Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi illərində

Faşist Almaniyası üzərində qələbədən 69 il keçir

1941-1945-ci illər İkinci Dünya müharibəsinin bəşəriyyətə vurduğu yaralar hələ də sağalmamış, yaddaşlardan silinməmişdir. İllər keçsə də, bu ölüm-dirim müharibəsi unudulmayacaq. Keçmiş SSRİ-nin elə bir ucqar məkanı olmamışdır ki, bu vahiməli və dəhşətli müharibə həmin yerlərə aclıq, səfalət, müsibət, ölüm və göz yaşları gətirməsin. O dövrdə Vətən anlayışı milliyyətindən, dilindən, yaşadığı yerindən asılı olmayaraq hər bir insan üçün əziz və müqəddəs idi. Bir sözlə, İkinci Dünya müharibəsi tarixdə xüsusi iz qoymuşdur.

Müharibə başlamazdan əvvəl Avropada törədilən hadisələr və bunun müqabilində SSRİ dövlətinin atdığı addımlar barədə yəqin ki, çoxlarının məlumatı var. Belə ki, Hitler Almaniyası heç bir müqavimətə rast gəlmədən Avropanın bir neçə ölkəsini zəbt etdikdən sonra 1938-ci ildə qəflətən Çexoslovakiyanı ələ keçirdi. Qarşıdakı təhlükəni dərk edən SSRİ dövləti 1939-cu ilin avqust ayında Adolf Hitlerlə "Hücumetməmək Paktı"nı imzaladı. Belə bir paktın etibarlı sayılması üçün potensial düşmən olan SSRİ-yə üstəlik 4,5 faizlə 200 min alman markası həcmində kredit vəsaiti də verildi. Həmin vəsaitə Almaniyadan avadanlıqlar, maşınlar və dəzgahlar alındı. SSRİ ilə Almaniya arasında müqavilənin imzalanmasından 7 gün sonra - 1939-cu il sentyabrın 1-də Hitler ordusu Polşaya hücum etdi.

Sentyabr ayının 17-də Sovetlər İttifaqı ukraynalıları və belorusları müdafiə bəhanəsi ilə Polşanın şimalına qoşun yeritdi və ölkənin şərq hissəsini tutdu (indiki Qərbi Ukrayna və Qərbi Belarus). Elə həmin il SSRİ və Latviya, Litva və Estoniya arasında əldə edilmiş razılığa əsasən bu ölkələrə sovet ordusunun azsaylı kontingenti yeridildi. 1940-cı ildə bu ölkələr öz parlamentlərinin qərarı ilə SSRİ-nin tərkibinə qatıldılar. Az sonra Sovetlər İttifaqı sovet-rumın razılaşması əsasında Bessarabiyanı tutdu və bu ərazi Moldova SSR elan olundu.

1941-ci il iyunun 22-də gecə saat 4-də Hitler Almaniyası xəbərdarlıqsız 190 diviziya, çoxsaylı hərbi texnika və təyyarələrlə SSRİ-yə hücuma keçdi. Hücum zamanı Qırmızı Ordunun dislokasiyası Almaniya ilə SSRİ arasındakı Pakt nəzərə alındığından, əsasən Qərb sərhədlərində yerləşdirilmişdi. Bu səbəbdən müharibənin ilk illərdə Hitlerə SSRİ üzərində üstünlük qazandırdı. Beləliklə, İkinci Dünya müharibəsi başlandı.

SSRİ-də yaşayan bütün millətlərin nümayəndələri Vətəni qorumaq üçün müdafiəyə qalxdılar. "Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün!" şüarı ilə hər kəs səfərbərliyə çağırıldı.

Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, müttəfiq respublikalardan təkcə Azərbaycandan ön cəbhəyə 600.000 insan səfərbər olunmuşdur. Onlardan 300.000 nəfəri döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olmuş, 300.000 nəfəri isə geri qayıtmışdır.

