Toxumsuz toxumçuluq təsərrüfatı

Ölkədə toxumçuluğun vəziyyəti günün tələblərinə cavab vermir

Söhbət Samux rayonundakı R.Əliyev adına Tərəvəz, Bostan və Kartof Toxumçuluğu Dövlət Kənd Təsərrüfatı İstehsal Müəssisəsi Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətindən gedir. Bir zaman burada güclü ictimai təsərrüfat fəaliyyət göstərirdi. Sonralar dönərgəsi döndü. Torpaqlar talan edildi. Yüzlərlə hektar sahə pay torpağı kimi paylanıldı. 150 hektarı qalırdı, onun da 100 hektarı 3 nəfər tərəfindən zəbt olundu. Hər birinin də əlində daşdan keçən sənədi var. Guya əvvəlki müdirin razılığı ilə torpaqlar icarəyə verilib. Elə isə icarə haqqı niyə ödənilmir?

Məsələyə inzibati orqanlar, nüfuzlu şəxslər, hətta Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi də qarışıb. Lakin nəticə yoxdur ki, yoxdur. Beləliklə, illərdən bəri dövlət torpağına sahib çıxanların əlini saxlayan, bu müşkül məsələni nizama salan tapılmır. Dövlət təsərrüfatı isə yerində sayır. İstehsal yox, gəlir yox, fayda yox. Başqa sözlə desək, adı var, özü yox.

Bu dövlət təsərrüfatı cari ili də əliboş yola salır. Samux Rayon Dövlət Toxum Müfəttişliyinin rəisi Rahil Həsənov deyir ki, sözügedən MMC-də neçə ildir bir kiloqram tərəvəz və digər toxumlar istehsal olunmayıb. Bu faktı rayon statistika idarəsində də təsdiq etdilər.

Samux rayonu tərəvəzin məskənidir. Mütəxəssislərin hesablamalarına əsasən, ölkədə istehsal olunan tərəvəz toxumunun əksəriyyəti Samuxun payına düşür. Amma bu iş özəl bölmənin hesabına fərdi adamların əli ilə görülür. Dövlət toxumçuluq təsərrüfatının fəaliyyəti isə tamamilə pozulub. Rayon üzrə vahid qaydada çeşidləmə, qablaşdırma məsələlərinə əsla fikir verilmir. Özəl təsərrüfatlarda satılan ispanaq, tərə, turp, keşniş, şüyüd, acıtərə toxumları laboratoriyada yoxlanılmır, sertifikat alınmır. Onlar gözəyarı seçilir, primitiv qaydada torbalara doldurulub satılır.

Bazarlarda yerli toxumlara çox az rast gəlinir. Tərəvəz toxumları əsasən xaricdən gətirilir. Fransadan şüyüd, Hollandiyadan xiyar, İsraildən tərəvəz, İrandan yonca və müxtəlif göy-göyərti toxumları alınıb satılır. Mütəxəssislər deyirlər ki, kənardan gələn toxumların əksəriyyətinin geni dəyişdirilib, keyfiyyəti aşağıdır. Lakin onların səliqə-sahmanı, zahiri görkəmi alıcının diqqətini cəlb edir və həmin toxumlar həvəslə alınır. Bunların geni sağlamdırmı, yerli şəraitə uyğun gəlirmi? Baxan yoxdur!

"2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nın icra olunduğu bir vaxtda R.Əliyev adına Tərəvəz, Bostan, Kartof Toxumçuluğu Dövlət Kənd Təsərrüfatı İstehsal Müəssisəsi Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin miskin vəziyyəti ciddi təşviş doğurur.

Bu müəssisənin işi bəlli. Bəs ümumən ölkədə vacib strateji sahə sayılan toxumçuluğun vəziyyəti necədir?

Son illər aqrar sahənin inkişafı ilə əlaqədar ölkədə bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilir. "Toxumçuluq haqqında", "Seleksiya nailiyyətləri haqqında", "Genetik ehtiyatların mühafizəsi haqqında" qanunlar qəbul olunub. Həmin qanunlarda və digər sənədlərdə bu mühüm sahədə işlərin nizamlanmasının konkret yolları göstərilir.

Bəllidir ki, toxumçuluğun məqsədi və vəzifəsi yüksək məhsuldarlığa və sabit irsi əhəmiyyətə malik, xəstəliyə, ziyanvericilərə və müxtəlif iqlim şəraitinə dözümlü bitki sortları yetişdirməkdən və onların çoxaldılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Toxumlar əsasən təcrübə stansiyalarında, fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən istehsal olunur. İcra üzərində nəzarəti isə Dövlət Toxum Müfəttişliyi həyata keçirir. Son illər 300-dən çox toxumtəmizləyən aqreqat alınmış, müxtəlif növ toxumlar üçün geniş sahədə saxlanc yerləri tikilmişdir. Nazirlər Kabinetinin 25 iyun 2007-ci il tarixli qərarına uyğun olaraq birinci və ikinci repreduksiyalı toxum və ting satan subyektlərə dövlət büdcəsindən subsidiyalar verilir.

Cari ilin 9 ayı ərzində 71 toxumçuluq təsərrüfatı qeydiyyatdan keçmiş və şəhadətnamə almışdır. Bununla da mövcud toxumçuluq təsərrüfatlarının sayı 353-ə çatmışdır. Bu iş əsasən dövlət müəssisələrinin - MMC-lərin üzərinə düşür. Onların hər birində öz profilinə uyğun müəyyən məhsul üzrə toxum istehsalı nəzərdə tutulur. Lakin nəzarət və tələbkarlıq olmadığı üçün həmin MMC-lər öhdələrində olan torpaqlarda öncə iqtisadi cəhətdən daha sərfəli bitkilərə üstünlük verir və bununla da öz vəzifə borclarını bir növ unudurlar. Məsələn, Tovuz rayonunda kartofçuluq üzrə zəngin ənənəsi olan Alakol Dövlət Kartof Toxumçuluğu Müəssisəsi son illər bircə kiloqram kartof toxumu istehsal etməmişdir.

