Forumun Azərbaycan dərsləri

IV Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu

Bu günlərdə Azərbaycan Respublikasının paytaxtında dördüncü dəfə keçirilən ənənəvi Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun işi müvəffəqiyyətlə başa çatdı. Azərbaycanda tarixən formalaşmış və uğurla inkişaf etdirilən zəngin mədəniyyətlər, sivilizasiyalar və konfessiyalararası işbirliyi ənənələri, davamlı inkişaf proseslərinin planlaşdırılması və idarə edilməsi sahəsində müasir innovasiyalar ölkənin bəşəriyyətin XXI əsrdə üzləşdiyi qlobal humanitar çağırışların müzakirəsi üçün beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınan mərkəzə çevrilməsini şərtləndirib. Forumun işində 500-ə yaxın görkəmli dövlət və ictimai xadim, alim, o cümlədən 14 Nobel mükafatı laureatı, 60-dan çox ölkədən vətəndaş cəmiyyəti və kütləvi informasiya vasitələri təmsilçiləri iştirak edib.

Forumun açılışındakı proqram xarakterli çıxışında Prezident İlham Əliyev bir daha vurğulayıb ki, müasir humanitar inkişaf istiqamətləri Azərbaycanın dövlət siyasətinin prioritetləridir. Dövlət başçısı həmçinin qeyd edib ki, ölkədə gerçəkləşdirilən siyasi kurs milli iqtisadiyyatın sürətli inkişafının sosialyönümlü olmasına istiqamətləndirilib. Bu isə öz növbəsində uğurlu humanitar inkişaf üçün önəmli faktordur.

Qeyd edilənlərin məntiqi nəticəsi kimi iqtisadi inkişafın humanitar aspektləri forumda müzakirəyə çıxarılan əsas mövzulardan idi və bu məsələlər əsasən davamlı inkişaf və ekoloji sivilizasiyaya həsr olunmuş "dəyirmi masa"da araşdırılırdı. "Dəyirmi masa"nın həmsədrləri Litva Respublikasının sabiq prezidenti Vitautas Landsbergis, Nobel mükafatı laureatları ABŞ-dan olan professorlar Robert Laflin və Corc Smut, həmçinin bu məqalənin müəllifi idi.

Bəlli olduğu kimi, BMT-nin təşəbbüsü ilə 190-dan artıq ölkə və 23 beynəlxalq qurum tərəfindən qəbul edilmiş Minilliyin İnkişaf Məqsədləri, eyni zamanda 2015-ci ildən sonrakı dövrün gündəliyinə əsasən davamlı inkişaf, onun müxtəlif aspektləri XXI əsrin prioritetləri kimi müəyyənləşdirilib və "gələcəksiz inkişaf", "qeyri-bərabər inkişaf" kimi neqativ tendensiyaların aradan qaldırılmasına yönəldilib. Davamlı inkişaf həmçinin "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" milli inkişaf konsepsiyasının da prioritetidir. Davamlı inkişaf elə dövlət planlaşdırması və idarəetmə metodlarının tətbiqini nəzərdə tutur ki, onlar indiki nəsillərin rifahını təmin etməklə yanaşı, gələcək nəsillərin inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırmır. Bu problemlərə həsr edilmiş "dəyirmi masa" da müxtəlif ölkələrdə davamlı inkişaf və ekoloji sivilizasiya məqsədlərinin gerçəkləşdirilməsi üçün həyata keçirilən siyasi kursların səmərəliliyindən bəhs olunub. Prezident İlham Əliyevin də vurğuladığı kimi, bu istiqamətdə Azərbaycanın təcrübəsi olduqca pozitiv və diqqətəlayiqdir. Bu fakt bir çox beynəlxalq qurum və müstəqil ekspertlərin hesabatlarında öz əksini tapıb. Ölkəmizin davamlı inkişaf proseslərinin planlaşdırılması və idarə edilməsi sahəsində uğurları sayəsində bu gün Azərbaycan dünya liderləri - İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına üzv dövlətlər, həmçinin "Böyük yeddilik" (G 7) və dünya istehsalının 80 faizini təmin edən "Böyük 20-lik" (G 20) qrupuna aid dövlətlərlə müqayisə olunacaq durumdadır. Bu, eyni zamanda davamlı inkişaf edən cəmiyyətin formalaşdırılmasında dövlət qurumları ilə yanaşı, ictimai təşkilatların fəal iştirakının təzahürüdür. Sözügedən prosesdə Heydər Əliyev Fondu, onun prezidenti, UNESCO və ISESCO-nun xoşməramlı səfiri, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın müstəsna rolu da xüsusi qeyd olunmalıdır. Onun ölkə daxilində və xaricdə təhsil, elm, mədəniyyət sahəsində fəaliyyəti davamlı inkişaf və ekosivil cəmiyyətə keçid astanasında olduqca önəmli faktor kimi dəyərləndirilməlidir.

