı faktlarla sübut olunub. Neftin sənaye üsulu ilə hasilatının, emalının, tankerlərlə, dəmir yolu ilə, boru kəmərləri ilə daşınmasının əsası Vətənimizdə qoyulub. Dünyada sənaye üsulu ilə neftçıxarmanın tarixi 1848-ci ildən-Bibiheybətdə ilk neft quyusunun fontan vurmasından hesablanır. Quruda, sahildə, açıq dənizdə və dərinsulu ərazilərdə neftin çıxarılması işinə məhz Azərbaycanda başlanılıb. Artıq 1899-cu ildə Azərbaycan neft sənayesinin inkişafına görə birincilik qazanmışdı və dünyada neft hasilatının yarısı Bakı mədənlərinin payına düşürdü. Bakı daim bu sahədə mütərəqqi ideyaların beşiyi sayılıb, dünyanın neft akademiyası kimi tanınıb. İkinci Dünya müharibəsi illərində neftçilərimiz gecəni gündüzə qataraq fədakar əməkləri sayəsində faşizm üzərində qələbə naminə 75 milyon tona yaxın neft hasil etmiş, keçmiş İttifaq miqyasında benzinin 80 faizi, yağların 96 faizi Bakının payına düşmüşdü. Bu, ön cəbhənin yanacaq təchizatına verilmiş misilsiz töhfə idi.

Lakin məlumdur ki, hasilatın həcmi baxımından geri qalmasa da, İkinci Dünya müharibəsi illərindən etibarən Azərbaycanın neft sənayesi texniki və texnoloji parametrlərinə görə lideriyini artıq əldən vermişdi. Ulu öndər Heydər Əliyev respublikaya rəhbərliyinin birinci dövründə, 1970-ci illərdən başlayaraq Bakı neft məktəbinin əvvəlki şöhrətini bərpa etməyi qarşıya məqsəd qoydu, mövcud təbii və intellektual resurslardan effektiv şəkildə istifadə etməklə dövrün tələblərinə uyğun innovativ vasitələrin tətbiqi ilə neft sənayesini yenidən dinamik inkişaf yoluna qaytarmağa müvəffəq oldu. İnkişafın elmi-texniki bazasını təmin etmək, yeni texnologiyaları mənimsəmək və praktikada uğurlu tətbiqinə nail olmaq məqsədilə neft sənayesinin mühüm təsisatları - elmi-tədqiqat institutları, istehsalat birlikləri Bakıda cəmləşdirildi, prioritet sahələrdə nəzərəçarpacaq uğurlar əldə edildi. 1970-ci illərədək Xəzər dənizində istifadə olunan texniki vasitələr yalnız 40 metrə qədər dərinlikdə işləməyə imkan verirdi. 70 metr dərinlikdə qazma aparan "Xəzər" tipli qurğuların alınması ilə kəşfiyyat işləri sürətləndi, tezliklə "Bahar" və "Bulla-Dəniz" yataqları kəşf olundu. Lakin neft sənayesinin dünyanın inkişaf templəri ilə ayaqlaşması üçün bu, az idi. Ulu öndərin təşəbbüskarlığı yenə öz misilsiz bəhrələrini verdi: dənizin 200 metr və daha dərin hissələrində kəşfiyyat işləri aparılması üçün respublikaya o illərin innovativ texnologiyaları, "Şelf" yarımdalma üzən qazma qurğuları gətirildi. Tezliklə Xəzərin 80-350 metr dərinliklərində zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik "Günəşli" (1979), "Çıraq" (1985), "Azəri" (1987), "Kəpəz" (1989) yataqları kəşf olundu. Həmin illərdə Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi uzaqgörən tədbirlərdən biri də Dərin Özüllər Zavodunun inşası idi. Dəniz yataqlarında platformaların tikintisi üçün nəzərdə tutulan bu sənaye nəhəngi indi də müstəqil dövlətimizin imza atdığı qlobal layihələrin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Neft emalı və kimyası müəssisələrinin yenidən qurulması, müasir qurğularla təmin edilməsi, neft donanmasının gəmi parkının yenilənməsi istiqamətində aparılmış misilsiz fəaliyyəti ilə ulu öndərin hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində yaratdığı, möhkəmləndirdiyi infrastruktur, əslində, Azərbaycanın gələcək müstəqillik dövrü üçün strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Tarix göstərdi ki, neft sənayesinin texniki cəhətdən müasirləşdirilməsi istiqamətində görülmüş tədbirlər müstəqillik dövründə suveren Azərbaycan dövlətinin iqtisadi cəhətdən qüdrətlənməsi üçün atılmış təməl daşları olmuşdur.

Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda 4 milyard ton neft və 6 trilyon kubmetr təbii qaz ehtiyatları mövcuddur. Lakin bu ehtiyatların üzə çıxarılması, sosial-iqtisadi gücə çevrilməsi üçün insan qüvvəsindən əlavə nəhəng ölçüdə maliyyə, elm-texniki resurs səfərbər edilməli, hətta hesablanması belə asan olmayan böyük iş həcmi həyata keçirilməlidir. Müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı ilk illərdə isə ölkənin mövcud potensialı bunun üçün son dərəcə məhdud idi, resurs çatışmazlığı Xəzərin dərinsulu hissələrində yerləşən təbii sərvətlərin hasil olunub dünya bazarına çıxarılmasına imkan vermirdi. Yaranmış situasiyada dəfələrlə olduğu kimi, yenə də yeganə düzgün çıxış yolunu seçən ümummilli lider bu maneənin aradan qaldırılması üçün dünyanın aparıcı şirkətləri ilə milli maraqlara, Azərbaycan xalqının rifahına xidmət edən əməkdaşlıq strategiyasını işləyib hazırladı. Strategiyanın əsasını sadə və eyni zamanda dahiyanə prinsiplər təşkil edirdi: xarici investisiyaların köməyi ilə ölkənin neft-qaz sənayesini gücləndirmək və enerji resurslarının dünya bazarında reallaşdırılması nəticəsində əldə olunan gəlirləri iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına, xalqın yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəltmək prinsipləri. Mahiyyət etibarilə Azərbaycan dövlətinin qurtuluş və davamlı inkişaf doktrinası rolunu oynayan bu strategiyanın ilk uğuru dünyanın nəhəng neft şirkətləri ilə tariximizə "Əsrin müqaviləsi" kimi daxil olan sazişin imzalanması idi.

Bu addım da asanlıqla atılmamışdı. Azərbaycanın yüksəlişi ilə barışa bilməyən xarici və daxili qüvvələr ciddi müqavimət göstərirdilər. Ulu öndər tariximizin bu mühüm dönüş anında da mətin siyasi iradə və qətiyyətini nümayiş etdirərək müdrik qərarları ilə prosesi geridönməz məcraya yönəltdi. Onun siyasi kursunu incəliklərinə qədər mənimsəmiş, diplomatiya və beynəlxalq biznes sahəsində dərin bilik və təcrübə qazanmış cənab İlham Əliyevin ARDNŞ-nin birinci vitse-prezidenti kimi danışıqlara qoşulması, əsl Qərb işgüzar təfəkkürü ilə təqdim etdiyi təkzibolunmaz arqumentlər enerji şirkətlərinin tərəddüdünü qırdı, onları Azərbaycanla əməkdaşlığın düzgün seçim olduğuna inandırdı. 1994-cü il sentyabrın 20-də Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Azəri", "Çıraq" yataqlarının və "Günəşli" yatağının dərinsulu hissəsinin birgə kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü üzrə tarixi saziş imzalandı. Ulu öndər imzalanma mərasimindəki çıxışında bu parlaq qələbənin əhəmiyyətini vurğulayaraq demişdir: "Biz müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri, onların ən böyük şirkətləri arasında əlaqələr yaradır, Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına, azad bazar iqtisadiyyatına qoşulması üçün əsas yaradırıq. Biz bu müqaviləni imzalamaqla dünyaya bir daha nümayiş etdiririk ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası demokratik və hüquqi dövlətdir. Azərbaycanda demokratik prinsiplərin bərqərar olması və inkişaf etməsi üçün geniş meydan açılmışdır".

"Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması mahiyyət etibarilə Azərbaycan, Xəzər hövzəsi, postsovet regionu hüdudlarını aşan, dünya sənayesinin inkişafında yeni bir mərhələ yaradan həqiqətən tarixi hadisə idi. Bu saziş Azərbaycanın təkcə dünya enerji bazarında möhkəmlənməsi üçün deyil, planetin geosiyasi xəritəsində layiqli yer tutması, beynəlxalq birliyə üzvi surətdə inteqrasiyası üçün geniş yollar açan, aparıcı dövlətlərdən birinə, regionun liderinə çevrilməsində müstəsna rol oynayan epoxal bir sənəd idi. Ötən 20 ildə ölkəmizin daxili və xarici siyasətdə qazanılmış uğurlarının təməlində, möhtərəm Prezident İlham Əliyevin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, məhz "Əsrin müqaviləsi" durmuşdur. Ümummilli liderin böyük uzaqgörənliklə işləyib hazırlanmış enerji strategiyası uzunmüddətli, effektiv, sistematik və davamlı inkişaf konsepsiyası olduğunu ilbəil özünün yeni təntənələri ilə təsdiqləyir. Kontrakt çərçivəsində görülmüş genişmiqyaslı işlər nəticəsində ölkənin neft-qaz sənayesinə 50 milyard ABŞ dollarından artıq investisiya qoyulmuş, 30-dan çox regional və qlobal əhəmiyyətli birgə layihə həyata keçirilmişdir. Neft sektoru modernləşmiş, yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Ulu öndərin siyasi kursunu yeni dövrün hədəflərinə istiqamətləndirən möhtərəm Prezident İlham Əliyev ARDNŞ-nin çevik, nüfuzlu və rəqabətədavamlı bir müasir beynəlxalq quruma çevrilməsini prioritet vəzifə olaraq qarşıya qoymuşdur. Artıq dünya miqyasında tanınan şirkətimiz ilbəil beynəlxalq bazarlarda iştirak payını və coğrafiyasını genişləndirir - ölkə hüdudlarından kənarda iri investisiya proqramları həyata keçirir, cəlbedici layihələr icra edir, inamlı addımlar atır. Xarici ölkələrdə - Gürcüstan, Türkiyə, Ukrayna, BƏƏ, Rumıniya və Avropanın mərkəzində - İsveçrədə əldə edilmiş aktivlər, terminallar, emal, neft-kimya, logistika kompleksləri, qazpaylayıcı şəbəkələr, zavodlar, limanlar, neft bazaları, yanacaqdoldurma və texniki servis məntəqələri dövlətimizin mülkiyyəti olaraq, ölkəmizə dividend gətirir, onun iqtisadi gücünün möhkəmlənməsinə xidmət edir. Hər birinin üzərində Azərbaycanın üçrəngli möhtəşəm bayrağı dalğalanan bu obyektlər iqtisadi səmərə ilə yanaşı, Vətənimizin beynəlxalq nüfuzunun yüksəldilməsi baxımından əlavə imkanlar açır.

Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "İqtisadi resurslar məqsəd yox, Azərbaycan xalqının maddi rifah halının durmadan yüksəlməsi üçün vasitədir". Bu vasitə cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə inkişaf və tərəqqi bəxş edir, ümummilli yüksəlişin etibarlı bazisi rolunu oynayır. Ölkədə dinamik şəkildə böyüyüb genişlənən stabil qeyri-neft sektoru yaradılmışdır. Neft gəlirləri insan kapitalına transformasiya olunur, ictimai sərmayə mənbəyinə çevrilir. Şirkətimizin maliyyə vəsaiti hesabına 10-dan çox bölgədə tikilib istifadəyə verilmiş, ən müasir tibbi avadanlıqlarla təchiz edilmiş, səhiyyənin inkişafında bütöv bir mərhələ açmış regional müalicə-diaqnostika mərkəzləri buna bariz nümunədir. Şirkət eyni zamanda ölkədə təhsil sisteminin inkişafını diqqət mərkəzində saxlayır. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, Milli Məclisin deputatı, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə reallaşdırılan "Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb" proqramına mühüm töhfələr verən ARDNŞ tərəfindən indiyədək rayonlarda və Bakıda onlarca yeni məktəb binası inşa edilib komplektləşdirilmişdir. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, enerji strategiyası ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edir. Bu fəaliyyətin hədəfi Azərbaycanın daha işıqlı gələcəyi, xalqın rifahının durmadan yüksəlməsidir.

Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən zərgər dəqiqliyi ilə hesablanmış enerji strategiyası möhtərəm Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında zəfər yolunu uğurla davam etdirir. Strategiyanın misilsiz tarixi əhəmiyyətini sübut edən daha bir fakt isə dünyada təbii qaza tələbatın sürətlə artdığı indiki dövrdə ölkəmizin həm də etibarlı "mavi yanacaq" tədarükçülərindən birinə çevrilməsidir. 1999-cu ildə kəşf, 2006-cı ildən istismar edilən, dəniz akvatoriyalarında ən böyük qaz-kondensat yataqlarından olan, ehtiyatları 1,2 trilyon kubmetr qaz və 240 milyon tondan artıq kondensat həcmində qiymətləndirilən "Şahdəniz" yatağının işlənilməsi dünyada təbii qaza tələbin yüksəlməsi ilə eyni bir dövrə təsadüf etdi. Odur ki, bu yatağın işlənilməsindən danışmaq, əslində, ümummilli lider Heydər Əliyevin enerji strategiyasının ölkəmizə qazandırdığı iqtisadi və sosial mənfəətlərin tam bir spektrinin nəzərdən keçirilməsi deməkdir. Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyi tam şəkildə təmin edilmişdir - bu, hər bir ölkənin milli təhlükəsizliyinin çox vacib komponentidir. Yüzlərlə sənaye obyektinin mazut rejimindən qaz rejiminə keçirilməsi iqtisadiyyatımızın möhkəmlənməsinə mühüm töhfə olmuşdur. Ölkənin qazlaşdırılması 2004-2008 və 2009-2013-cü illər üzrə həyata keçirilmiş "Azərbaycan Respublikasında regionların sosial-iqtisadi inkişafı" dövlət proqramları çərçivəsində görünməmiş həddə çatdırılmışdır. Ən əsası isə Azərbaycan etibarlı neft ixracatçısı olmaqla yanaşı, aparıcı qaz ixracatçıları sırasında da özünə layiqli yer tutmuşdur. Biz bu gün Gürcüstana, Türkiyəyə, Rusiyaya, İrana və Yunanıstana qaz ixrac edir, regionun enerji təminatında əsas rol oynayırıq. "Şahdəniz" layihəsinin ilk mərhələsində hasil edilən qaz Səngəçal terminalında ilkin emaldan keçirilərək Cənubi Qafqaz boru kəməri vasitəsilə Gürcüstana və Türkiyəyə ixrac olunur. İstismara başlanıldığı dövrdən daxili və xarici istehlakçılara 40 milyard kubmetrdən artıq "Şahdəniz" qazı tədarük olunmuşdur. Ümummilli lider Heydər Əliyev hələ 1997-ci ildə "Şahdəniz" yatağı üzrə müqavilə layihəsinin idarəetmə komitəsi üzvləri ilə görüşündə demişdi: "Şahdəniz" yatağında gördüyümüz işlər və əldə etdiyimiz nəticələr bizə bundan da dərin yerlərdə, bundan da mürəkkəb işlər görməyə imkan yaradacaqdır". Ulu öndərin uzaqgörənliklə verdiyi proqnozlar reallığa çevrilmişdir.

"Şahdəniz" yatağının uğurlu istismarı və Azərbaycanın regional qaz təchizatında mühüm rol oynaması tezliklə Avropa İttifaqının nəzər-diqqətini cəlb etdi və işlənilmənin 2-ci mərhələsi üzrə məsələlərin geniş aspektləri intensiv ikitərəfli və çoxtərəfli danışıqlar mövzusuna çevrildi. Qeyd etmək lazımdır ki, layihənin inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq 2-ci mərhələdə hasilatın həcmi təxminən 2 dəfə artırılacaq, "Faza-1" üzrə hazırda çıxarılan 9 milyard kubmetr qaza minimum hesablamalara əsasən, daha 16 milyard kubmetr qaz hasilatı əlavə olunacaqdır. Bundan başqa, Xəzərin Azərbaycan sektorunda böyük qaz-kondensat ehtiyatlarına malik daha 2 yatağın ("Ümid" və "Abşeron") kəşf olunması, işlənilən yataqlarda ("Günəşli", "Bulla-Dəniz" və b.) yeni məhsuldar layların açılması da Aİ ilə münasibətlərin əsasını təşkil edən "Cənub qaz dəhlizi" strategiyası üzrə danışıqların gedişində Azərbaycanın mövqelərini gücləndirirdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Avropa Komissiyasının prezidenti Manuel Barrozo tərəfindən 2011-ci ildə enerji sektorunda Strateji Əməkdaşlığa dair Birgə Bəyannamənin imzalanması avropalıların bir çox nəsillərinə xidmət edəcək "Cənub qaz dəhlizi"nin yaradılmasına yönəldilmiş strategiyanın həyata keçirilməsində praktiki başlanğıc nöqtəsi oldu. 2013-cü ilin iyununda Avropaya qaz nəql edəcək ixrac kəməri marşrutunun seçilməsi və elan olunması ilə münasibətlər yeni mərhələyə qədəm qoydu.