Ölkəmizdə regionların sosial-iqtisadi inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı və xalqın güzəranının yaxşılaşdırılmasına getdikcə daha çox diqqət yetirilir. Dövlət başçısı İlham Əliyev cari ildə aqrar sahənin inkişafı ilə əlaqədar 3 mühüm sənəd imzalayıb. Xüsusən idarəetmənin təkmilləşdirilməsi üçün görülən və görüləcək tədbirlər daha çox diqqəti cəlb edir. Bununla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, toxumçuluq məsələsi əlaqəli və əhatəli həll olunmadığı üçün fermerlər gündəlik fəaliyyətlərində bir sıra problemlərlə üzləşirlər. Məhsulun bioloji xüsusiyyətləri, əkin-biçin mərhələləri, xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri, yerli mühitə uyğun sort seçimi, aqrotexniki tədbirlər və onların icra müddətləri üçün səriştəli mütəxəssis sözü tələb olunur. Sonra da məhsulun yığımı, bazar problemi, nəqliyyat məsələsi, toxumun seçilməsi, mühafizəsi...

Öz işlərini sistemli surətdə quran bir sıra təsərrüfatlarda bu məsələlər uğurla həll olunur. Samux rayonundakı "Amin" toxumçuluq təsərrüfatında hər il azı 100 hektardan çox sahəyə taxıl əkilir. Fermer Yunis Ələkbərov deyir ki, əsasən elit toxum səpirlər. Sahələrə nümunəvi xidmət etmək hesabına 150-200 ton rayonlaşdırılmış toxum götürülərək satışa hazırlanan bir neçə toxum kisəsinə baxdıq. Kisənin üstündə oxuyuruq: bu etiket "Toxumçuluq haqqında" qanuna uyğun olaraq Dövlət Toxum Müfəttişliyi tərəfindən hazırlanmışdır. Sonra konkret məlumatlar yazılıb. Məhsulun növü, sortun adı, çəkisi, istehsalçının kodu, istehsal ili, sonda da ünvan, imza - "Amin" firması. Samux rayonu, Qarayeri qəsəbəsi.

Dövlət Aqrar Universitetinin dosenti, əməkdar kənd təsərrüfatı işçisi, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Firudin Qurbanov deyir ki, keyfiyyətli toxum həmişə öz alıcısını tapır. Bu gün əkinlə məşğul olan insanların ən böyük səhvi hər hansı babat məhsulu gözəyarı surətdə toxum hesab etmələridir: "Fermerlərin çoxu biçin zamanı sahənin bir az təmiz, yaxşı görünən hissəsinin məhsulunu anbarda toxum kimi saxlayırlar. Ancaq bilməlidirlər ki, o məhsul toxum üçün nə dərəcədə yararlıdır. Ona görə də fermerlərə izah etmək lazımdır ki, hansı hallarda məhsula toxum deyirik, yaxud ondan əmtəəlik məhsul kimi istifadə edirik".

Mütəxəssisin fikrinə görə, hər bir fermer toxum alarkən onun sertifikatının olub-olmamasına xüsusi diqqət yetirməlidir. Çünki sertifikatı olan toxumlarda məhsuldarlıq faizi və sortu bilinir. Bu da gələcək məhsulun keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.

Firudin Qurbanov onu da bildirir ki, yerlərdəki toxumçuluq idarələrində, eləcə də laboratoriyalarda çalışan işçilərin əksəriyyəti bu sahənin mütəxəssisi deyil. Onların çoxu, elə fermerlərin özləri də toxumçuluğa olan tələblərdən xəbərsizdirlər: "İndi aqrar sahədə toxumçuluq problemi ön plana keçir. Axı, məhsulun taleyi bilavasitə toxumun keyfiyyətindən asılıdır. Bunu isə müvafiq ixtisası olan təcrübəli, səriştəli adamlar təyin edə bilərlər. Ona görə də Dövlət Aqrar Universitetində toxumçuluq şöbəsinin olması və beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi çox vacibdir".

Bu yaxınlarda Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunda ölkədə toxumçuluğun mövcud vəziyyəti və bu sahədə fəaliyyətin beynəlxalq standartlara uyğunlaşmasına həsr edilmiş təlim seminarı keçirilmişdir. Qeyd olundu ki, Türkiyənin toxumun qeydiyyatı və sertifikatlaşdırılma sisteminə uyğun modelin Azərbaycanda tətbiqi, ümumiyyətlə, iki ölkə arasında toxumçuluq fəaliyyətinin və toxum bazarının inkişafına dair əməkdaşlıq edilməsi vacibdir.

Azərbaycanda toxumçuluğun müasir tələblərə cavab verməsi üçün uğurlu addımlar atılır. İlk dəfə olaraq Yevlax şəhərində "Azərtoxum" MMC-nin bazasında müasir texnologiya əsasında toxum emal edən, dərmanlayan və qablaşdıran zavod istifadəyə verilmişdir. Başqa misallar da var. Amma sayları və fəaliyyətləri gündən-günə artan tələbatı ödəmir. Odur ki, toxumçuluq kimi çox gərəkli bir işin dağınıq, primitiv, adda-budda yerlərdə təşkilindənsə, vahid sistem halında, elmi əsaslar üzrə qurulan müəssisələrin sayı artırılmalıdır.

Əhməd İSAYEV,

Azərbaycan.-2014.- 27 noyabr.- S.5.