Bu gün Azərbaycan iqtisadi cəhətdən dünyanın ən dinamik inkişaf edən ölkəsidir. Dünya Bankının 2014-cü ilin avqustunda dərc olunmuş bilgilərinə görə Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı 2003-2013-cü illərdə 3,5 dəfə artıb. Bu, həm postsovet məkanında, həm də "Böyük yeddilik" (G 7) və "Böyük 20-lik" (G 20) ölkələri arasında qeydə alınan ən yüksək artım göstəricisidir. Göstərilən zaman kəsiyində daha diqqətçəkən artım "20-lik qrupu"na aid dövlətlərdə müşahidə olunub. Həmin qrupa ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, Çin, Hindistan, Braziliya, Türkiyə, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı, İndoneziya, Meksika və bir sıra digər ölkələr daxildir. Şəkil 1-də Azərbaycanın iqtisadi artım göstəriciləri məhz bu ölkələrlə müqayisədə təqdim olunub. Dünya Bankının hesabatlarına əsasən tərtib olunmuş qrafikdən də göründüyü kimi, 2003-2013-cü illərdə 3 dəfədən çox iqtisadi artım ancaq Çində və Azərbaycanda müşahidə edilib. Maraqlıdır ki, eyni dövrdə Çində iqtisadi göstəricilər 3,1, Azərbaycanda isə 3,5 dəfə artıb. Qeyd olunan ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının miqyası müxtəlif olsa da, bu göstəricilərin adambaşına hesablanması nəticəsində ölkəmizin uğurları daha çox diqqət çəkir. Bu, inkişaf proseslərinin planlaşdırılması və idarə edilməsi sahəsində düzgün milli siyasətin gerçəkləşdirilməsi sayəsində mümkün olub. Davamlı inkişaf və ekoloji sivilizasiya problemlərini müzakirə edən forum iştirakçıları da müzakirələr sonucunda bu həqiqəti təsdiqləyiblər.

Şəkil 1. 2003-2013-cü illərdə adambaşına ÜDM-in artımı: "Böyük 20-lik"(G 20) və Azərbaycan Respublikası.

(Mənbə: http://dat,a.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD, Avqust 2014-cü il)

Artıq qeyd olunduğu kimi, davamlı inkişafın başlıca xüsusiyyəti indiki nəslin rifahını təmin edən və gələcək nəsillərin inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırmayan siyasətin reallaşdırılmasıdır. Bu sahədə dövlət siyasətinin uğuru beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müəyyənləşdirilən xüsusi statistik göstəricilər əsasında qiymətləndirilir. Davamlı inkişafın başlıca göstəricilərindən biri ümumdaxili məhsulun (ÜDM) istehsalı üçün enerji sərfi göstəricisidir. Belə yanaşma həm milli maraqlara cavab verir, həm də beynəlxalq prioritetlərə uyğundur. Bir tərəfdən resursların, o cümlədən enerji resurslarının rasional istifadəsi səmərəli iqtisadiyyatın tələbləri sırasındadır. Digər tərəfdən belə yanaşma lokal və qlobal ekologiya sahəsindəki problemlərin çözülməsinə, eyni zamanda hazırda bütün bəşəriyyət üçün aktual problemə çevrilən qlobal iqlim dəyişikliklərinə təsirlərin azalmasına xidmət edir. Bununla bağlı olaraq davamlı inkişafın göstərilən indikatorunun monitorinqi beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən xüsusi dəqiqliklə həyata keçirilir. Bu metodikaya əsasən enerjidən istifadə səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı onun köməyi ilə istehsal olunmuş ÜDM-in dəyəri ABŞ dolları ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif ölkələrdə dolların alıcılıq qabiliyyəti fərqli olduğundan, bu zaman hər bir ölkə üçün Dünya Bankı tərəfindən hesablanan alıcılıq pariteti nəzərə alınmaqla, beynəlxalq dollardan istifadə olunur. Enerji vahidi kimi onun bir kiloqram neftdə olan ekvivalenti götürülür. Enerji mənbələri müxtəlif ola bilər, lakin onun ekvivalenti kimi bir kiloqram neftdəki həcminin seçilməsi ölkələr arasında müqayisə aparmaq zərurətindən irəli gəlir: konkret zaman kəsiyində neftin qiyməti dünyada bütün ölkələr üçün eynidir. Aydındır ki, beynəlxalq qurumlar belə qiymətləndirmələr aparmaq üçün bütün dünya üzrə bilgilərin toplanması və təhlilinə xeyli vaxt sərf edirlər. Bu üzdən də 2014-cü ildə beynəlxalq təşkilatlar 2011-ci ilə aid bilgiləri yayıblar.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında 2003-2011-ci illər arasında bir kiloqram neftdə olan qədər enerji sərfi hesabına istehsal olunmuş ÜDM-in dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Şəkil 2-də 2014-cü ildə Vaşinqtonda Beynəlxalq Bankın dərc etdiyi materiallardan götürülmüş bilgilər əksini tapıb.