Azərbaycan qazının Avropa ölkələrinə nəqli üçün əvvəlcədən 3 alternativ kəmər marşrutu nəzərdən keçirilirdi. Bunlar İTGİ (Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya qaz boru kəməri), Türkiyə-Bolqarıstan-Rumıniya-Macarıstan-Avstriya marşrutu üzrə planlaşdırılan NABUCCO (sonradan NABUCCO-Vest) və Transadriatik boru kəməri (TAP) layihələri idi. ARDNŞ və tərəfdaş şirkətlərdən ibarət konsorsium təklif olunan həmin marşrutların hər birinin imkanlarının və kommersiya səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi məqsədilə dünya təcrübəsində sınaqdan keçmiş seçim kriteriyaları hazırladı. Bu, "Şahdəniz-2" layihəsinin məhz iqtisadi rentabellik əsasında həyata keçirildiyini bir daha vurğulamaqla Azərbaycan dövlətinin və beynəlxalq birliyin həlli vacib maraqlarına xidmət edən bir yanaşma idi. Layihənin yerinə yetirilməsinin daha əlverişli maliyyə şərtləri ilə mümkünlüyü, texniki xüsusiyyətləri, təhlükəsiz və effektiv istismar və gələcəkdə genişləndirilmə imkanları, habelə kəmərin keçəcəyi ölkələrdə ictimai maraqlarla bağlı amillər nəzərə alınmaqla üstünlük TAP kəmərinə verildi. 2013-cü ilin sentyabrında isə "Şahdəniz" konsorsiumu ilə Avropanın qaz alıcıları arasında 25 il müddətinə sazişlər imzalandı.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə aparılmış beşillik gərgin fəaliyyət məntiqi sonluğunu ötən ilin dekabrında "Şahdəniz" layihəsinin 2-ci mərhələsi ilə bağlı yekun investisiya qərarının imzalanması ilə tapdı. Dünyanın bir çox ölkələrinin dövlət və hökumət rəhbərlərinin iştirakı ilə Heydər Əliyev Mərkəzində keçirilən təntənəli imzalanma mərasimindəki nitqində Prezident İlham Əliyev bu sənədi "21-ci əsrin müqaviləsi" kimi səciyyələndirərək dedi: "Bu tarixi layihədə iştirakçı dövlət və şirkətlərin geniş əməkdaşlığı təmin ediləcəkdir. Lakin bu gün mən 19 il bundan öncəyə - Azərbaycanın enerji strategiyasının yarandığı 1994-cü ilə dönmək istəyirəm. Biz buna ümummilli lider Heydər Əliyevin müdrikliyi və uzaqgörənliyi nəticəsində nail olmuşuq. Müstəqillik əldə etdikdən sadəcə 3 il, Azərbaycanda vətəndaş müharibəsinin bitməsindən 1 il, Ermənistanla müharibədə atəşkəsin əldə edilməsindən yalnız 4 ay sonra Azərbaycan xarici tərəfdaşları ilə birlikdə "Əsrin müqaviləsi"ni imzalamışdır. Bu hadisə ilk dəfə Xəzər dənizini xarici sərmayələrə açmışdır və ölkəmizin uğurlu iqtisadi inkişafını təmin etmişdir. Həmin müqavilə XX əsrin müqaviləsi adlandırılmışdır. "Şahdəniz" isə düşünürəm ki, XXI əsrin müqaviləsi olacaqdır".

