Coşqun fəaliyyətin elmi salnaməsi

XX əsrin sonlarında yenidən dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan sabit bazar iqtisadiyyatına, insan hüquq və azadlıqlarına, birgəyaşayış qaydalarının sivil normalarına əsaslanan demokratik, hüquqi, dünyəvi cəmiyyətin formalaşması, dünya birliyində layiqli yerini tutması istiqamətində mühüm uğurlar qazanmışdır. Tarixi baxımdan qısa zaman kəsiyində qazanılmış bu uğurlar qeyri-adi idarəçilik və dövlətçilik bacarığına, zəngin həyat təcrübəsinə və fenomenal biliyə malik xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin adı ilə bilavasitə bağlıdır. Odur ki, bu gün Azərbaycan Respublikasının çiçəklənməsi, getdikcə möhkəmlənən beynəlxalq nüfuzu ulu öndərin tarixi missiyasının məntiqi nəticəsidir.

Heydər Əliyev Azərbaycanı müstəqilliyin bərpasının ilk illərində baş verən anarxiya, hərc-mərclik girdabından, siyasi çəkişmələrdən, vətəndaş müharibəsindən, parçalanmaq, müstəqilliyini itirmək təhlükəsindən xilas etmiş, bizə sabit inkişaf yoluna çıxmış bir dövləti əmanət qoymuşdur.

Bu gün xalqımızın milli sərvəti olan Heydər Əliyevin zəngin və həmişəyaşar irsinin sistemli araşdırılması, öyrənilməsi və təbliği Azərbaycan tarix elmi qarşısında duran qlobal, ümummilli və ümumdövlət əhəmiyyətli vəzifələrdən biridir.

2009-cu ildə AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun strukturunda "Əliyevşünaslıq" şöbəsinin yaradılması məhz bu zərurətdən irəli gəlirdi. Qısa müddət ərzində fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq şöbə Heydər Əliyevin nəzəri irsinin və dövlətçilik fəaliyyətinin tədqiqi sahəsində mühüm işlər görmüş, dahi rəhbərin coşqun fəaliyyətini özündə əks etdirən arxiv sənədlərini və materialları toplayaraq sistemləşdirmişdir. Bununla da Heydər Əliyevin nəzəri irsinin elmi əsaslarla öyrənilməsi üçün mühüm mənbə bazası formalaşmağa başlamışdır. Şöbə əməkdaşları tərəfindən Heydər Əliyevin fəaliyyətinin, nəzəri-siyasi baxışlarının müxtəlif aspektlərini özündə əks etdirən müxtəlif sənədlər toplusu hazırlanmış, məqalələr, kitablar, dissertasiyalar yazılmışdır. Başqa sözlə, "Əliyevşünaslıq" şöbəsi Heydər Əliyev irsinin araşdırılması sahəsində mühüm elmi mərkəz funksiyasını yerinə yetirir.

Ulu öndərin zəngin tarixi-nəzəri irsi, dövlətçilik fəaliyyəti və inkişaf strategiyası haqqında yüzlərlə əsərlər yazılmışdır. Lakin bu əsərlərin böyük əksəriyyəti və əsasən publisistik səpkidə yazıldığı üçün elmi-akademik tələblərlə tam uzlaşmır. Ona görə də ümummilli liderin çoxcəhətli elmi-nəzəri və əməli fəaliyyətinin kompleks şəkildə elmi əsaslarla öyrənilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Bu ehtiyacı nəzərə alaraq AMEA Tarix İnstitutunun rəhbərliyi ulu öndərin həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş ikicildlik akademik nəşrin hazırlanmasını qərara almışdı. Qısa müddətdə "Əliyevşünaslıq" şöbəsinin kollektivi iki cildlik "Heydər Əliyev" fundamental monoqrafiyasını hazırlayaraq geniş oxucu kütləsinə təqdim etdi. Bu dəyərli elmi tədqiqat əsərinin ərsəyə gəlməsində çox böyük əməyi və rolu olmuş A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, dövlət mükafatı laureatı Y.M.Mahmudovun xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır.

Geniş tədqiqatçılar heyəti tərəfindən yazılmış "Heydər Əliyev" iki cildlik elmi araşdırma dahi şəxsiyyətin ömür yolunun akademik səviyyədə araşdırılması yolunda mühüm addımdır.

Ulu öndərin irsinə yeni elmi baxışı ifadə edən bu qiymətli tədqiqat əsəri çoxsaylı və zəngin mənbələr əsasında yazılmışdır. Həmin mənbələr sırasında Heydər Əliyevin həm sovetlər, həm də müstəqillik dövründəki məruzələri, nitqləri, müsahibələri, xatirələri xüsusi yer tutur. Onun əsərlərində xalqımızın tarixi, milli-mənəvi dəyərləri, iqtisadiyyatı haqqında, eləcə də Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı regionları barədə çox dəyərli və qiymətli fikirlər, elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr, müddəalar vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişaf problemləri ilə bağlı fikirləri dövrü mətbuat səhifələrində və xüsusi nəşrlərdə çap olunsa da, 1969-1987-ci illərdə onun zəngin fəaliyyətinin əks olunduğu bir çox sənədlər indiyədək çap olunmadığından, arxiv fondlarında saxlanıldığından həmin materiallar elmi dövriyyəyə ilk dəfə məhz haqqında bəhs etdiyimiz iki cildliyə daxil edilmişdir.