Şəkil 2. Azərbaycan Respublikası: bir enerji vahidinin (1 kq neftdə olan enerjinin ekvivalenti) sərfi nəticəsində istehsal olunmuş ÜDM (ABŞ dolları alıcılıq pariteti nəzərə alınmaqla, 2011-ci ilin qiymətləri).

(Mənbə:http://data.worldbank.org/indicator/EG.GDP.PUSE.KO.PP.KD?page=2, Avgust, 2014)

Şəkildən də göründüyü kimi, göstərilən zaman çərçivəsində enerji sərfi səmərəliliyi ölkədə 2,5 dəfədən çox artıb. Ehtimal etmək olardı ki, bu durum ölkə iqtisadiyyatının spesifikliyi ilə bağlıdır. Belə ki, milli iqtisadiyyatda neft və qazın istehsal və ixracının payı yüksəkdir. Ona görə də forumda bu məqalənin müəllifi tərəfindən dünyanın digər neft və qaz istehsalçısı və ixracatçısı olan bir sıra ölkələrdə sözügedən indikatorları xarakterizə edən müqayisəli bilgilər təqdim olundu. Bu müqayisənin nəticələri Şəkil 3-də əksini tapıb.

Şəkil 3. Bir enerji vahidinin (1 kq neftdə olan enerjinin ekvivalenti) sərfi nəticəsində istehsal olunmuş ÜDM (ABŞ dolları alıcılıq pariteti nəzərə alınmaqla, 2011-ci ilin qiymətləri)

(Mənbə:http://data.worldbank.org/indicator/EG.GDP.PUSE.KO.PP.KD?page=2, Avqust, 2014)

Görünən odur ki, 2003-cü illə müqayisədə karbohidrat ixrac edən bütün ölkələr ÜDM istehsalı üçün enerji sərfi səmərəliliyini artırıblar. Lakin Azərbaycan Respublikasında bu proses daha böyük effekt verib. Dünya Bankının siyahısında 2003-cü ildə son yerlərdən birini tutan ölkə hazırda həmin göstəriciyə görə, Küveyt, BƏƏ, Venesuela, Qazaxıstan və başqalarını geridə qoyub. Bu il Azərbaycan davamlı inkişafın eyni göstəricisinə əsasən ötən il geridə qaldığı Norveçi də qabaqlayıb.

Bəlli olduğu kimi, Xəzəryanı ölkələrin də hamısı karbohidrat istehsalçısı və ixracatçısıdırlar. Hazırda Azərbaycan bu istiqamətdə Xəzəryanı regionda şəksiz liderə çevrilib. Lakin bu halda müqayisəli təhlilə davamlı inkişafın digər indikatoru - 1000 ABŞ dolları dəyərində ÜDM-in istehsalı üçün istifadə olunan enerji sərfi göstəricisi cəlb edilib. Forum iştirakçıları bu faktları inkişaf proseslərinin Azərbaycan iqtidarı tərəfindən səmərəli idarə edilməsi göstəricisi kimi dəyərləndirdilər və təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqini tövsiyə etdilər.

