Azərbaycanın milli energetika strategiyası

Ərazisi geosiyasi baxımdan beynəlxalq dəhlizlər üzərində yerləşən, regional təhlükəsizliyə təsir edə bilən əhəmiyyətli təbii resurslara və potensiala malik ölkə kimi Azərbaycana dövlət müstəqilliyini bərpa etmək nə qədər çətin olmuşsa, onu qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək də bir o qədər mürəkkəb proseslərlə müşayiət edilmişdir. Davamlı olaraq qonşu dövlətlərin təcavüz və təhdidi ilə üzləşən Azərbaycanın siyasi müstəqilliyini təmin etmək, onu qabaqcıl, demokratik ölkələr sırasına çıxarmaq ilk illərdə həlli mümkünsüz olan bir məsələyə çevrilmişdi. Müstəqilliyin ilk illərində siyasi hakimiyyətdəki özbaşınalıq, savadsız idarəçilik, sosial-iqtisadi xaos və ən faciəlisi isə ərazimizin bir neçə istiqamətdə parçalanmaq təhlükəsi, vətəndaş müharibəsi, qonşu dövlətin təcavüzünün artması və ümidsizliyin yaşandığı bir zamanda xalqımız yeganə çıxış yolu kimi özünün liderinə - Heydər Əliyevə müraciət etdi. Məhz Heydər Əliyev siyasi tariximizi xalqımızın arzuları və istəyi istiqamətində dəyişdi və yenidən bərqərar etdi.

Ümummilli liderin fəaliyyəti o qədər genişdir ki, onu konkret bir tədqiqat, elm sahəsi ilə əhatələmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq, ulu öndərin siyasi fəaliyyətinin şah əsərləri həmişə öyrənilmə zərurəti duyur. Onlardan biri də Azərbaycanın energetika strategiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsidir.

Dövlətimizin siyasi müstəqilliyi onun təbii resursları üzərində iqtisadi suverenliyindən, bu resurslara müstəqil sərəncam vermək səlahiyyətinin həyata keçirilməsindən asılıdır. Təcavüzə məruz qalmış, bəzi qonşu ölkələrlə sərhəd problemləri yaşayan, büdcəsi boş olan bir dövlətin energetika siyasətinin reallaşdırılması, xarici sərmayələrin cəlb edilməsi təsəvvür edilməyən, həlli mümkünsüz olan problemlərdən olmuşdur. Xarici sərmayədarlar üçün tələb olunan siyasi sabitliyin kövrəkliyi, iqtisadi sabitliyin, təminatın qeyri-müəyyənliyi, hüquqi şərtlərin isə yetərli olmadığı bir şəraitdə "Əsrin müqaviləsi"nin bağlanması bənzəri olmayan siyasi bir təşəbbüsün, fəaliyyətin nəticəsi idi. Bu müqavilə siyasi, iqtisadi-sosial, hüquqi əhəmiyyət kəsb etməklə, əslində, Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin təminatı oldu. "Əsrin müqaviləsi" sosial-iqtisadi dəyərindən savayı, həm də siyasi əhəmiyyət daşıyırdı.

1994-cü ilin sentyabrında çoxistiqamətli diplomatik fəaliyyət nəticəsində "Əsrin müqaviləsi"ndə dünya siyasətində, BMT Təhlükəsizlik Şurasında həlledici mövqeyə malik olan dövlətlərə mənsub transmilli şirkətlərin Azərbaycanın beynəlxalq layihəsinə cəlb edilməsi ilə regional təhlükəsizliyin uzunmüddətli təminat sisteminin əsası qoyuldu. Bununla da Ermənistanın və onu dəstəkləyən dövlətlərin Azərbaycana, o cümlədən Transxəzər enerji layihələrinə qarşı həyata keçirdiyi hərbi və diplomatik kampaniya müəyyən mənada özünün əhəmiyyətini itirmiş oldu. Həmin dövrdə bütün təhdidləri aradan qaldırmaq istiqamətində ulu öndər tərəfindən əks tədbirlər görüldü. Rusiya XİN-nin Azərbaycana qarşı qeyri-dost bəyanatlar verdiyi bir zamanda həmin ölkənin energetika nazirinin Bakıya dəvət edilməsi, RF-nin nəhəng neft şirkətinin kontraktda payçı kimi qəbul edilməsi haqqında iki ölkə arasında hökumətlərarası sazişin bağlanmasına nail olunması şimal qonşumuz tərəfindən Azərbaycanın təbii resursları üzərində suverenliyinin tanınması idi.

