XXI əsrin qlobal enerji layihəsi

"Cənub" qaz dəhlizi Azərbaycanın Avropanın

enerji təhlükəsizliyindəki rolunu gücləndirəcək

"Əminəm ki, yaxın gələcəkdə "Cənub" qaz dəhlizi tikiləcək, istifadəyə veriləcək və ölkəmizin bundan sonra onilliklər ərzində inamlı inkişafını təmin edəcək. Bizim siyasi çəkimiz artacaq, iqtisadi sahədə yeni imkanlar yaranacaq. Kəmərin tikintisi zamanı minlərlə, on minlərlə Azərbaycan vətəndaşı işlə təmin ediləcək, yüzlərlə Azərbaycan şirkəti podratçı kimi iştirak edəcək. Yəni bu, ölkəmizə böyük gəlir və siyasi dividend gətirən bir layihədir, tarixi layihədir. Biz fəxr edirik ki, Azərbaycan bu tarixi layihənin icraçısıdır, lider dövlətdir".

İlham ƏLİYEV

Yeni dünya nizamının tələblərinə cavab verən və mili maraqlara əsaslanan enerji diplomatiyası yürüdən, bütövlükdə Avropanın "mavi yanacaq"la təminatında mühüm ölkələrdən birinə çevrilən Azərbaycanın qətiyyətli mövqeyi sayəsində daha bir strateji əhəmiyyətli layihənin təməli qoyulmuşdur: 2014-cü il sentyabrın 20-də Bakıda "Cənub" qaz dəhlizinin təməlinin qoyulması ilə əlaqədar təşkil olunmuş təntənəli mərasim respublikamızın "Əsrin müqaviləsi" ilə əsası qoyulmuş yeni neft diplomatiyasının hazırkı mərhələdə də uğurla davam etdirildiyini, Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında rolunun əhəmiyyətli dərəcədə gücləndiyini göstərir. Yeni layihənin reallaşması ölkəmizin malik olduğu zəngin təbii qaz ehtiyatlarının Avropaya nəqlində diversifikasiya imkanları bir qədər də genişlənəcək.

Milli enerji doktrinası enerji təhlükəsizliyinin mühüm tərkib hissəsi olaraq dövlətimizin uzunmüddətli strateji proqramlarından biri kimi təyinat almışdır. Respublikamızda həyata keçirilən müxtəlif səviyyəli iqtisadi layihələr beynəlxalq əməkdaşlığın getdikcə dərinləşməsinə, Azərbaycanın dünya bazarında öz yerini tutmasına zəmin yaratmışdır. Fəal, dinamik, operativ, milli mənafe nəzərə alınmaqla iqtisadi və siyasi addımlar atan Azərbaycan nəinki yerləşdiyi regionun, hətta Avrasiya məkanının qüdrətli islahatçısına və tranzit ölkəsinə çevrilmişdir. Dünyanın enerji xəritəsində xüsusi yeri və çəkisi ilə tanınan Azərbaycanın həyata keçirdiyi enerji siyasəti respublikamızın milli təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliklə müəyyənləşdirdiyi milli enerji doktrinası son 20 ildə Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyini möhkəmləndirərək onun beynəlxalq arenada tam müstəqil siyasət yeritməsinə imkan vermişdir. 1994-cü il sentyabrın 20-də "Əsrin müqaviləsi" ilə tarixi başlanğıca imza atan Azərbaycan karbohidrogen resurslarının nəqlinə başladığı gündən şaxələndirmə siyasətinə üstünlük verərək atdığı qətiyyətli addımlarla Avropanın enerji təhlükəsizliyində rolunu gücləndirmişdir.