Cədvəl. 1000 ABŞ dolları dəyərində ÜDM (alıcılıq pariteti nəzərə alınmaqla) istehsalı üçün enerji sərfi: Azərbaycan və Xəzəryanı ölkələr.

(Mənbə:data.worldbank.org/indicator/EG.USE.COMM.GD.PP.KD,24 August, 2014)

Eyni zamanda, forumda davamlı inkişaf məsələlərinin müzakirəsi və müxtəlif ölkələrin bu sahədə nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi zamanı bir daha vurğulandı ki, Azərbaycan bu göstəricilərə görə "Böyük yeddilik" (G 7) və "Böyük 20-lik" (G 20) qrupundan olan lider ölkələr sırasına qatılıb. Şəkil 4-də "Böyük yeddilik" ölkələri və Azərbaycanda ÜDM istehsalı üçün enerji sərfi səmərəliliyi göstəriciləri müqayisə edilib. Şəkildən göründüyü kimi, ölkəmizdə davamlı inkişafın bu indikatoru həm göstərilən qrup dövlətlər üçün orta göstəriciləri, həm də ayrı-ayrı ölkələrin göstəricilərini üstələyir. Resursların ölkəmizdə belə effektli idarə edilməsi üsulu, iqtisadiyyatla yanaşı, ekoloji cəhətdən də önəmlidir və qlobal iqlim dəyişikliklərinin qarşısının alınmasına yönəlik beynəlxalq səylərə məsuliyyətli yanaşmadan xəbər verir.

Azərbaycan Respublikasının indiki və gələcək nəsillərin maraqları naminə davamlı inkişaf proseslərinin planlaşdırılması və idarə edilməsi sahəsindəki uğurları eyni zamanda bu istiqamətlərdə insan potensialının formalaşdırılmasına yönəlmiş milli siyasətin nəticəsidir. Bu siyasətin qabaqlayıcı xarakter daşımasını təsdiqləyən daha bir fakt. BMT və UNESCO 2005-2014-cü illəri davamlı inkişaf sahəsində təhsil onilliyi elan ediblər. Bu barədə sənəd 2005-ci ilin fevralında Nyu Yorkda BMT-nin baş katibi Kofi Annan və UNESCO-nun baş direktoru Koişiro Matsuuri tərəfindən imzalanıb (Mənbə: UNİS/UNF63, February 28, 2005). Ümummilli lider Heydər Əliyevin təsdiqlədiyi Təhsil konsepsiyasına uyğun olaraq, Azərbaycanda bu prosesə göstərilən tarixdən 4 il əvvəl start verilib. Konsepsiyaya əsasən, Təhsil Nazirliyinin əmri ilə 2001-ci ildə davamlı insan inkişafı orta ümumtəhsil məktəblərinin tədris proqramlarına salınıb. 2003-cü ildə Azərbaycanda davamlı insan inkişafına dair orta məktəbləri üçün ilk dərs vəsaiti nəşr edilib. Bu barədə informasiyanı BMT "innovativ ideya və fəaliyyət" kimi bütün dünyaya yayıb (Mənbə: http://hdr.undp.org/nhdr/impact, Desember 19, 2005). Cənab İlham Əliyevin "qara qızıl"ın "insan qızılı"na transformasiyası ilə bağlı konsepsiyası, bu istiqamətdə praktiki fəaliyyəti, o cümlədən təhsil, sağlamlıq və idman sahəsində atılan önəmli addımlar sözügedən siyasətin səmərəliliyinin və uğurla inkişaf etdirilməsinin real təzahürüdür. Bu prosesdə Heydər Əliyev Fondu, onun prezidenti Mehriban Əliyevanın xüsusi rolu danılmazdır. Heydər Əliyev Fondunun "Yenilənən Azərbaycana yeni məktəb" Proqramı, digər layihə və proqramlar insan potensialının formalaşdırılması işinə ciddi töhfələrdir.

Ekoloji sivilizasiyaya keçidə hazır cəmiyyətin formalalaşdırılmasında xüsusilə gənclər və gənclər təşkilatlarının mühüm rol oynaya biləcəyi barədə fikirlər səsləndirilib. Forumda bu baxımdan Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təsisçisi və rəhbəri olduğu IDEA (Ətraf mühitin mühafizəsi naminə beynəlxalq dialoq) kampaniyasının fəaliyyəti müsbət örnək kimi qəbul edilmişdir.