Möhtərəm Prezident "Şahdəniz-2" layihəsinin tarixi əhəmiyyətini vurğulamaqla Azərbaycanın enerji strategiyasının davamlı, arasıkəsilməz inkişaf və tərəqqi doktrinası olduğunu diqqətə çatdırdı, Avropa ictimaiyyətinin həyati maraqlarına da Azərbaycanın milli maraqları qədər dönməz bir sədaqətlə xidmət edəcək bu nəhəng layihənin, onun təməlində dayanan Heydər Əliyev dühasının ümumbəşəri mahiyyətini bir daha nümayiş etdirdi. Aİ-nin enerji məsələləri üzrə komissarı Günter Ottinger isə bu fikri davam etdirdi: "Yaxın keçmişdə bəziləri bu layihəni mümkünsüz layihə adlandırmışlar. Lakin ilk dəfə deyildir ki, bu regionda mümkünsüz hesab edilən layihələr uğurla başa çatdırılır. Birincisi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri, indi isə Cənub qaz dəhlizi. Qərar Avropanın qaz mənbələrinin şaxələndirilməsinə xidmət edəcəkdir və Qafqaz ilə Avropa İttifaqı arasında əlaqələri möhkəmləndirəcəkdir. Bu, enerji və sənaye əlaqəsi olmaqla yanaşı, həm də mədəni bağlılıqdır".

Azərbaycanın zəngin neft və qaz sənayesi tarixində yeni eranın başlanğıcı qoyulur. Dövlət Neft Şirkətinin və konsorsiumun bütün səyləri ona yönəldilmişdir ki, geosiyasi və iqtisadi cəhətdən böyük sinerji gücünə malik bu layihə çərçivəsində icra olunacaq texniki-innovativ işlər də vaxtında, qüsursuz və yüksək keyfiyyətlə görülsün. "Faza-2" üzrə hasil olunacaq əlavə qaz həcmlərinin ildə 10 milyard kubmetri Avropa istehlakçılarına, 6 milyard kubmetri isə Türkiyəyə tədarük olunacaq. İlk qaz həcmlərinin 2018-ci ildə Türkiyəyə, 2019-cu ildə isə Avropaya çatdırılması planlaşdırılır. Hazırda infrastrukturun detallı layihələndirilməsi prosesi gedir. Xəzər dənizində ən qabaqcıl sualtı hasilat texnologiyalarının tətbiqi ilə Azərbaycandan Avropaya qədər 3500 kilometr uzunluğunda boru kəmərləri sistemi qurulacaq və istismar ediləcək. Bu prosesdə gələcəyə daha geniş baxış bucağından baxmaq bizim üçün olduqca vacibdir. Əgər infrastrukturun layihələndirilməsində yalnız bugünkü reallıqla qapanıb qalsaq, yaxın gələcəkdə hasilatın artımı ilə əlaqədar əlavə texniki problemlərlə qarşılaşa bilərik. Çünki "Cənub qaz dəhlizi" üzrə planlarımız yalnız "Şahdəniz-2" ilə kifayətlənmir. Biz Azərbaycanın enerji strategiyasının gələcək yüksəlişini bir an da olsun, diqqətdən yayındırmır, "Şahdəniz" qazının nəql edilməsinə gələcək perspektivlər zəncirində yalnız birinci halqa kimi baxırıq. Mövcud imkanları nəzərə almamaq, "ikinci qaz dalğa"sını proqnozlaşdırmamaq mümkün deyil. İlk növbədə, əlbəttə ki, "Abşeron" və "Ümid" yataqlarının istismarına başlanılmalıdır. "Ümid" yatağında bu yaxınlarda qazılmış 2-ci kəşfiyyat quyusunun yüksək debitlə istismara verilməsi (1-ci quyu artıq çoxdan istismar olunur) yatağın ehtiyatlarının gözlənildiyindən də böyük olduğunu təsdiq etmişdir. "Abşeron" yatağında istismarın başlanacağı gün isə uzaqda deyil. "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqları blokundakı "dib qaz" ehtiyatlarının hasilatı ilə bağlı danışıqlar aparılır. "Naxçıvan", "Şəfəq-Asiman", "Babək", "Zəfər-Məşəl" və başqa perspektivli strukturların ilkin kəşfiyyatı da böyük ümidlər vəd edir. Nəhayət, "Şahdəniz" yatağının özündə nəhəng "dib qaz" ehtiyatlarının olduğu heç kimdə şübhə doğurmur. Bütün bunları nəzərə aldıqda inamla deyə bilərik ki, Azərbaycanın ümumi ixrac potensialı 2025-ci ilədək minimum 40-50 milyard kubmetr qaz həcminə çatdırılacaq. Bu qazın da çox hissəsi Avropa bazarına təchiz oluna bilər. Əlbəttə, belə böyük həcmlərin nəql edilməsi üçün təhlükəsiz daşınmanı təmin etmək iqtidarında olan və ötürücülük qabiliyyətinin artırılması potensialına malik müvafiq qaz-nəql infrastrukturu lazımdır. Düşünürük ki, belə bir sistem 3 seqmentdən ibarət olmalıdır.