Prezident İlham Əliyevin inamla davam etdirdiyi enerji diplomatiyası Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda söz sahibinə, milli maraqları baxımından öz şərtlərini diktə edən ölkəyə çevrilməsini təmin etmişdir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa neft və qaz kəmərlərini istifadəyə verən, "Cənub" qaz dəhlizi layihəsinin mühüm seqmentləri olan TANAP, TAP kimi qlobal layihələrin reallaşmasına nail olan Azərbaycan son illər dünya enerji siyasətində əsas aktorlardan biri kimi iştirakını genişləndirmiş, geosiyasi gücünü artıraraq enerji bazarında əhəmiyyətli tərəfdaş kimi diqqəti cəlb etməyə başlamışdır. Ölkəmizin milli enerji siyasəti Azərbaycanın bütün tərəfdaş ölkələrlə qarşılıqlı şəkildə və yaxın təmaslara söykənən harmonik münasibətlərin qurulmasından ibarətdir. Bu siyasət XXI əsrin ikinci onilliyində yeni mərhələyə keçid alaraq dünya ölkələri ilə enerjinin təchizatı, şaxələndirilməsi, nəqlinin həcminin, strukturunun dəyişməsinə və digər geoiqtisadi-siyasi komponentlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Faktiki olaraq son illər Azərbaycanda yeni neft diplomatiyasının məntiqi davamı kimi mavi yanacağın Qərb bazarlarına nəqli strategiyası istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Ötən illər daha çox "qara qızıl" ehtiyatları ilə dünyanın diqqət mərkəzində olan Azərbaycanın enerji siyasəti keyfiyyətcə yeni məzmun kəsb etməyə başlamışdır. Respublikamız, xüsusilə də son illər Xəzərin özünə aid sektorunda aşkarlanan zəngin qaz ehtiyatlarının nəqli hesabına böyük iqtisadi və siyasi dividendlər əldə etməyə iddialıdır. Neftlə yanaşı, Qərb ölkələrinə hasil olunan təbii qaz ehtiyatlarının da həcmcə artımı ölkəmizin dünya bazarında iri yanacaq tədarükçüsü olduğunu təsdiqləmişdir. Karbohidrogen ehtiyatlarının diversifikasiyasında təbii qaz amilinin tədricən önə keçməsi enerji marşrutlarının strukturuna da təsir göstərməkdədir.

Azərbaycanın son illər bölgədə müstəqil siyasət yeridən, enerji asılılığı olmayan dövlət kimi çıxış etməsi həm də respublikamızın neft və qaz kəmərləri şəbəkəsi ilə şərtlənir. Dövlət başçısı İlham Əliyev ölkəmizin zəngin neft və qaz ehtiyatlarının Qərbə nəqlində boru kəmərlərinin şaxələndirilməsi, alternativlərin yaradılmasını vacib sayır. Bu baxımdan mümkün marşrutlar içərisində hansının siyasi, kommersiya, iqtisadi, ekoloji və təhlükəsizlik baxımından daha əlverişli olması araşdırılır. Dünya bazarlarına birbaşa çıxışı olmayan ölkəmiz üçün bu, strateji əhəmiyyətli məsələdir. Azərbaycan nefti bu gün Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk kəmərləri, qazı isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Rusiya, Bakı-İran, Bakı-Gürcüstan kəmərləri ilə ixrac olunur.

Azərbaycan neft kəmərlərinin şaxələndirilməsi məsələsini təkcə iqtisadi və kommersiya baxımından deyil, həm də siyasi baxımdan vacib sayır və bəzi istehsalçı dövlətlərin üstünlüyündən təzyiq vasitəsi kimi istifadə cəhdlərinə qarşı çıxır. Respublikamız öhdəliklərinə sadiq etibarlı iqtisadi tərəfdaş olaraq belə halların baş verməməsinə, istehsalçı, istehlakçı və tranzit dövlətlər arasında sivil, işgüzar münasibətlərin qurulmasında maraqlıdır.

Prezident İlham Əliyevin hələ 2006-cı il noyabrın 7-də Brüsselə səfəri zamanı imzalanmış "Azərbaycan Respublikası ilə Avropa İttifaqı arasında enerji məsələləri üzrə strateji tərəfdaşlığa dair anlaşma memorandumu", habelə yenə də həmin təşkilatla 2011-ci ilin 13 yanvarında Bakıda imzalanmış "Cənub" qaz dəhlizinin təsis edilməsinə dair Birgə Bəyannamə və "Azərbaycan və Aİ arasında "Cənub" qaz dəhlizi üzrə işçi qrupunun yaradılmasına dair niyyət protokolu" respublikamızın Avropa məkanının enerji təhlükəsizliyindəki müstəsna rolunu aşkara çıxarmışdır.