SSRİ ilə faşist Almaniyası arasında gedən Böyük Vətən müharibəsi bəşəriyyəti lərzəyə və təlatüma salmışdı. Hər iki tərəfdə dəhşətli döyüşlər kütləvi insan tələfatı ilə nəticələnməklə şəhərlərin, kəndlərin, qəsəbələrin və körpülərin dağıdılmasına gətirib çıxarmışdır.

Tarixçilər müəyyən etmişlər ki, faşist Almaniyası SSRİ-yə qarşı müharibəyə başlayanda Qafqazın şimala gedən yolun körpüsü olmasını nəzərə alaraq, tərtib etdikləri planda ilk növbədə məqsədləri Qafqazı ələ keçirmək, Qroznı və Bakı neftinə sahib çıxmaq idi. Odur ki, düşmən əsas zərbəsini Qafqaza yönəltmişdi.

Çeçenistanda, Qabardin-Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında, Karaçayevo-Çerkez diyarında, Kalmıkiyada və bəzi ərazilərdə faşistlərin nikbin qarşılanmaları xəbərləri Moskvaya çatanda sorğu-sual aparılmadan qısa müddətdə əhali Qazaxıstana və Sibirə köçürülmüşdür. O ağır illərdə Dağıstana rəhbərlik edən Azərbaycan xalqının mərd oğlu, dövlət xadimi Əziz Əliyevin təşkilatçılığı, uzaqgörənliyi sayəsində, aparılan siyasi təbliğat və təşviqat işləri nəticəsində Dağıstan xalqı ümumi düşmənə qarşı nifrətini ifadə edərək müharibəyə gedən könüllülərin sayını artırmış, bu da qara fikirləri alt-üst etmişdi.

Azərbaycan əhalisinin də Orta Asiyaya köçürülməsi Moskvanın gündəliyində olmuşdur. Bundan xəbər tutan Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mir Cəfər Bağırov Stalinlə görüşmüş və onu inandırmışdır ki, Azərbaycan xalqı heç zaman Hitler Almaniyasına baş əyməyəcək, faşistlərin müqəddəs torpaqlarımızda ağalığına yol verməyəcəkdir.

SSRİ Ali Baş komandanlığının əmri ilə 1942-ci il fevralın 22-də 416-cı Azərbaycan atıcı diviziyası yaradıldı. Mir Cəfər Bağırov Şimali Qafqaza gələrək 416-cı, 223-cü Azərbaycan milli diviziyalarının əsgərləri ilə görüşdü, bu da doyüş ruhunu xeyli artırmış oldu.

Tarixçilərin yazdıqlarına görə, həmin illərdə azərbaycanlıların əksəriyyəti rus dilini bilmirdi. Şovinist rus komandirlərinin əmrini başa düşmədiklərindən bəziləri yerindəcə güllələnirdilər. Belə ciddi hallar ortaya çıxandan sonra rus komandirləri azərbaycanlı zabitlərlə əvəz olunmuş, milli əsgər və zabit heyətinin sayı artırılmışdır. 1942-ci ilin fevralından 416-cı atıcı diviziyanın ayrı-ayrı hissələri Ucar-Göyçay-Şəmkirdə yaradılmış, 223-cü diviziyanın səfərbərlik artımı isə Quba rayonunda aparılmışdır. Sonradan həmin diviziya 44-cü ordunun tərkibinə daxil edilərək Şimali Qafqaza - Xasavyurd rayonuna təlim-məşqə göndərilmişdir. Az sonra 402, 223, 227, 271, 77-cı atıcı diviziyaları təşkil edilmiş və onlar Krasnodar, İjorsk, Krım, Sevastopol uğrunda döyüşlərdə fərqlənmişlər.

416-cı diviziyanın qəhrəmancasına apardığı döyüşlər yüksək qiymətləndirilərək Taqanroq şəhərində və Ukraynanın Nikolayev vilayətinin Çernova kəndində muzeylər yaradılmış, memoriallar ucaldılmışdır.