Bu uğurlu siyasət sayəsində 1995-ci ildə Tehranda keçirilən "Xəzər dənizinin neft-qaz mədənlərinin inkişaf perspektivləri" adlı beynəlxalq konfransda İran hökuməti qeyd etdi ki, İran Xəzər neft-qaz mədənlərinin inkişaf layihəsində iştirakını siyasi konyuktura ilə deyil, iqtisadi məqsədəuyğun idarəetmə ilə həll edəcək. Bu mövqe İranın özünə sərf edən şərtlərlə Xəzərin statusu ilə bağlı məsələdə Rusiya və Türkmənistanla əməkdaşlıqdan imtina edə biləcəyini də göstərdi. İran Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Şahdəniz" yatağının işlənməsində 10 faiz pay əldə etməklə dolayısı ilə Xəzərin Azərbaycan tərəfindən irəli sürülən milli bölgüsünü qəbul etdi. Daha sonra Rusiya və Qazaxıstanla Xəzərin təkinin bölgüsü üzrə sazişlərin bağlanması ulu öndərin energetika strategiyasının reallaşdırılmasında mühüm addım oldu.

Regional sabitliyin təmin edilməsi və enerji resursları uğrunda mübarizədə ən çətin problem Xəzərin beynəlxalq hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Xəzər hövzəsində yerləşən dövlətlərin prioritetlərinin praktiki reallaşdırılması Xəzər dənizinin statusunun müəyyənləşdirilməsi problemindən birbaşa asılıdır. Bu problem su məkanının dəniz-göl statusu, qonşu dövlətlərin su sərhədləri, nəqliyyat-daşıma və yer təkindən istifadə, balıqçılıq, hərbi və digər sahələrdə fəaliyyət, unikal Xəzər hövzəsinin saxlanılması və öyrənilməsi, onun təbii ehtiyatlarının qorunması və s. kimi məsələləri cəmləşdirir.

Şübhəsiz ki, möhkəm hüquqi bünövrə olmadan sahilyanı dövlətlərin bərabərhüquqlu birgəyaşayışı, onların öz aralarında və regionun xarici tərəfdaşları ilə əməkdaşlığı, Xəzərin ekoloji təhlükəsizliyi və səmərəli iqtisadi fəaliyyəti təmin oluna bilməzdi.

Beynəlxalq hüquqi məsələlərin həll edilməməsi sahilyanı dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərində ciddi çətinliklər, bəzən kəskin münaqişəli vəziyyətə zəmin yaradır. Xəzərdə yataqların mənsubiyyəti ilə bağlı mübahisə İranla Azərbaycan və Azərbaycanla Türkmənistan arasında meydana gəlmişdir. Lakin Azərbaycan rəhbərliyi bu vəziyyətdən zərərsiz çıxmış və hətta milli maraqları yüksək səviyyədə təmin etmişdir. Xüsusilə neft və qaz yataqlarının yerləşdiyi mübahisəli kimi təqdim edilən dəniz məkanları Azərbaycana xarici şirkətlərlə kontraktlar bağlamağa maneə ola bilməmişdir.

Xəzər şelfinin istifadəsində Xəzəryanı ölkələrdən Azərbaycan daxili qanunvericilikdə birtərəfli qaydada Xəzər dənizində milli sektora öz hüquqlarını ifadə etmiş və bunu öz Konstitusiyasında (m.11) təsbit etmişdir.