Ümumilikdə Azərbaycanı Avropanın mühüm enerji təminatçısına çevirən ən mühüm amil, şübhəsiz ki, respublikamızın zəngin karbohidrogen ehtiyatlarının səmərəli realizəsi ilə bağlıdır. Hələ 2006-cı ilədək Rusiyadan mavi yanacaq idxal edən respublikamızın 2007-ci ildən bu asılılığı aradan qaldırması və qaz ixrac edən ölkəyə çevrilməsi Prezident İlham Əliyevin yürütdüyü enerji diplomatiyasının mahiyyəti barədə dolğun təsəvvür formalaşdırır. Bu istiqamətdə ilk uğurlu addımlardan biri hələ 1999-cu ildə kəşf olunmuş "Şahdəniz-1" qaz yatağı üzrə ilk qazın hasil edilməsi olmuşdur. 2006-cı ildən bu yatağın istismarı Azərbaycanın qaza olan daxili tələbatının tam ödənilməsinə və 2007-ci ildən geniş ixracına imkan vermişdir. "Əsrin müqaviləsi"nin 20 illiyinə və "Cənub" qaz dəhlizinin təməlinin qoyulmasına həsr olunmuş təntənəli mərasimdə dərin məzmunlu nitq söyləyən Prezident İlham Əliyev də məhz bu reallıqdan çıxış edərək layihənin əsasının hələ 2007-ci ildə qoyulduğunu diqqətə çatdırmışdır: "Azərbaycan artıq "Cənub" qaz dəhlizinin birinci hissəsini 2007-ci ildə istifadəyə vermişdir. Ondan sonrakı dövr ərzində biz böyük layihə üzərində işləyirdik. Bildiyiniz kimi, bir neçə variant var idi. 2012-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan siyasi rəhbərliyinin fəaliyyəti nəticəsində Trans-Anadolu kəmərinin tikintisi ilə bağlı razılıq əldə edilmişdir. TANAP layihəsi və onun həyata keçirilməsi tarixi hadisədir. Məhz TANAP layihəsinin razılaşdırılmasından sonra artıq "Cənub" qaz dəhlizinin konturları görünməyə başlamışdır. 2013-cü ildə TAP layihəsi - Trans-Adriatik kəmərinin əsas ixrac marşrutu kimi seçilməsi də tarixi hadisə idi. Eyni zamanda, keçən il artıq qazın satışı ilə bağlı kontraktlar imzalanmışdır. Yəni bu gün bizim önümüzdə bütün üfüqlər açıqdır, yollar aydındır. Sadəcə olaraq, biz birgə səylərlə "Cənub" qaz dəhlizinin tamamlanmasını təmin etməliyik və bunu edəcəyik".

Avropa Komissiyasının katibi Joze Manuel Barrozu isə layihə ilə bağlı videomüraciətində demişdir: "Üç il bundan əvvəl - 2011-ci ilin yanvarında mən və Prezident İlham Əliyev Bakıda "Cənub" qaz dəhlizi ilə bağlı Birgə Bəyannamə imzaladıq. O gündən Avropa Komissiyası, tərəfdaş ölkələr və şirkətlər bu planları reallaşdırmaq üçün birgə çalışmışlar. Bütün kəmərlərin inşasının başa çatdırılması üçün əlavə 5 il tələb olunacaq. Bu dəhliz başa çatdıqdan sonra Qafqazdan Türkiyəyə, Yunanıstan və Albaniya ərazilərindən keçərək 2000 kilometrlik məsafəni qət edəcək və Xəzər dənizini Avropa İttifaqının mərkəzi ilə birləşdirəcək. Lakin bu layihə yalnız kəmər deyil, XXI əsrin mühüm strateji, enerji dəhlizidir. Bu, sözün əsl mənasında, geostrateji bir layihə olacaq".

Azərbaycanın son illər təbii qazın nəqli ilə bağlı yeni-yeni marşrutlar formalaşdırmaqda maraqlı tərəf kimi çıxış etməsi, ilk növbədə, zəngin mənbələrin kəşf olunması ilə şərtlənir. Hələ 2010-cu ilin noyabrında Azərbaycanda böyük qaz-kondensat yatağı olan "Ümid"in kəşf olunması ilə respublikamızın enerji strategiyası mühüm mərhələyə qədəm qoymuşdur. Bakıdan 75 kilometr, qurudan 40 kilometr məsafədə yerləşən yataqda ilk geoloji kəşfiyyat işləri 1953-cü ildə Azərbaycan neftçiləri tərəfindən aparılmışdır. 1972-ci ildə davam etdirilən genişmiqyaslı geofiziki tədqiqatlar yatağın potensialı barədə nikbin proqnozları ortaya çıxarmışdır. 1977-1992-ci illərdə 9 quyunun qazılmasına baxmayaraq, investisiya xərclərinin azlığı və müəyyən texniki tədbirlərin lazımi səviyyədə olmaması "Ümid" yatağının ən dərin qatlarına - horizontal xəttə gedib çatmağa imkan verməmişdir. Sovet dövründə neftçilər burada geofiziki işlər apararaq həmin blokda bir neçə quyu qazsalar da, nəticələr ümidverici olmamışdır. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Azərbaycanın üzləşdiyi böhran və neft sənayesində yaranmış tənəzzül yatağın imkanlarının üzə çıxmasını bir neçə il müddətində dayandırmışdır.