Şəkil 4. Bir enerji vahidinin (1 kq neftdə olan enerjinin ekvivalenti) sərfi nəticəsində istehsal olunmuş ÜDM (ABŞ dolları alıcılıq pariteti nəzərə alınmaqla): "Böyük yeddilik" (G 7) ölkələri və Azərbaycan Respublikası.

(Mənbə:http://data.worldbank.org/indicator/EG.GDP.PUSE.KO.PP.KD?page=2), August, 2014

Forumdakı giriş nitqində Prezident İlham Əliyev ölkədə inkişaf proseslərinin planlaşdırılması zamanı gerçəkləşdirilən siyasətin sosialyönümlü olmasına bir daha diqqət çəkib. Elə davamlı inkişafa həsr olunmuş "dəyirmi masa" da dünyanın müxtəlif ölkələrində humanitar inkişaf sahəsində əldə edilmiş nəticələr müzakirə olunub. Forum iştirakçılarının diqqətinə Azərbaycan Respublikasının sosial inkişafını xarakterizə edən və beynəlxalq qurumların yaydığı bilgilər çatdırılıb. Bu məqsədlə Cini əmsalı kimi indikatorlar, həmçinin əhali gəlirlərinin paylanmasının kvintil təhlili nəticələrindən istifadə olunub. Cini əmsalı əhali arasında gəlirlərin bərabər paylanmasını xarakterizə edir və 0-la (tam bərabərlik) 100 (tam qeyri-bərabərlik) arasında dəyişə bilər. Dünyanın heç bir yerində tam bərabərlik və ya tam qeyri-bərabərlik müşahidə olunmur. Bu da tam ədalətlidir. Çünki tam bərabərlik motivasiya etmir, tam qeyri-bərabərlik isə insan potensialının fərdi inkişafını perspektivsiz edir. Bu baxımdan Cini əmsalının ən aşağı milli göstəricisi 30-a yaxındır ki, bu da sosial siyasətin yüksək səviyyəsindən xəbər verir. Şəkil 5-də bu sosial indikatorun "20-lik qrupu" (G 20) ölkələri və Azərbaycan üçün göstəriciləri tutuşdurulub.

Şəkil 5. Cini əmsalı: "Böyük 20-lik" (G 20) ölkələri və Azərbaycan Respublikası.

(Mənbə: Human Development Report, UNDP, New York, 2014)

Göründüyü kimi, Azərbaycanın sosial inkişafın planlaşdırılması və idarə edilməsi sahəsində uğurları olduqca diqqətçəkəndir və bir sıra Avropa Birliyi ölkələrinin göstəricilərini belə kölgədə qoyur. Bu faktlar kvintil təhlil nəticələri ilə də təsdiqlənir. Sosial siyasətin kvintil (20 faiz) qrupları üzrə göstəricilər əsasında qiymətləndirilməsi zamanı ən çox gəlirləri olan 20 faiz əhalinin orta gəliri ilə ən az gəlirləri olan 20 faiz əhalinin orta gəlirlərinin nisbəti müəyyənləşdirilir. Bu rəqəm nə qədər aşağı olarsa, ölkədə gerçəkləşdirilən sosial siyasət bir o qədər səmərəli hesab edilir (Şəkil 6). Göründüyü kimi, Azərabaycan Respublikasının bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdən daha üstündür.

Şəkil 6. Əhalinin gəlirlərinin paylanmasının kvintil təhlili: "Böyük 20-lik" (G 20) ölkələri və Azərbaycan Respublikası.

(Mənbə: Human Development Report, UNDP, New York, 2014)

Forum iştirakçılarının gəldiyi yekun qənaət belə oldu ku, ölkə rəhbərliyinin mükəmməl idarəçiliyi sayəsində Azərbaycanın qazandığı uğurlar gündən-günə artır və bu örnək təcrübənin öyrənilməsi və təbliği bütün dünyada humanitar inkişaf məqsədlərinə daha tez çatmaq və gözəl gələcək qurmaq yolunda mühüm addım ola bilər.

Əldə edilmiş nailiyyətlər forumun bəyannaməsində öz əksini tapmışdır.

Urxan ƏLƏKBƏROV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının rektoru, akademik

Azərbaycan.-2014.- 16 oktyabr.- S.5.