Birinci seqment hazırda "Şahdəniz" qazının Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə Gürcüstana və Türkiyəyə nəqlini həyata keçirən və regionda enerji təhlükəsizliyinin mühüm amilinə çevrilən Cənubi Qafqaz qaz boru kəməridir. Ümumi uzunluğu 997 kilometr, ötürmə qabiliyyəti ildə 20 milyard kubmetr təşkil edən bu kəmər işləkliyini artıq sübuta yetirmişdir və biz onun həcminin, ötürücülük qabiliyyətinin artırılması istiqamətində mütəmadi olaraq məqsədyönlü iş aparırıq. Bu işlər faktiki olaraq indiki boru xəttinə paralel ikinci bir kəmərin tikilməsi ilə tamamlanmalıdır. CQQBK-nın genişləndirilməsi "Şahdəniz-2" layihəsinin tərkib hissəsi kimi artıq imzalanmış investisiya qərarında nəzərdə tutulmuşdur və bu istiqamətdə işlər uğurla davam etdirilir. İkinci mühüm və birləşdirici seqment kimi TANAP - Transanadolu boru kəməri nəzərdə tutulur. Bu ideyanın müəllifi Azərbaycanın Prezidenti cənab İlham Əliyevdir. Dövlətimizin müdrik rəhbəri tərəfindən 2011-ci ildə irəli sürülmüş bu layihə tezliklə Azərbaycan və Türkiyə arasında anlaşma memorandumunun imzalanması ilə beynəlxalq birliyin gündəminə daxil oldu. 2012-ci il iyunun 26-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Cümhuriyyətinin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında TANAP kəmərinin inşasına dair hökumətlərarası saziş imzalandı. Sənəd qısa müddətdə iki qardaş ölkənin parlamentləri tərəfindən ratifikasiya olunaraq, energetika və ixrac potensialının konsolidasiya olunmuş inkişafı sxeminə inteqrasiya edildi. Artıq ARDNŞ-nin operatorluğu ilə BP və BOTAŞ şirkətlərindən ibarət konsorsium kəmərin inşası üçün ərazidə hazırlıq işlərini tamamlamaq üzrədir. TANAP-ın illik ötürücülük qabiliyyəti ilk mərhələdə 16 milyard kubmetr təşkil edəcək. Sonradan bu göstəricinin 30 milyard kubmetrədək artırılması imkanları da nəzərə alınmışdır. Belə ki, uzunmüddətli perspektivdə bu kəmər həm Azərbaycan yataqlarından hasil ediləcək "ikinci dalğa" qazını, həm də Mərkəzi Asiya, habelə Yaxın Şərq və Şərqi Aralıq dənizi hövzəsində hasil ediləcək qaz həcmlərini tranzit yolu ilə "Cənub qaz dəhlizi"nə ötürmək, Avropaya daşımaq potensialına malik olacaqdır. Mərhələli şəkildə həyata keçiriləcək "Cənub qaz dəhlizi"nin açılmasında və möhkəmlənməsində TANAP bir dayaq nöqtəsi kimi müstəsna rol oynayacaq ki, bu da həmin layihəyə Azərbaycan, Türkiyə və Avropa ölkələri üçün xüsusi əhəmiyyət verir. ARDNŞ TANAP-ın operatorluğunu öz üzərinə götürməklə yanaşı, həm də layihənin ən böyük investorudur. "Cənub dəhlizi"nin yaradılması istiqamətində üçüncü seqment isə Transadriatik qaz boru kəməridir (TAP). Uzunluğu 870 kilometr olacaq TAP Türkiyə-Yunanıstan sərhədində TANAP-la birləşəcək, sonra isə Yunanıstan və Albaniya ərazilərindən, Adriatik dənizinin altından keçməklə İtaliyanın cənub sahillərinədək uzanacaqdır. Cənub-Şərqi Avropanı təbii qazla təmin edəcək TAP gələcəkdə Xəzər hövzəsində hasil olunan təbii qazın qitənin digər böyük qaz istehlakçılarına - Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İsveçrə və Avstriyaya ötürülməsi üçün də geniş imkanlar açacaqdır. TAP-ın ilkin ötürücülük qabiliyyəti ildə 10 milyard kubmetrdir. Konsorsium kəmərin inşasını iri diametrli borularla həyata keçirməklə gələcəkdə bu həcmin iki dəfəyədək artırılması imkanını nəzərdə saxlayır. Artıq Azərbaycanla Albaniya, Xorvatiya və Monteneqro arasında başqa bir enerji dəhlizi - Cənub-Şərqi Avropa dəhlizi haqqında da razılıq əldə edilib. Perspektivdə buraya Rumıniya, Macarıstan və Avstriya da əlavə oluna bilər. Biz eyni zamanda Avropa Komissiyası ilə birlikdə Bolqarıstana qaz nəqlinin alternativ variantları üzərində işləyirik.