Sevindirici haldır ki, "Ümid" yatağı ölkə neftçiləri tərəfindən hər hansı əcnəbi mütəxəssislərin iştirakı olmadan kəşf olunmuşdur. Bu hadisə Azərbaycanın neft-qaz sənayesi işçilərinin yüksək peşəkarlığının məntiqi nəticəsi kimi tarixiləşmişdir. Beləliklə, Azərbaycan ən nəhəng layihələri təkbaşına reallaşdırmaq qüdrətində olduğunu göstərmişdir. "Ümid" yatağı ölkəmizin qaz sənayesi ilə bağlı digər iqtisadi proseslərin də sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Yeni yataqların kəşfi və hasilata cəlb edilməsi Azərbaycanın qaz ehtiyatlarının həcmi ilə bağlı proqnozların dəyişməsinə gətirib çıxarmış, dünya dövlətlərinin respublikamızla əməkdaşlıq münasibətlərinin uzunömürlüyünə dərin əsaslar yaratmışdır.

Respublikamızın proqnozlaşdırılan qaz ehtiyatlarının həcmi 2 trilyon kubmetr təsdiq edilmişdir. Lakin "Ümid", "Babək", eləcə də "İnam", "Alov", "Şərq" yataqlarındakı resursların ən azı 2 trilyon kubmetr olması nəzərə alınaraq ölkəmizin mavi yanacaq ehtiyatlarının həcminin bundan 2 dəfə artıq olacağı proqnozlaşdırılır. Bütün bu amillər Avropa, Amerika və Asiya, eləcə də Afrikanın bəzi ölkələrini Azərbaycanla enerji sahəsində əməkdaşlığı dərinləşdirməyə sövq edir.

2011-ci il sentyabrın 9-da "Abşeron" blokunda 250 milyard kubmetr qaz ehtiyatı olan yeni yataq kəşf olunmuş, beləliklə, respublikamızın enerji potensialı daha da güclənmişdir. Prezident İlham Əliyev bu münasibətlə xalqı təbrik etmiş, Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatnda mühüm ölkəyə çevrildiyini vurğulamışdır: "Azərbaycan geoloqları, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin mütəxəssisləri inanırdılar ki, "Abşeron" yatağında məhsuldar laylar vardır... Bu qarşılıqlı maraq əsasında 2009-cu ildə "Total" şirkəti ilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti arasında "Abşeron" yatağı üzrə ikinci kontrakt imzalanmışdır. Bəlkə də dünya praktikasında bu, çox nadir hallarda rast gəlinən bir məsələdir ki, bir yataq üzrə ikinci dəfə də kontrakt imzalansın. Kəşfiyyat işləri hazırda deməyə əsas verir ki, nəticə oldu. Bir daha demək istəyirəm ki, Abşeronda çox böyük qaz yatağı kəşf edilmişdir. Bu bizə imkan verəcək ki, öz qaz strategiyamızı daha da inamla irəliyə aparaq, Azərbaycanı qaz ixrac edən ölkə kimi dünyada daha da tanıtdıraq".

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın enerji siyasətinin son illər yeni fazaya qədəm qoyması ("Abşeron" və "Ümid" qaz yataqlarının kəşfi, trans-enerji sazişlərinin imzalanması) həm də karbohidrogen ehtiyatlarının nəqli coğrafiyasının genişlənməsini təmin etmişdir. Qaz ehtiyatlarının həcminin artması, yeni yataqların kəşf olunması, hasilatla bağlı işlərin sürətlənməsi diversifikasiya məsələlərini də son dərəcə aktuallaşdırmışdır. Respublikamız strateji boru kəmərlərinin seçilməsi zamanı həmişə olduğu kimi, yenə də iqtisadi səmərəlilik, siyasi məqsədəuyğunluq və təhlükəsizlik amillərini ciddiliklə nəzərə almışdır.