Hitler komandanlığının planına görə, Qafqaz və Zaqafqaziya 1941-ci ilin beş ayı ərzində işğal olunmalı idi. Lakin düşmənin planı sovet qoşunlarının döyüş qəhrəmanlıqları sayəsində alt-üst edildi. Təkcə Qafqaza olan hücumda düşmən 100.000 nəfər əsgər və zabitini itirərək nə Qroznı, nə də Bakı neftinə sahib ola bildi.

Azərbaycan xalqı döyüş cəbhələrində, səngərlərdə, arxa cəbhədə fədakar əməyi ilə düşmən üzərində qələbə naminə misilsiz rəşadətlər göstərmişlər. Yüksək keyfiyyətli Bakı benzini, sürtkü yağları, silahlar, döyüş sursatı, mərmi və ərzaqla dolu eşelonlar gecə-gündüz, arası kəsilməyən axınla cəbhəyə yollanırdı. Analarımız öz əlləri ilə yundan toxuduqları isti corabları, quru meyvələri və təsəlli məktublarını cəbhəyə göndərirdi. Azərbaycan neftçiləri müharibənin 4 ili ərzində ölkəyə 75.000.000 ton neft vermişlər.

Böyük alim, akademik Yusif Məmmədəliyev SSRİ Müdafiə Nazirliyini yüksək keyfiyyətli aviabenzin ilə təmin edən komponent kəşf etmişdi. Dövlət Y.Məmmədəliyevin apardığı tədqiqatları layiqincə qiymətləndirərək 1944-cü ildə onu Lenin ordeni, 1946-cı ildə Stalin mükafatı ilə təltif etmişdir.

İkinci Dünya müharibəsindən söhbət açanda böyük sərkərdə, marşal, 4 dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, 14 orden və 16 medal sahibi Georgi Konstantinoviç Jukovun xidmətlərindən danışmamaq, onu yada salmamaq ədalətsizlik olardı.

G.Jukov Böyük Vətən müharibəsində Azərbaycan xalqının xidmətlərindən bəhs edərək xatirələrində yazmışdır: "...Bakı neftçiləri cəbhəyə və ölkəyə Vətənimizin müdafiəsinə, düşmən üzərində qələbəyə kifayət qədər yüksək keyfiyyətli yanacaq vermişdir".

Adolf Hitler o zaman demişdir ki, Georgi Jukov "müharibənin allahıdır".

Stalinin ölümündən sonra, 1954-cü ildə hakimiyyətə gəlmiş N.Xruşşov ölkədə siyasi partiyanın kursunu dəyişərək Jukovun tükənməz nüfuzundan qısqanmış və onu müdafiə naziri vəzifəsindən istefaya göndərmişdir.

Hitler komandanlığı SSRİ-yə qarşı hücuma keçdikdən bir ay sonra - 18 iyul 1941-ci ildə Leninqradı bombalamış və 900 gün mühasirədə saxlamışdır. Bu dəhşətli müharibədə qəhrəman Leninqrad əhalisinin başına gələn müsibətlər yaddan çıxmır. Mühasirədə qalan bu şəhərə yalnız Ladoqa gölü vasitəsilə buzun üstündən ərzaq daşımaqla əhali yeməklə qismən təmin olunmuşdur. 27 yanvar 1944-cü ildə düşmən cəbhəsi yarılmış və böyük itkilərlə Leninqrad azad edilmişdir.

O zaman müharibənin gedişatı haqqında SSRİ-nin İnformasiya Bürosunun elan etdiyi acılı-şirinli xəbərlər Yuriy Borisoviç Levitan tərəfindən elan olunurdu. İ.Stalin Levitanın möhtəşəm, hər kəsi valeh edən səsini eşidən gündən ona heyran olmuş, nitqini yüksək qiymətləndirmişdir. Levitan Sovet İttifaqının baş diktoru təyin edilmişdi.

Müharibə başlayan gündən Levitan bütün çıxışlarını İ.Stalinin bu sözləri ilə başlamışdır: "Biz haqq yolundayıq! Düşmən darmadağın ediləcəkdir! Qələbə bizimlədir!"