Bu gün Azərbaycanda 15-dən artıq dövlətin 34-dən çox transmilli korporasiyası işləyir. Dəniz yataqlarının işlədilməsi barədə 20-dən artıq müqavilə imzalanıb. Bu beynəlxalq anlaşmalar və Azərbaycan Prezidentinin qətiyyətli mövqeyi Türkmənistanın gah Azərbaycan, gah Rusiya-İran variantına əsaslanaraq, gah da özünün bölgü sxemini kəşf etməklə mövqeyinin tez-tez dəyişdirməsinə səbəb olmuşdur. Bütün bunlar fenomenal diplomatın, beynəlxalq münasibətlərdə sərhəd problemlərinin incəliklərinə, onların həlli təcrübəsinə, bu sahədə bilgilərə malik ulu öndərin xalqımız qarşısındakı əvəzsiz xidmətləridir.

"Əsrin müqaviləsi" və sonradan bağlanan digər kontraktların həm də ciddi sosial-iqtisadi əhəmiyyəti olmuşdur. Hər bir dövlət özünün sosial problemlərini, o cümlədən məşğulluğu, sosial təminatı, yeni infrastrukturun qurulması və bütövlükdə iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün xarici sərmayələrə zərurət duyur. Hətta ən varlı dövlətlərin büdcəsi müvafiq yükü götürmək imkanına malik olmur. Üstəlik, ərazisi işğal edilmiş, separatizmlə üz-üzə qalan bir dövlətdə həmin məsələlərin dövlət büdcəsilə həlli mümkünsüz idi. Xarici sərmayədarları isə hakimiyyətin sabitliyinə inandırmaq, bu sahədə zəruri tədbirlər həyata keçirmək tələb edilirdi. Təsadüfi deyil ki, bu gün adambaşına düşən sərmayənin həcminə görə Azərbaycan regionda ən qabaqcıl yerdədir. Bu nəticə həyata keçirilən dövlət quruculuğunun, qanunvericilik bazasının formalaşdırılması ilə əldə edilmişdir. "Əsrin müqaviləsi"nin hüquqi əhəmiyyəti isə ondan ibarətdir ki, təbii resursların üzərində nə cümhuriyyət, nə də sovet dönəmində Azərbaycanın əldə edə bilmədiyi mülkiyyət hüququ bərqərar edilmişdir. Bundan əlavə, "Əsrin müqaviləsi" Azərbaycanın hüquq və qanunvericilik sisteminə təsir etmiş və yeni qanunvericilik aktlarının qəbulunu sürətləndirmişdir. Enerji kompaniyalarının mənsub olduğu dövlətlərlə Azərbaycan arasında sərmayələrin təşviqi və müdafiəsi, vergiqoyma, ətraf mühitin mühafizəsi, peşəkar kadr hazırlığı və s. üzrə beynəlxalq müqavilələr bağlanmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının (1995) qəbulu ilə hüquq siyasətində yeni bir mərhələ başlanmışdır. Xarici sərmayədarlara verilən dövlətdaxili hüquqi təminatlar ölkəmizin bağladığı beynəlxalq müqavilələrlə daha da genişlənmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, milli energetika siyasətinin qanunvericilik bazası formalaşmış, onun sosial-iqtisadi, ətraf mühit, nəqliyyat-tranzit və s. məsələlər üzrə inkişaf istiqamətləri müəyyən edilmişdir.