Bu zaman həm də enerji sektorunda sıx əməkdaşlıq edən Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin geoiqtisadi maraqları da əsas götürülmüşdür. Bu istiqamətdə həlledici addımlardan biri 2010-cu ilin iyun ayında Azərbaycanla Türkiyə arasında təbii qazın satışı və nəqli üzrə sazişin imzalanması olmuşdur. 2011-ci il oktyabrın 25-də İzmir şəhərində keçirilən tədbir çərçivəsində imzalanmış "Azərbaycan Respublikasının Hökuməti və Türkiyə Respublikasının Hökuməti arasında təbii qazın Türkiyə Respublikasına satışı və Azərbaycan Respublikasından gələn təbii qazın Türkiyə Respublkasının ərazisi vasitəsilə tranziti haqqında və təbii qazın Türkiyə Respublikasının ərazisindən nəql edilməsi üçün müstəqil boru kəmərinin inşasına dair" saziş strateji müttəfiq ölkələrin enerji-iqtisadi əlaqələrində yeni səhifə açmışdır. Bu saziş regionda əməkdaşlıq və təhlükəsizlik dəhlizinin möhkəmlənməsi üçün yeni təməllər yaratmışdır. Bu strateji enerji proqramının davamı olaraq Prezident İlham Əliyev 2012-ci ildə "Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında təbii qazın Türkiyəyə satışı və Azərbaycandan gələn təbii qazın Türkiyə ərazisi vasitəsilə tranziti haqqında və təbii qazın Türkiyə ərazisindən nəql edilməsi üçün müstəqil boru kəmərinin inşasına dair" qanunu təsdiq etmişdir. Beləliklə, Azərbaycan və Türkiyə hökumətlərinin qətiyyəti və siyasi iradəsi sayəsində regionun geosiyasi-iqtisadi xəritəsini dəyişən, enerji tarixinə qızıl hərflərlə yazılan mühüm hadisə baş vermişdir.

2012-ci il iyunun 26-da isə Türkiyənin İstanbul şəhərində Azərbaycan və Türkiyə arasında Trans-Anadolu təbii qaz boru kəmərinin (TANAP) layihəsi üzrə saziş imzalanmışdır. Bu tarixi qərar qısa müddət ərzində transkontinental layihənin sürətlə irəliləməsinə zəmin yaratmışdır. Cəmi 5 ay ərzində hər iki ölkənin parlamentlərində sazişin ratifikasiya olunması, dövlət başçıları tərəfindən müvafiq qanunun imzalanması TANAP-ın necə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini təsdiqləmişdir.

Bu siyasi qərar həm də Trans-Anadolu təbii qaz boru kəmərinin tikintisinin həlledici mərhələyə qədəm qoymasına baza yaratmış, layihə ümumdünya layihəsi statusu almışdır. TANAP təkcə region ölkələrinin enerji təhlükəsizliyi üçün deyil, ümumilikdə bütün Avropa və Qərb üçün strateji əhəmiyyətə malik trans-kommunikasiya şəbəkəsi sistemi kimi qiymətləndirilir. Bu kəmər Azərbaycan qazını Türkiyənin şərq sərhədindən qərb sərhədinə daşımalı, ölkədə sabit tranziti təmin etməlidir. 5 il ərzində reallaşdırılması nəzərdə tutulan layihənin dəyəri 7 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Dörd mərhələdə həyata keçiriləcək layihənin ilk mərhələsinin 2018-ci ildə başa çatdırılacağı bildirilir. 2020-ci ildə kəmərin buraxılış qabiliyyəti ildə 16 milyard, 2023-cü ildə 23 milyard, 2026-cı ildə isə 31 milyard kubmetrə çatdırılacaq. İlk dövrdə TANAP kəməri ilə nəql olunacaq 16 milyard kubmetr Azərbaycan qazının 10 milyard kubmetri Avropaya, 6 milyard kubmetri isə Türkiyəyə satılacaq. Avropa üçün nəzərdə tutulan qaz Türkiyə-Bolqarıstan və ya Türkiyə-Yunanıstan sərhədində təhvil veriləcəkdir. Layihənin işə düşməsi vaxtı "Şahdəniz-2" layihəsi üzrə qaz hasilatına başlanması vaxtı ilə uzlaşdırılmaqla 2017-ci il üçün nəzərdə tutulmuşdur.