"Şahdəniz-2" layihəsinin iqtisadi əhəmiyyətindən danışarkən bir məsələ də mütləq qeyd olunmalıdır. Layihə üzrə həyata keçiriləcək tikinti-inşaat və quraşdırma işlərinin əksər hissəsi Azərbaycanda icra olunacaqdır. Platforma və sualtı qurğuların inşası üçün Bakıdakı tikinti-quraşdırma sahələrinin texniki və texnoloji imkanları artırılacaq, sualtı əməliyyatların həyata keçirilməsinə xidmət edən bir neçə gəminin texniki və funksional imkanı təkmilləşdiriləcəkdir. Sualtı tikinti işlərinin həyata keçirilməsi üçün yeni bir unikal çoxprofilli gəmi inşa ediləcək ki, həmin gəminin də Bakıda, ötən il möhtərəm Prezidentin iştirakı ilə istifadəyə verilmiş yeni Gəmiqayırma Zavodunda tikilməsi planlaşdırılır. Bunlar, əlbəttə ki, ölkəmiz üçün yeni texnologiyalar, yeni biliklər, yeni potensial deməkdir. Ən mühümü isə "Şahdəniz-2" və Cənubi Qafqaz boru kəmərinin genişləndirilməsi layihələri Azərbaycanda təxminən on mindən artıq yeni iş yerinin açılmasına səbəb olacaqdır.

Dövlət başçısı İlham Əliyev "Şahdəniz-2" layihəsi üzrə yekun investisiya müqaviləsinin imzalanması mərasimində çıxışı zamanı diqqəti ulu öndər Heydər Əliyevin qalibiyyətli neft strategiyasının ən vacib cəhətlərindən biri üzərinə yönəldərək demişdir: "Bizim enerji strategiyamız dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı dəstəyə əsaslanır. Tariximizdə Azərbaycan heç bir zaman öz enerji potensialını digər məqsədlər üçün istifadə etməmişdir". Bu, hər ölkəyə nəsib olmayan böyük bir həqiqətdir. Xəzərin zəngin sərvətlərindən bəşəriyyətin tərəqqisi və rifahı naminə istifadə edilməsi 20 il öncə xalqımızın ümummilli lideri tərəfindən başlanılmış, yeni əsrdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə inamla həyata keçirilən enerji strategiyamızın başlıca amalıdır. Bu gün də qloballaşan dünyanın çağırışları ruhunda müvəffəqiyyətlə davam etdirilən bu strategiya Azərbaycan xalqına tarixən xas olan dərin humanizm və insanpərvərliyin təntənəsini dünyaya yayır. XXI əsrin ilk onilliyində bütün Yer kürəsinin inkişaf və tərəqqisinə müstəsna töhfələr verən enerji strategiyamız hələ uzun illər ölkəmizə və dovlətimizə misilsiz nailiyyətlər qazandıracaqdır.

Rövnəq ABDULLAYEV,

Milli Məclisin deputatı, ARDNŞ-nin prezidenti

Azərbaycan.-2014.- 7 may.-S.8.