Monoqrafiyanın hazırlanmasında Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının Siyasi Sənədlər Arxivinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin, AMEA Tarix İnstitutunun və bir çox nazirliklərin arxiv materiallarından istifadə edilmişdir.

Monoqrafiyanın strukturu Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin iki ictimai-siyasi dövrdə - sovet dövrü və müstəqillik dövrünə uyğun olaraq müəyyənləşdirilmişdir.

Kitabın birinci cildinin ilk bölməsində Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin 1969-cu ilə qədərki dövrdə onu əhatə edən ictimai-siyasi mühit işıqlandırılmışdır. Tədqiqat işinin bu hissəsində, həmçinin, Heydər Əliyevin dövlət təhlükəsizlik orqanlarında işlədiyi dövr (1944-1969-cu illər), DTK kimi imperiyapərəst bir qurumun milli maraqlarımızın müdafiəsinə yönəldilməsi istiqamətində göstərdiyi fəaliyyət, həmin orqanlarda milli kadrların hazırlanması və yerləşdirilməsi sahəsində gördüyü işlər, eləcə də erməni separatizminə qarşı apardığı mübarizə zəngin faktlar əsasında təhlil və tədqiq edilmişdir.

Monoqrafiyanın birinci cildinin ikinci bölməsində Heydər Əliyevin Azərbaycan SSR-in rəhbəri (1969-1982-ci illər) işlədiyi dövrdə respublikanın sosial-iqtisadi, mədəni, mənəvi inkişafının əsas meyilləri dərindən və hərtərəfli öyrənilmiş, zəngin arxiv materialları əsasında həmin mərhələnin bitkin tarixi, məntiqi elmi mənzərəsi verilmişdir.

Monoqrafiyada Heydər Əliyevin ictimai-siyasi həyatının mühüm mərhələsini təşkil edən keçmiş SSRİ dövlətinin rəhbərlərindən biri kimi çoxşaxəli fəaliyyəti də müfəssəl şəkildə işıqlandırılmışdır. Burada Heydər Əliyevin SSRİ kimi nəhəng dövlətin sosial-iqtisadi həyatının ən mühüm sahələrinin inkişafında oynadığı rolu, sovet dövlətinin xarici siyasət xəttinin həyata keçirilməsində onun fəal iştirakı, həmin illərdə Azərbaycanın inkişaf və tərəqqisi üçün gördüyü böyük işlər və digər məsələlər geniş, əhatəli şəkildə araşdırılmışdır. Yeri gəlmişkən ümummilli liderin SSRİ-nin siyasi rəhbərliyində təmsil olunduğu zaman göstərdiyi çoxşaxəli fəaliyyətini əks etdirən materialların əksəriyyəti Moskva arxivlərindən əldə edilmişdir.

"Heydər Əliyev" monoqrafiyasının II cildi ulu öndərin Azərbaycan Respublikasına rəhbərliyinin ikinci dövrünü əhatə edir. Ölkəmizdə dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması uğrunda mübarizə, dövlət təsisatlarının yaradılması, beynəlxalq normalara əsaslanan demokratik, hüquqi və dünyəvi milli dövlət quruculuğunun vüsət alması, milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi, yeni iqtisadi xəttin müəyyənləşdirilməsi ilə Azərbaycan Respublikasının dünya birliyinə uğurlu inteqrasiyası və digər mürəkkəb məsələlərin həlli cilddə öz geniş əksini tapmışdır.

II cildin "Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası və qorunub saxlanması uğrunda mübarizə" adlı birinci hissəsində SSRİ dövlətinin dağılması ərəfəsindən 1996-cı ilədək olan dövrdə ölkəmizdə cərəyan edən hadisələr geniş işıqlandırılmışdır. Burada 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanması uğrunda mübarizədə üzə çıxan milli azadlıq hərəkatında Heydər Əliyevin əvəzsiz rolu müəyyənləşdirilir, ümummilli liderin Naxçıvana gəlişinin respublikada siyasi proseslərin gedişinə təsiri, milli azadlıq mübarizəsinin vüsət almasında onun xidmətləri ətraflı şərh olunur. Eyni zamanda, dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonrakı ilk illərdə ölkədə yaranmış daxili vəziyyət, hakimiyyət böhranı, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və onun daxili vəziyyətə təsiri dərindən araşdırılır. Burada həmçinin ümummilli liderin Naxçıvan MR-in rəhbəri işlədiyi dövrdə muxtar respublikada dövlət quruculuğu istiqamətində gördüyü işlər, həmin illərdə qəbul edilmiş tarixi qərarlar kompleks şəkildə təhlil edilərək göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının müstəqil dövlət kimi sonrakı inkişafının bir çox konseptual məsələləri məhz Heydər Əliyev tərəfindən Naxçıvanda çalışarkən işlənib hazırlanmışdır.