TANAP-da ARDNŞ-nin 80 faizlik paya sahib olması da layihənin ölkəmiz üçün strateji əhəmiyyətini bir daha sübut edir. Layihə Transxəzər qaz kəmərinin gerçəkləşməsi üçün də yeni imkanlar açmışdır. Belə ki, Qazaxıstan və Türkmənistanın gələcəkdə bu layihəyə qoşulacağı təqdirdə Azərbaycan həm də qaz nəqlində mühüm tranzit ölkəyə çevriləcəkdir. Ümumiyyətlə,

TANAP layihəsi sayəsində Azərbaycanın Şərq-Qərb enerji dəhlizinin formalaşmasında rolu daha da artacaqdır. TANAP layihəsi Xəzər regionu ölkələrinin hər birinin əməkdaşlığı üçün geniş imkanlar açır. Ən əsası, bu, Qazaxıstan, Türkmənistan, Türkiyə və Azərbaycanın vahid enerji konsepsiyasını reallaşdıracaq, türkdilli dövlətlərin sıx inteqrasiyasına zəmin yaradacaq perspektiv proqramdır.

2011-ci ildə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında imzalanmış məlum enerji memorandumu Qərb enerji dəhlizlərinin mühüm tərkib hissəsi olan Trans-Adriatik (TAP) boru kəmərinin çəkilişi üçün də tarixi zəmin yaratmışdır. Ötən il "Şahdəniz" konsorsiumu üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin uğurla reallaşdırılması ilə əlamətdar olmuşdur. 2013-cü il iyunun 28-də konsorsium Azərbaycan qazını Avropaya nəql edəcək layihə kimi Trans-Adriatik Qaz Kəmərini (Trans-Adriatik Pipeline (TAP) seçdiyini bəyan etmişdir. TAP layihəsi Cənubi Qafqaz Qaz Kəmərinin (Bakı-Tbilisi-Ərzurum) və Trans-Anadolu Qaz Kəmərinin (TANAP) davamı olaraq "Şahdəniz-2" yatağındakı qazın Yunanıstan və Albaniya vasitəsilə, Adriatik dənizi ilə İtaliyanın cənubuna, oradan da Qərbi Avropaya nəqlini nəzərdə tutur. Bu kəmərlə ilkin mərhələdə ildə 10 milyard, daha sonra 20 milyard kubmetrə yaxın qazın nəqli proqnozlaşdırılır.

Ümumiyyətlə, TAP-ın reallaşması Azərbaycanın "Şahdəniz", "Ümid", "Abşeron", "Alov", "İnam" və digər zəngin yataqlarından hasil olunan təbii qazın Avropaya nəqlinə imkan verəcək nəhəng kommunikasiya infrastrukturunun yaradılması deməkdir. Layihə Xəzər regionu ölkələrinin də enerji əməkdaşlığı üçün geniş imkanlar açır.

Azərbaycan 2013-cü il dekabrın 17-də "Şahdəniz" layihəsinin ikinci mərhələsi üzrə yekun investisiya sazişini imzalamaqla daha bir tarixi uğura imza atmışdır. Bu saziş müasir dünyanın enerji xəritəsində özünün strateji rolu və yerinə görə seçilməklə bərabər, digər mühüm transenerji şəbəkələrinin gerçəkləşməsinə də ciddi zəmin yaratmışdır. "Şahdəniz" yatağının işlənməsi layihəsinin ikinci mərhələsi üzrə yekun investisiya qərarı geoiqtisadi əhəmiyyətinə, dünya enerji mühiti üçün ağırlıq mərkəzinə görə "Əsrin müqaviləsi"nin ən mühüm komponenti kimi qiymətləndirilir. Layihə Azərbaycan və Gürcüstan ərazisi boyunca Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsinə xidmət etməklə Trans-Anadolu və Trans-Adriatik qaz boru kəmərlərinin tikintisi ilə bağlı planların reallaşmasına təkan verəcək, Avropaya yeni qaz dəhlizi açacaqdır. Layihə çərçivəsində 26 sualtı quyunun qazılması, həmçinin körpü ilə birləşdiriləcək iki platformanın tikintisi, Səngəçalda isə yeni texniki emal və kompressor qurğularının inşası nəzərdə tutulub.