Azərbaycanın daxili enerji təminatı ilə bərabər, onun resurslarının dünya bazarına sərbəst çıxarılması üçün ümummilli lider tərəfindən müəyyən edilmiş tövsiyələr həyata keçirilmişdir. Sahib olduğun təbii resursları milli mənafelər üçün sərbəst surətdə dünya bazarına çıxara bilmirsənsə, deməli, dövlətin iqtisadi suverenliyi də yoxdur. Məhz bu məsələni Heydər Əliyev özünəməxsus formada, təcavüzkar və rəqib dövlətlərin, sözün həqiqi mənasında, mühasirəsini yararaq Azərbaycanın təbii resurslarının dünya bazarına çıxışını təmin etmişdir. Bu mənada Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri Azərbaycanın həm siyasi, həm də iqtisadi güc simvoludur. Həmin dövrdə Ermənistanın təcavüzkar siyasəti Azərbaycan rəhbərinin hərbi, diplomatik səyləri ilə heç bir nəticə vermədi. Daxili ordu quruculuğunun gücləndirilməsi ilə bərabər, tərəfdaş dövlətlərlə, o cümlədən ABŞ, İngiltərə və s. Qərb dövlətlərilə energetika sahəsində əməkdaşlığın əsası qoyuldu. Azərbaycanın tranzit statusunu möhkəmləndirmək məqsədilə bu sahədə qəbul edilmiş beynəlxalq müqavilələrə qoşulmaq təmin edildi və Qərb hüquq məkanına inteqrasiya prosesi üçün bütün qanunvericilik vasitələrindən istifadə olundu.

Energetika siyasətində sosial məzmun bu gün ümummilli liderin layiqli davamçısı, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən yeni səviyyəyə qaldırılıb. Belə ki, bu sahədən əldə edilən gəlirlərin milli mənafeyə uyğun sərf olunması, milli inkişafı təmin etmək üçün Azərbaycan "Mədən sənayesində şəffaflıq təşəbbüsü" üzrə beynəlxalq proqrama qoşulmuş, energetika sektoru üzrə beynəlxalq normalara uyğun olan daxili qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Energetika sektorundan gələn gəlirlərin sosial layihələrə istiqamətlənməsi geniş vüsət almışdır.

Bu ilin sentyabr ayında isə XXI əsrin müqaviləsi adlanan möhtəşəm beynəlxalq saziş imzalanmışdır. "Əsrin müqaviləsi"nin 20 illiyinin tamam olduğu gündə Azərbaycan öz tərəfdaşları ilə birlikdə Cənub Qaz Dəhlizinin təməlini qoydu. Bu iki mühüm hadisənin üst-üstə düşməsi təsadüf deyildi. Bu, ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliklə işləyib hazırladığı enerji strategiyasının və Prezident İlham Əliyevin apardığı iqtisadi siyasətin düzgünlüyünün təntənəsi idi. Ölkə rəhbəri Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ilin 9 ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında bu barədə demişdir: "Bu layihənin icra edilməsi, əlbəttə ki, tarixi hadisədir. Heç kəs üçün sirr deyil ki, burada əsas rolu Azərbaycan oynayıbdır. Bu, bizim təşəbbüsümüz, bizim resurslarımız idi. Biz qonşu ölkələrlə tərəfdaşlarla birgə bu layihəni icra edəcəyik. Əminəm ki, yaxın gələcəkdə "Cənub" qaz dəhlizi tikiləcək, istifadəyə veriləcək və ölkəmizin bundan sonra onilliklər ərzində inamlı inkişafını təmin edəcək. Bizim siyasi çəkimiz artacaq, iqtisadi sahədə yeni imkanlar yaradacaq. Kəmərin tikintisi zamanı minlərlə, on minlərlə Azərbaycan vətəndaşı işlə təmin ediləcək, yüzlərlə Azərbaycan şirkəti podratçı kimi iştirak edəcək. Yəni bu, ölkəmizə böyük gəlir və siyasi dividend gətirən bir layihədir. Biz fəxr edirik ki, Azərbaycan bu tarixi layihənin icraçısıdır, lider dövlətdir. Bu hadisə doğrudan da tarixdə qalacaq. Keçən əsrin sonlarında "Əsrin kontraktı" imzalanmışdı. O, XX əsrin kontraktı idi. Bu layihə isə XXI əsrin layihəsidir. Əminəm ki, biz bu layihəni də uğurla icra edəcəyik".