Monoqrafiyanın II cildinin "Heydər Əliyev və Azərbaycan Respublikasında demokratik dövlət quruculuğu" adlanan ikinci hissəsi altı fəsildən ibarətdir. Bu hissədə Azərbaycan Respublikasında hüquqi dövlətin və demokratik cəmiyyətin formalaşması, hüquq mühafizə sisteminin möhkəmləndirilməsi, milli təhlükəsizliyin, insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması, ordu quruculuğunun davam etdirilməsi, çoxpartiyalı siyasi sistem və demokratik seçkilər, Yeni Azərbaycan Partiyasının cəmiyyətin aparıcı qüvvəsinə çevrilməsi, ulu öndərin iqtisadi inkişaf strategiyası, Azərbaycan Respublikasının neft siyasəti, xarici siyasət, sosial siyasət, milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və digər məsələlər zəngin tarixi faktlar əsasında işıqlandırılır. Qeyd olunur ki, məhz bu müdrik insanın səyləri və qətiyyəti sayəsində milli dövlətçiliyimizi, müstəqilliyimizi qoruyub saxlamaq mümkün oldu, qısa tarixi müddət ərzində müasir demokratik hüquqi, dünyəvi dövlətin təməlləri qoyuldu, əsas Konstitusiyamız qəbul edildi, ictimai həyatın bütün sahələrində əsaslı islahatlar həyata keçirildi və çox böyük tarixi nailiyyətlər qazanıldı.

İkinci cilddə həmçinin ulu öndər Heydər Əliyevin iqtisadi inkişaf strategiyasını və siyasi xəttini uğurla davam etdirən İlham Əliyevin dövlət başçısı kimi fəaliyyəti dövründə dinamik sosial-iqtisadi inkişaf yoluna çıxan Azərbaycan Respublikasının Qafqaz regionunda şəksiz lider dövlətinə çevrilməsi, ardıcıllıqla davam etdirilən iqtisadi və siyasi islahatların uğurlu nəticələri, regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli istiqamətində görülən işlər Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmdə nüfuzunun daha da artması və s. məsələlər sahəsində fəaliyyəti öz əksini tapmışdır. Xüsusi vurğulanır ki, dünyada iqtisadiyyatı ən sürətlə inkişaf edən, ən islahatçı dövlət kimi tanınan Azərbaycan Respublikasının son illərdəki bütün uğurları məhz ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə qoyulmuş möhkəm bünövrənin sayəsində mümkün olmuşdur.

Kitabda Heydər Əliyev Fondunun ötən dövr ərzində uğurlu fəaliyyətindən, o cümlədən Fondun Prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın bilavasitə təşəbbüsü ilə görülən işlərə, ölkəmizin hüdudlarından kənarda da yüksək qiymətləndirilən humanitar sahələrdəki genişmiqyaslı fəaliyyətinə də xüsusi diqqət yetirilmişdir.

Nəticə etibarı ilə deyə bilərik ki, müəlliflər heyəti qarşıya qoyulmuş əsas məqsədə - Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi illərdə ölkəmizin sosial-iqtisadi, mənəvi və mədəni tərəqqisi naminə göstərdiyi çoxşaxəli fəaliyyətin və tarixi xidmətlərin geniş mənzərəsini yaratmağa nail olmuşdur. Tarixçi alimlərimizin böyük zəhməti, səmərəli axtarışları nəticəsində ərsəyə gətirilmiş "Heydər Əliyev" iki cildlik fundamental tədqiqat əsəri ulu öndərin şəxsiyyətinə, onun çoxşaxəli siyasi-dövlətçilik fəaliyyətinə layiq əsər olmaqla Əliyevşünaslığın, bütövlükdə tarix elminin inkişafında mühüm mərhələ kimi səciyyələndirilə bilər.

Bu gün "Əliyevşünaslıq" şöbəsi öz elmi fəaliyyət istiqamətinə uyğun olaraq Heydər Əliyevin nəzəri və əməli irsini əhatə edən əsərlər üzərində elmi-tədqiqat işlərini uğurla davam etdirir. Şöbə əməkdaşları üzərlərinə götürdükləri ağır yükün məsuliyyətini dərindən dərk edir. İndiyədək görülmüş işlər, formalaşmış elmi potensial bu şərəfli missiyanın gələcəkdə də uğurla davam etdiriləcəyinə inam yaradır.

Ədalət QASIMOV,

AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun "Əliyevşünaslıq" şöbəsinin müdiri,

tarix üzrə elmlər doktoru

Azərbaycan.-2014.- 24 may.- S.6.