Uzunluğu 870 km olacaq TAP kəməri Azərbaycan qazını Türkiyə, Yunanıstan, Albaniya ərazisi isə İtaliyaya çatdıracaqdır. Qazın Yunanıstandan digər kommunikasiya infrastrukturları vasitəsilə Bolqarıstana, eləcə də Adriatik dənizindən çoxşəbəkəli sistemlər vasitəsilə Bosniya, Herseqovina, Xorvatiya, Serbiya və Çernoqoriyaya çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Ümumilikdə TAP vasitəsilə Şərqi-Qərbi Avropa regionu ölkələri qazla təmin olunacaqdır. Dəyəri təxminən 2,2 milyard dollar proqnozlaşdırılan TAP layihəsinin 3 səhmdarı ("EGL", "Statoil" və "E.ON Ruhrgas") var.

Prezident İlham Əliyev "Cənub" qaz dəhlizinin əsasının qoyulması mərasimində demişdir: "Xəzər qazı Avropa üçün yeganə yeni mənbədir. Digər mənbələr var. Avropa o mənbələrdən qidalanır. O mənbələrin həcmi arta bilər, ancaq yeni mənbə hazırda Azərbaycandır. Enerji təhlükəsizliyi marşrutlarının şaxələndirilməsi, hasilatçı, tranzit və istehlakçı ölkələrin birgə fəaliyyəti əminəm ki, uğur gətirəcək. Çünki bu işlərdə çox ciddi əlaqələndirmə aparılmalıdır. Bu günə qədər bizim qaz və neft layihələrimizdə ancaq 3 ölkə iştirak edirdi - Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə. Bu gündən sonra biz geniş beynəlxalq əməkdaşlıq prosesinə qədəm qoyuruq. Azərbaycan qaz istehsalçısı kimi öz resurslarını dünya bazarına çıxaracaq. Ondan sonra Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan, Albaniya, İtaliya, gələcək mərhələdə Monteneqro, Xorvatiya və digər ölkələr bu layihəyə qoşula bilərlər. Ona görə, burada əlaqələndirmə işləri çox yüksək səviyyədə aparılmalıdır".

"Cənub" qaz dəhlizinin reallaşdırılması üçün zəruri təşkilati-hüquqi tədbirlərin keçirilməsi də diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 25 fevral 2014-cü il tarixli "Şahdəniz" qaz-kondensat yatağının istismarının ikinci mərhələsi və "Cənub" qaz dəhlizinin yaradılmasına dair digər layihələrlə bağlı bəzi tədbirlər haqqında" sərəncamına uyğun olaraq "Şahdəniz" qaz-kondensat yatağının istismarının ikinci mərhələsi, Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi, Trans-Anadolu Boru Kəməri və Trans-Adriatik Boru Kəməri layihələrinin idarə edilməsini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən nizamnamə kapitalı 100 milyon ABŞ dolları məbləğində - səhmlərinin 51 faizi dövlət mülkiyyətində, 49 faizi Dövlət Neft Şirkətinə məxsus olan "Cənub" qaz dəhlizi Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti (Cəmiyyət) təsis edilmişdir.

Sərəncamın 2-ci bəndində Dövlət Neft Fonduna cəmiyyətin birbaşa dövlət mülkiyyətində olan səhmlərinin maliyyələşdirilməsi, eləcə də cəmiyyətə keçən layihələrdəki iştirak paylarının maliyyələşdirilməsi üçün tələb olunan vəsaitin geri qaytarılmaq şərti ilə uzunmüddətli investisiya verilməsi tapşırılmışdır. Cəmiyyətin birbaşa dövlət mülkiyyətində olan səhmlərinin sahibliyi və idarə edilməsi İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinə həvalə edilmişdir. Həmin səhmlər üzrə dividendlər Dövlət Neft Fonduna köçürüləcək. 2014-cü il aprelin 14-də Dövlət Neft Fondu tərəfindən cəmiyyətin birbaşa dövlət mülkiyyətində olan hissəsinin maliyyələşdirilməsini təmin etmək məqsədilə 51 milyon ABŞ dolları və yaxud 40 milyon manat məbləğində vəsait İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinin dövlət xəzinədarlığındakı müvafiq hesabına köçürülmüşdür. Sərəncama əsasən, Neft Fondu tərəfindən 2014-cü ilin yanvar-iyul ayları ərzində cəmiyyətə keçən layihələrdəki iştirak paylarının maliyyələşdirilməsi məqsədilə 2,164 milyard ABŞ dolları məbləğində vəsait geri qaytarılmaq şərti ilə cəmiyyətə uzunmüddətli investisiya edilmişdir.