Faşist Almaniyası diktor Levitanın və yazıçı İlya Qriqoryeviç Erenburqun çıxışlarını izləyirdi. Hitler rus dilini başa düşməsə də, bu çıxışlara böyük qəzəblə qulaq asarmış və dərhal tərcüməçi tələb edərmiş. İstədiyi o idi ki, Moskvanı alan kimi Levitanı dilindən, Erenburqu isə yazan əlindən asdırsın...

Nəhayət, 8 May 1945-ci ildə axşam saatlarında Levitan bütün sovetlər məkanına Almaniya üzərində qələbə qazanıldığını ilk dəfə elan etmişdir: "Danışır Moskva! Faşist Almaniyası darmadağın edildi..."

Alman qoşunlarının artıq SSRİ ərazisindən və eyni zamanda Avropa ölkələrindən qovulması bayrama çevrilirdi. Düşmənin təslimolma ərəfəsində Almaniyanın bölüşdürülməsi problemi ortaya çıxmışdı.

12 fevral 1945-ci ildə SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı Stalin, ABŞ-ın Prezidenti Ruzvelt, Böyük Britaniyanın Baş naziri U.Çörçil Yalta Konfransında İkinci Dünya müharibəsinin taleyini həll etmişlər. Bununla da 9 May 1945-ci ildə faşist Almaniyası darmadağın edilmiş, SSRİ dövləti bu müharibəni qələbə ilə başa vurmuşdur.

Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğun qələbə münasibətilə yazmışdır: "Yazılsın tarixə bir qızıl xətlə, 45-ci ilin 9 May günü".

İllər keçsə də, fəxrlə anırıq ki, Avropada Dnepr çayını keçən, Karpatın qarlı dağ silsiləsini aşan, Şərqi Prussiyaya qapı açan, faşistləri öz yuvasında boğan, diz çökdürən, Berlin üzərində qələbə bayrağı ucaldan yenilməz qəhrəmanlar arasında minlərlə azərbaycanlı döyüşçülər də olmuşlar. Təbii ki, həmin həmyerlilərimizin əksəriyyəti dünyalarını dəyişmişlər. Lakin onların qəhrəmanlıq şücaətləri xalqımızın qəlbində yaşayır və bundan sonra da yaşayacaqır.

Azərbaycandan Böyük Vətən müharibəsində iştirak edən on minlərlə döyüşçü faşistlərlə vuruşlarda rəşadət və qəhrəmanlıq nümunələri göstərdiklərinə görə SSRİ-nin yüksək adları, rütbələri, orden və medalları ilə təltif edilmişlər.

İki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Həzi Aslanovun, Sovet İttifaqı Qəhrəmanları - Mehdi Hüseynzadənin, İsrafil Məmmədovun, Qafur Məmmədovun, Gəray Əsədovun, Ziya Bünyadovun, Məmiş Abdullayevin, Səməd Abdullayevin, Rixard Zorgenin, Müseyib Allahverdiyevin, İsmayıl Bayramovun, Əvəz Verdiyevin, Aslan Vəzirovun, Mirzə Vəliyevin, Abbas Quliyevin, Adil Quliyevin, Mehdi Quliyevin, Məhərrəm Dadaşovun, Qəzənfər Əkbərovun, Məstan Əliyevin, Şəmsulla Əliyevin, Cəmil Əhmədovun, Səlahəddin Kazımovun, Məmməd Məhərrəmovun, Məlik Məhərrəmovun, Əmi Məmmədovun, Məmməd Məmmədovun, Xəlil Məmmədovun, Mərdan Musayevin, Bəkir Mustafayevin, Əli Rzayevin, Nəcəfqulu Rəfiyevin, Fariz Səfərovun, İdris Süleymanovun, Həbibulla Hüseynovun, Ağaşirin Cəfərovun, Şirin Şükürovun, Mikayıl Ələkbərovun, Mirzə Vəliyevin, Məmməd Məhərrəmovun, Kərim Kərimovun, təyyarəçi Hüseyn Əliyevin, general Heybət Heybətovun, süvari generalı Yaqub Quliyevin, Səkinə Bayramovanın xatirələri hər bir azərbaycanlı üçün əzizdir.