Hələ keçən il dekabrın 17-də "Şahdəniz-2"nin son investisiya qərarı verilərkən Prezident İlham Əliyev bu layihəni XXI əsrin müqaviləsi adlandırdı. "Cənub" qaz dəhlizinin təməli qoyularkən ölkə rəhbəri "Şahdəniz" yatağının kəşf olunmasının, hələ 1996-cı ildə bu yatağın işlənməsi üçün sazişin bağlanmasının önəmli olduğunu xüsusi vurğulamışdı: "Şahdəniz" dünyanın ən böyük qaz yataqlarından biridir ki, orada qaz ehtiyatları 1 trilyon kubmetrdən çoxdur".

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın qaz ehtiyatları yalnız "Şahdəniz"lə bitmir. Bir neçə il əvvəl ARDNŞ müstəqil şəkildə "Ümid" yatağını işə salıb. Bundan başqa, ARDNŞ-nin Fransanın "Total" şirkəti ilə birgə işlədiyi Abşeron yatağının yaxşı perspektivləri var. BP-nin əməliyyatçılıq etdiyi "Şəfəq-Asiman" blokunda aparılmış tədqiqatlar geniş müzakirə edilir. Bundan başqa, digər perspektivli qaz strukturları da mövcuddur. Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın qaz ehtiyatları zəngindir.

Prezident İlham Əliyev "Cənub" qaz dəhlizini yüksək dəyərləndirərək demişdir ki, bu günə qədər bizim qaz və neft layihələrimizdə ancaq üç ölkə iştirak edirdi - Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə. "Bu gündən sonra biz geniş beynəlxalq əməkdaşlıq prosesinə qədəm qoyuruq. Azərbaycan qaz istehsalçısı kimi öz resurslarını dünya bazarına çıxaracaq. Ondan sonra Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan, Albaniya, İtaliya, gələcək mərhələdə Monteneqro, Xorvatiya və digər ölkələr bu layihəyə qoşula bilərlər. Ona görə burada əlaqələndirmə işləri çox yüksək səviyyədə aparılmalıdır".

Beləliklə, Azərbaycan qazının gələcəyi böyükdür. Cənub-Şərqi Avropanı təbii qazla təmin edəcək TAP gələcəkdə Xəzər hövzəsində hasil olunan təbii qazın qitənin digər böyük qaz istehlakçılarına - Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İsveçrə və Avstriyaya ötürülməsi üçün geniş imkanlar açacaq.

Bununla da Azərbaycanın indiyə qədər reallaşdırdığı layihələrdəki təcrübə, qazandığı etibar və inam "Cənub" qaz dəhlizinin bütün ərazilərdən uğurla keçəcəyinə zəmanət verir.

Göründüyü kimi, problem kifayət qədər aktualdır və bu sahədə geniş kadr hazırlığı da zəruri amildir. 2012-ci il noyabrın 13-də Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi və Bakı Dövlət Universiteti arasında bu istiqamətdə Anlaşma Memorandumu imzalanmışdır. BDU-nun Hüquq fakültəsində Dəniz və enerji hüququ üzrə yeni bir magistratura proqramı yaratmaq məqsədi daşıyan memorandum birgə səylər göstərilməklə BDU-da akademik fəaliyyəti inkişaf etdirməyi və gücləndirməyi planlaşdırır və həyata keçirir. Həmin magistratura proqramının BDU-da təsis və inkişaf etdirilməsi üçün Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi Dəniz və enerji hüququ proqramı üçün strateji plan, kurs siyahısı, o cümlədən BDU tərəfindən müəyyən edilmiş müəllim heyətinə tədris üsulları sahəsində treyninqlərin keçirilməsini nəzərdə tutmuş və onun icrası reallaşdırılmışdır. Artıq ikinci ildir ki, Dəniz və enerji hüququ üzrə magistratura səviyyəsində kadr hazırlığı ingilis dilində Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsində uğurla həyata keçirilir.

Əmir ƏLİYEV,

Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin dekanı, hüquq üzrə elmlər doktoru, professor

Azərbaycan. - 2014.- 17 oktyabr.- S. 10.