Ölkə rəhbərinin "Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi layihəsi ilə əlaqədar torpaq sahələri və digər daşınmaz əmlak obyektləri üzərində hüquqların əldə edilməsi prosesinin daha səmərəli təşkili ilə bağlı tədbirlər haqqında" 10 sentyabr 2014-cü il tarixli fərmanı isə Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi layihəsi ilə əlaqədar torpaq sahələri və digər daşınmaz əmlak obyektləri üzərində hüquqların əldə edilməsi prosesinin daha səmərəli təşkilini nəzərdə tutur. Məqsəd "Şahdəniz-2" layihəsinin reallaşması və karbohidrogen ehtiyatlarının qərb istiqamətində ixracının artırılması məqsədilə Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi layihəsinin yerinə yetirilməsi zamanı müvafiq torpaq sahələrinə və digər daşınmaz əmlak obyektlərinə dair mülkiyyət, istifadə və icarə hüquqlarının əldə edilməsi prosesi ilə bağlı bir sıra xidmətlərin operativlik, şəffaflıq və rahatlıq prinsipləri əsasında həyata keçirilməsidir. Fərmana əsasən, bu il sentyabrın 20-dən "ASAN xidmət" nəqliyyat vasitələri səyyar formada xidmət göstərirlər. Həmin avtobuslarda əsasən vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı; notariat fəaliyyəti; şəxsiyyət vəsiqələrinin verilməsi və dəyişdirilməsi; daşınmaz əmlaka dair hüquqların dövlət qeydiyyatı ilə bağlı "Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında" qanunda nəzərdə tutulan bütün xidmətlər; hüquqi və fiziki şəxslərə arxiv arayışlarının verilməsi; torpaq sahəsinin plan-ölçüsü, bələdiyyə mülkiyyətinə ayrılan torpaq sahələrinin yerquruluşu planları, torpaq sahələrinə dair hüquqmüəyyənedici sənədlərlə bağlı arayışların verilməsi və digər torpaq kadastrı xidmətləri və s. xidmətlər göstərilir. Fərmanla Ədliyyə, Daxili İşlər nazirliklərinə, Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinə, Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinə, Milli Arxiv İdarəsinə, Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi layihəsi üzrə müvafiq torpaq sahələrinin və digər daşınmaz əmlak obyektlərinin yerləşdiyi yerli icra hakimiyyəti orqanlarına və bələdiyyələrə "ASAN xidmət" tərəfindən sözügedən xidmətlərin göstərilməsi üçün lazımi tədbirlər görmək tapşırılmışdır.

Ümumiyyətlə, son illər enerji təhlükəsizliyinin təminatı Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyini möhkəmləndirərək onun beynəlxalq arenada tam müstəqil siyasət yürütməsinə imkan açmışdır. Regional layihələrdə aparıcı mövqe qazanan respublikamız beynəlxalq miqyasda söz sahibi, milli maraqlar baxımından öz şərtlərini diktə edən ölkəyə çevrilmişdir. Azərbaycanın dövlət başçısı bölgədə sülhün və sabitliyin təşəbbüskarı kimi iqtisadi əməkdaşlıq formatının dərin xarakter almasında da fəal fəaliyyəti ilə seçilmişdir.

Azərbaycan Avratlantik regionu üçün güvənli enerji sənayesi mərkəzidir. Rəsmi Bakı milli enerji siyasətini milli təhlükəsizliyin əsas komponenti kimi nəzərə alaraq tərəfdaşları ilə enerji əməkdaşlığında strateji maraqları önə çəkmişdir. Azərbaycan enerji amilindən spekulyativ məqsədlər üçün istifadə etməmiş, qarşılıqlı və sıx əməkdaşlıq məqsədilə bölgədə genişşəbəkəli əməkdaşlıq dəhlizinin möhkəmlənməsinə nail olmuşdur. "Cənub" qaz dəhlizinin tam gücü ilə reallaşması isə həm Avropanın iqtisadi və siyasi təhlükəsizliyi, həm də Azərbaycanın davamlı iqtisadi inkişafı baxımından əhəmiyyətli olacaqdır.

Müşfiq ATAKİŞİYEV,

iqtisad elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2014.- 21 oktyabr.- S.6.