Eyni zamanda müharibədən orden və medallarla qayıtmış və hazırda aramızda olmayan Yuqoslaviya və İtaliya partizan hərəkatının fəal üzvü Mirdamət Seyidov, general Akim Abbasov, təyyarəçi, tarix elmləri doktoru, professor Məzahir Abbasov, Fransa müqavimət hərəkatının iştirakçısı Əhmədiyyə Cabrayılov, haqqında "Döyüş yollarında" əsəri yazılmış, Gəncə və Bakı şəhərlərində milis idarələrinin rəisi olmuş "223-cü Qırmızıbayraqlı Belqrad atıcı diviziyası" hərbi memuarının müəllifi, polkovnik Baxış Mehdiyev, siyasi və ictimai xadim Hacıağa İbrahimov, tanınmış ictimai xadim Əlövsət Baxışov, Çingiz Həsənov, 416-cı Taqanroq diviziyasının qəhrəman döyüşçüsü Əbdül Zeynalov, polkovnik Əlisəfa Bağırov, İmran Tağızadə, Məmmədqulu Hüseynov, general Mustafa Nəsirov, baş ədliyyə müşaviri Nurəddin Zeynalov, qadınlarımızdan İrina Qədimova, Züleyxa Seyidməmmədova, arxa cəbhədə fədakarlıq göstərmiş Zemfira Kərimova və başqaları qədirbilən xalqımız tərəfindən hər an anılır və onların adları həmişə şərəflə çəkilir.

Arxa cəbhədə çalışanlardan Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Ömər Ağayevə uzun ömür arzulayırıq.

Bu gün müharibədən qələbə ilə qayıtmış 300.000 nəfərdən hazırda yalnız 139 nəfəri yaşayır. 99 yaşlı akademik İsmayıl İbrahimovun, 91 yaşlı Vera İbrahimovanın, 91 yaşlı Fatma Səttərovanın, 91 yaşlı Seyfulla Baxışovun, 91 yaşlı Mövsüm Heydərovun, 90 yaşlı Əmralı Əmralıyevin, 92 yaşlı Aleksandr Qritçenkonun, 416-cı Taqanroq diviziyasının əsgəri, 91 yaşlı İsmayıl Qasımovun, 91 yaşlı Hüseyn Məmmədovun, Naxçıvandan Bayram Həsənovun, dənizçilik sahəsində rəhbər vəzifələrdə olmuş Kərim Məmmədovun, Kalininqrad uğrunda döyüşlərdə iştirak etmiş 89 yaşlı Adil Heydərovun, prokurorluq işçiləri - 88 yaşlı Faiq Allahverdiyevin, 92 yaşlı Nurəddin Cəfərovun, 90 yaşlı Eynal Əliyevin mərdlik və şücaətlə dolu ömür yolları gənc nəslə ibrətamiz nümunədir. Onlar xalqımızın ən əziz övladlarıdır.

Hazırda respublikamızda, o cümlədən Bakı şəhərində bütün kateqoriyalar üzrə veteranların qeydiyyatı aparılır. Təkcə Bakı şəhərində cəmi 83838 nəfər veteran vardır. O cümlədən əmək veteranları 74465, silahlı qüvvələr üzrə 1191, hüquq-mühafizə orqanları üzrə 637, Əfqanıstan, Polşa, Macarıstan üzrə 630, 1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsi veteranlarının sayı 139 nəfər, əlillərin sayı 291 nəfər, hazırda 1941-1945-ci illərdə arxa cəbhədə çalışmış veteranların sayı 1985 nəfər - kişilər 960, qadınlar 1025 nəfər təşkil edir.

1941-1945-ci illərdəki ölüm-dirim döyüşlərində qəhrəmanlıq göstərən Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş 128 nəfərdən 43 nəfəri milli tərkibə görə azərbaycanlı olmuşlar.

İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra SSRİ üzrə nə qədər insanın müharibəyə səfərbərliyə alınması, nə qədər insanın məhv edilməsi, əlil olması, əsir düşməsi kimi məsələlər ictimaiyyəti daim düşündürürdü. Müharibənin gedişatında bu faktlar əhali arasında vahimələrin yaranmaması xatirinə elan olunmurdu, dövlət sirri kimi saxlanılırdı.

Fəqət İ.Stalinin ölümündən sonra maraq doğuran məsələlər qismən də olsa açılmışdır.

Tarixçilərin hesablanmalarına görə, İkinci Dünya müharibəsində 110.000.000-dan çox insan səfərbərliyə alınmışdır. 6.000.000 əsgər əsir düşmüşdür. 50.000.000 insan həlak olmuşdur. 100.000 nəfər əlil olmuşdur.

Adolf Hitler və onun komandasının təqsiri üzündən müharibədə iştirak edən ölkələr üzrə dəhşətli rəqəmlərlə dolu xüsusi cədvəl hazırlanmışdır. Faşizm dünyaya elə bir acı və nifrət doğuran məhrumiyyətlər bəxş etmişdir ki, illər keçdikcə bu ağlagəlməz hadisələr insanları yenə də dəhşətə gətirir. Bu ölüm-dirim müharibəsində 20.000 fransız, 400.000 italyan, 325.000 amerikan, 364.000 çex və slovak, 1.600.000 yuqoslaviyalı, 1.328.000 polyak, 9.700.000 alman, 300.000 ingilis, 20.000.000 sovet adamı məhv edilmişdir. O zaman SSRİ-nin tərkibində olmuş Azərbaycan da 300.000 vətəndaşının həyatını qurban vermişdir.

Adolf Hitler və onun silahdaşlarının bəşəriyyət tarixində törətdiyi ağlagəlməz cinayətlər Beynəlxalq Hərbi Tribunal Məhkəməsi Kollegiyasının Nyurnberq məhkəmə prosesində araşdırılmışdır. Bu məhkəmədə sovetlər ittifaqı adından dövlət ittihamı SSRİ-nin Baş prokuroru, I dərəcəli həqiqi ədliyyə müşaviri Roman Andreyeviç Rudenko tərəfindən müdafiə olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1956-cı ildə Bakı şəhərinin Dzerjinski (indiki Şəhriyar) klubunda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mir Cəfər Bağırovun cinayət işinə baxılarkən burada da dövlət ittihamı R.Rudenko tərəfindən müdafiə edilmişdir.

R.Rudenko Beynəlxalq Hərbi Tribunalda faşizmin dünya xalqlarına qarşı törətdikləri vəhşilikləri tam ifşa etmişdir. R.A.Rudenkonun həmin məhkəmə prosesi haqqında 27 noyabr 1973-cü ildə SSRİ-nin Baş Prokurorluğunda iştirakçısı olduğum prokurorluğun 50 illik yubileyində söylədiyi xatirələr bu gün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: "...1945-ci ilin soyuq dekabr ayı idi. Xarabalığa çevrilmiş Nyurnberq bəyaz qara bürünmüşdü. Hərbi geyimli müxtəlif millətlərin nümayəndələri Nyurnberqdəki Beynəlxalq Tribunalın işini təlaşla izləyirdilər. Bəşəriyyət faşist cəlladlarına qanun əsasında layiqli cəza verilməsini səbirsizliklə gözləyirdi. Ona görə də Hərbi Tribunalın işində iştirak edən hər kəs böyük məsuliyyət daşıyırdı.

Məhkəməyə 24 müttəhim cəlb olunmuşdu. Lakin müttəhimlər kürsüsündə yalnız 21 nəfər oturmuşdu. Müttəhimlərin 3 nəfəri sağalmaz xəstəliyə düçar olmuşdu.

