Türk dünyası ictimai fikrinin parlaq dühası

Əli bəy Hüseynzadə bütün türk dünyasının XIX əsrin sonu - XX əsrin birinci yarısında yetişdirdiyi ən görkəmli simalarından biridir. Əslində onu geniş dünyagörüşünə və universal biliyə, hərtərəfli ictimai-siyasi təfəkkürə malik olan şəxsiyyət adlandırsaq yanılmarıq. Çünki o, ədəbiyyatı öz əsərləri ilə zənginləşdirən böyük ədib, mütəfəkkir-filosof, türk dünyası ədəbiyyatının inkişafına təkan verən görkəmli ədəbiyyat tənqidçisi idi. Hüseynzadə qeyd edilənlərdən başqa həm də tədqiqatları ilə seçilən alim, istedadlı şair, təbabətdən öz imkanlarını əsirgəməyən həkim, rəssam, tərcüməçi, müəllim və jurnalist kimi fəaliyyət göstərmişdir. O, bütün sahələrdə yüksək bilik və bacarığını nümayiş etdirmiş, özünəməxsus mütəxəssis keyfiyyətləri ilə seçilmişdir. Azərbaycan mətbuatı və publisistikası Əli bəyin bu sahələrdəki xidmətlərini bu gün də hiss etməkdədir. Ə.Hüseynzadə dərin bilikli bir insan, şəxsiyyət kimi bütün mənalı ömrünü mənsub olduğu millətin və xalqın hərtərəfli tərəqqisinə həsr etmişdir.

Ə.Hüseynzadənin təkcə "Peyğəmbər kimi bütün türk dünyasında yeni üfüqlər açan" (Ziya Göyalp) "türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq" məqsədli ülvi və həqiqi məramı insanlığın ictimai təfəkkür xəzinəsinin son dərəcə dəyərli bir hissəsini təşkil edir. Elə məhz bu cəhətdən o, bütün türk xalqlarının sosial-siyasi həyatında və taleyində misli görünməmiş müstəsna əhəmiyyətli hadisə idi. Onun şəxsiyyəti və fəaliyyətinin özü tamamilə yeni olan tarixdir.

Öz böyük sələflərindən və tanınmış müasirlərindən fərqli olaraq, Əli bəy ictimai həyat hadisələrinin əsl mahiyyətini, onların səbəblərini və meydana çıxara biləcəkləri mənfilikləri düzgün qiymətləndirməyi məharətlə bacarmışdır. Ə.Hüseynzadə ilk dəfə olaraq belə bir ideya irəli sürürdü ki, "istibdaddan qurtuluş yolu, müstəbidlikdən xilasın çarəsi yalnız ittihaddadır". Mütəfəkkir bunu, - "bir millət üçün hər şeydən əqdəm arzu ediləcək qüvvət" adlandıraraq yazır: "İttihadın vacibliyini anlamayan, dərk etməyən, kor qalıb bunu görməyən millətlərin çıxılmaz girdablara düşəcəkləri gün kimi aşkardır... Bu gün hər bir dövlət qüvvətli olmağa can atır. Çünki hər bir firavanlığın yeganə əsası qüvvətdir. Zəmanəmizdə millətlərin səlamətinə, səadətinə yeganə vasitə budur".

Göstərmək zəruridir ki, Ə.Hüseynzadənin başçılıq etdiyi "İttihad hərəkatı" tamamilə yeni xarakterli məzmun daşıyırdı. Bu hərəkat möhkəm təməlli ideoloji bazaya malik olduğuna görə, turançılıq onun ən xoş məramlı sosial-siyasi ideoligiyası idi. Turançılıq ideologiyası ilk növbədə, panislamizmə qarşı çevrilmişdi. Digər tərəfdən isə o, türk birliyini siyasi cərəyan kimi sosial-siyasi həyat meydanına çıxarmışdı. Əli bəyin bilavasitə özünün ideoloqu olduğu turançılıq ideologiyası hər cür təcavüzün, istismarın və digər siyasi qərəzli mövqelərin tam əleyhinə çıxır, müsəlman Şərqinə təzyiqlər göstərən "Avropa təcavüzü" qarşısında ancaq özünümüdafiə, özünütanıma və özünütəkmilləşdirmə məqsədlərinə xidmət edirdi.

Ə.Hüseynzadə ittihadın mahiyyətini açıqlayaraq yazırdı: "...Məsələ ittihad, yaxud tövhid məsələsi deyil. Əsl məsələ dil, din birliyini qorumağın vacibliyini bilməkdir. Çünki yalnız bu yolla türklər harada yaşayırsa-yaşasın bir-birini tanıyacaq, sevəcəkdir. Mədəniləşmə və tərəqqi yolunda bir-birinə kömək edəcəkdir".

Mütəfəkkir-filosof dil və din birliyini "gələcəyə doğru yol" adlandıraraq israrlı şəkildə tələb edirdi ki, "məqsədimiz bu yoldan ayrılmamaq, müntəzəm və tədricən irəliləmək, yəni təkamül yolu ilə tərəqqiyə xidmət etməkdir".

Deməli, Ə.Hüseynzadənin "İttihad hərəkatı"nın (yəni birlik, ittifaq hərəkatının) sosial-siyasi və müəyyən dərəcədə də hüquqi məzmunlu proqramı hər cür təcavüzkar və istibdad yönümlü siyasət əleyhinə çıxaraq öz qarşısına sırf ideoloji mübarizə məqsədini qoymuşdu ki, bu da dinc vasitələrin köməyilə mübarizə aparmağın ən humanist və demokratik yolu idi.

Əli bəy Hüseynzadəni xarakterizə edən ən müstəsna əhəmiyyətli keyfiyyəti onun böyük və alovlu bir vətənpərvər olması idi. O, ömrünün bütöv bir hissəsini (1890-cı ildən vəfat etdiyi 1940-cı ilədək) Türkiyədə yaşasa da, vətəni Azərbaycanı bir an da olsa unutmamış, onu həmişə böyük məhəbbətlə sevmişdir. Ə.Hüseynzadə və Azərbaycan bir-birini tamamlayan məfhumlardır. Vətən - Azərbaycan onun dini və imanı, obaları, dağları və meşələri ilə gözoxşayan doğma yurdu idi. Belə bir bütöv şəxsiyyət vətəni sevməyə bilməzdi. Vətən Əli bəyin həyatının mənası, onun bütün varlığının guşə daşı idi.

Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın milli iqtisadiyyatı, siyasi müstəqilliyi və suverenliyi onun ən yüksək amalı olmuşdur. O, bütün həyatı və ömrünü sərf etdiyi əməli fəaliyyəti boyu Azərbaycanı beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyekti görmək arzusu ilə yaşadı və öz amalına son nəfəsinədək sadiq qaldı. Çünki o, özünün "Türklər ya ölərlər, ya hicrət edərlər, fəqət qul olmazlar" aforizminə qəlbən inanırdı.

Habil QURBANOV,

AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun "Dövlət və

hüquq nəzəriyyəsi, mülki hüquq və mülki proses"

şöbəsinin müdiri, hüquq üzrə elmlər doktoru, professor

Azərbaycan.-2014.- 4 noyabr.- S.7.