Dünyanın diqqətini cəlb edən bu vahiməli məhkəmə iclasları 1945-ci ilin dekabrından 1947-ci ilin fevralına qədər davam etdi. Bu vaxt ərzində məhkəmənin 403-dən artıq iclaslarında 116 şahid dinlənilmiş, 143 ifadə təqdim edilmişdi. 200 milyondan artıq sənəd araşdırılmışdı. Cinayətlərin törədilməsində nasist partiyası, ali dövlət orqanları, SS dəstələri və başqa cinayətkar qrupların olması təsdiq edildi.

Məhkəmədən sonra ittiham çıxışındakı tələblərim nəzərə alınmaqla 21 canidən 12 nəfəri ölüm, qalanları isə müxtəlif növlü cəzalara məhkum edildi. Ölüm cəzasına məhkum edilənlərin 11 nəfəri asıldı və sonra meyitləri yandırılaraq külü hər yerə səpələndi.

Müharibə vaxtı Hitlerin Sovet İttifaqında işğal etdiyi ərazilərə cavabdeh olan bir köməkçisi var idi - Rozenberq. Tutulan zaman onda dəhşətli bir sənəd tapılmışdı. Bu plan xarakterli sənədi nəzərdən keçirəndə məlum oldu ki, "30-35 milyon slavyan kişilikdən və qadınlıqdan məhrum edilərək heyvan sifətilə Almaniyaya göndərilməlidir".

Məhkəmənin gedişində insan dərisindən düzəldilmiş abajurlar, insan beynindən düzəldilmiş sabunlar, saçlardan düzəldilmiş gəmi ipləri, ayaqqabılar maddi sübut kimi baxışdan keçirildi".

SSRİ Baş Prokurorunun xatirələri gələcək nəsil üçün də öz əhəmiyyətini saxlayacaqdır.

1949-cu ildə İ.V.Stalinin 70 illik yubileyi Moskvada qeyd edilərkən əksər dünya ölkələrinin rəhbərləri ona təbrik teleqramları və qiymətli hədiyyələr göndərmişdilər. Bu hədiyyələr indinin özündə də Stalinin doğulduğu Qoridəki muzeyində saxlanılır.

Böyük Britaniyanın Baş naziri Çörçil Moskvaya gələrək Stalini şəxsən təbrik etmişdir. O, Stalinə çox yüksək qiymət verərək demişdir: "...Stalin Rusiyanı xışla qəbul edib, atom silahı ilə yola saldı. Rusiyaya böyük səadət üz vermişdir ki, ağır illərdə onun hökumətinin başında Stalin kimi böyük və sarsılmaz bir sərkərdə dayanmışdı..." (Britaniya "Soyuznik" jurnalı, 1959-cu il, ¹ 17, səh. 11).

Məşhur yazıçı Mixail Şoloxov Stalinin ölümündən sonra ortaya çıxan şəxsiyyətə pərəstiş məsələsi üzrə öz fikrini belə ifadə etmişdir: "...Bəli, həqiqətən şəxsiyyət də vardı, pərəstiş də..." Sovet İttifaqı marşalı Jukov Stalinə yüksək qiymət verərək demişdir: "O, mümkün olmayan hər bir işi, mümkün etmişdir".

Azərbaycan dövləti ta qədimdən hərb tarixinə malik olduğu təqdirdə, bəzi dairələrdə bu amil inkar edilmişdir. Lakin qədim tariximiz, İkinci Dünya müharibəsində azərbaycanlıların göstərdikləri qəhrəmanlıq nümunələri həmin yanlış fikirləri alt-üst etmişdir. 1988-1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan parçalamaq təhlükəsi qarşısında idi. Bu dövrün şahidi kimi gördük ki, qara qüvvələrin təbliğatı əmin-amanlığı pozur, ziyalıların, ağsaqqalların sözü eşidilmir, respublikada hərc-mərclik hökm sürür.

Erməni millətçiləri Azərbaycan hakimiyyətində olan boşluqdan istifadə edərək Qarabağ torpaqlarımızı zəbt etdilər. Ölkə daxilindəki toqquşmalar, vəzifə iddiasında olanlar elə bir şərait yaratdılar ki, İkinci Dünya müharibəsində iştirak etmiş adlı-sanlı insanlar, əfsanəvi veteranlarımız təhqir olundular. Onlara qarşı kobudluq, hörmətsizlik adət şəklini almışdı. Müharibə veteranlarına qarşı ittihamlar səslənirdi ki, "Siz müharibədə başqa dövlətin maraqlarını qorumaq üçün vuruşmusunuz..."

15 iyun 1993-cü ildə ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdanda hamıdan əvvəl veteranlarımız sevindi. Qısa müddətdə veteranlara qarşı törədilən haqsızlıqlar, ədalətsizliklər aradan qaldırıldı.

"Veteranlar haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu Heydər Əliyev tərəfindən 28 iyun 1994-cü il tarixdə imzalandı. Bu qanunla müharibə, əmək, silahlı qüvvələr, daxili işlər və milli təhlükəsizlik orqanları veteranlarının statusu müəyyənləşdirildi.

"Veteranlar haqqında" qanunun qüvvəyə minməsi ilə bağlı ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: "...Azərbaycanın bütün ictimaiyyəti, bütün Azərbaycan xalqı bilməlidir ki, İkinci Dünya müharibəsinin, Böyük Vətən müharibəsinin veteranları bizim ən əziz, ən mötəbər insanlarımızdır. Onlara qayğı göstərmək, hörmət etmək, onların bütün problemlərini həll etmək bizim dövlətin və hər bir dövlət orqanının, hər bir namuslu Azərbaycan vətəndaşının borcudur".

Heydər Əliyev tərəfindən 1995-ci ildə imzalanan sərəncamla 9 may günü ölkəmizdə bayramlar sırasına daxil edildi. Onun bu incə qəlbli, kövrək insanlara qarşı olan isti münasibəti veteranlara yeni həyat bəxş etdi.

Hazırda Azərbaycan Respublikası Veteranlar Şurasına hörmətli general-mayor Dadaş Rzayev və onun birinci müavini Surxay Tağızadə rəhbərlik edirlər. Şura çalışır ki, hər bir veterana qayğı və diqqət göstərilsin, onlar tənha qalmasın, unudulmasın.

Prezident İlham Əliyev hər il İkinci Dünya müharibəsinin ildönümünü - 9 may bayramını iftixar hissi ilə qeyd edir, xüsusi sərəncamlarla Azərbaycan övladlarının xidmətlərini yüksək qiymətləndirir. Cənab Prezident Böyük Vətən müharibəsinin, eyni zamanda Qarabağ müharibəsi veteranlarının nümayəndələrini vaxtaşırı qəbul edir, onları dinləyir. Zəruri hallarda bu insanları mənzillə, avtomobillə təmin edir. Ehtiyacı olanlara maddi yardım göstərir.

Bu il də aprelin 30-da ölkə rəhbəri 1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsi əlilləri, iştirakçıları, həlak olmuş və sonradan vəfat etmiş döyüşçülərin dul arvadları, arxa cəbhədə fədakarlıq göstərən şəxslərlə bağlı üç sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncamlarla bu şəxslərə birdəfəlik yardımlar veriləcək, bəzi kateqoriyadan olan insanların sosial müdafiəsini gücləndirmək və onlara dövlət qayğısını artırmaq məqsədilə Prezident təqaüdü artırılacaq və xüsusi avtonəqliyyatla təmin ediləcəklər. Bu diqqət və qayğıya görə ölkə Prezidentinə minnətdarlığımızı bildiririk.

Müharibə veteranlarının bayramını təbrik edirik. Dünyasını dəyişmiş veteranların ruhu şad olsun, salamat qalanlara cansağlığı, xoş həyat diləyirik.

Cahangir NƏSİROV,

Azərbaycan Respublikası Veteranlar Şurasında Müharibə, Əmək və Silahlı Qüvvələr Təşkilatının Nəzarət Təftiş Komissiyasının sədri, Azərbaycan Respublikası Vəkillər Kollegiyasının üzvü, prokurorluq orqanlarının fəxri işçisi, baş ədliyyə müşaviri

Azərbaycan.-2014.- 8 may.- S.14.